Čơđai ta iâu ñu tơkeng kơƀah blan lơ̆m ñu hơmâo tơkeng rai mơng 28 truh 37 wơ̆t hrơi tơjuh. Ană nge tơkeng kơƀah blan lu đơi lĕ amuñ hơmâo tơlơi ruă hloh, ƀu suaih pral đơi ôh, laih anun amuñ djai mơn. Yua hnun bruă djru pơjrao, lăng ba ƀing čơđai tơkeng kơƀah blan kiăng suaih pral ƀu kơnong kiăng hơmâo măi mok ia jrao klă đôč ôh mơ̆, phun ñu lĕ tơlơi apăn bruă hăng pran jua gir run mơng ƀing ơi ia jrao. 

H’Men dŏ ƀơi tơring glông Ea Kar, tơring čar Dak Lăk glăk pi 32 wơ̆t hrơi tơjuh jing mưn či tơkeng laih, ñu tuh drah lơ̆m krah mlăm. Ñu bơngơ̆t biă mă yua kiăo tui hrơi pơkă lĕ khŏm hơmâo 6-7 wơ̆t hrơi tơjuh kah mơng truh hrơi tơkeng. Sang anŏ ñu ječ ameč ba dua amĭ ană ñu nao pơ Sang ia jrao prong Kual 333 pơjrao ječ. Ƀơi anai, arăng pơkă lăng ñu kơtang biă, anun jing brơi ñu nao pơ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư. Tơdơi kơ hơmâo pơkă lăng, ƀing ơi ia jrao pơsit brač mă ană ječ mơtăm kiăng dua amĭ ană ñu dưi hơdip. Bưng hĭ mơn, yua hơmâo pơjrao tañ, hơmâo ƀing ơi ia jrao gah anih Pơjrao mơnuih tơkeng weng hăng anih pơjrao ječ Čơđai - Čơđai Ană nge, dua amĭ ană ñu hơmâo bưp glăi tơdơi kơ dua wơ̆t hrơi tơjuh nge đih amăng anih arăng krôp pơđao laih anun hơmâo arăng wai lăng klă kơ ƀing čơđai tơkeng kơƀah blan. Amai H’Men ol kơdol ră ruai glăi:

“Ƀing ơi ia jrao lăi nge amăng hlung ƀu dưi pioh dong tah, ƀiă či tơkeng laih, laih anun kâo tơkeng nge hơmâo 1,7kg. Anai lĕ ană tal dua, ană kơčua kâo tơkeng djŏp blan, hơmâo drơi jăn biă. Tơkeng nge anai phara, năng ai ñu yua kâo mă bruă glêh đơi jing tơkeng lơ̆m glăi 32 wơ̆t hrơi tơjuh. Lơ̆m tơkeng kâo bơngơ̆t biă, kâo hŭi ană kâo ƀu prong tui hăng čơđai pơkŏn. Lơ̆m tơkeng nge anet ñu ƀu anăm suă pran dong. Samơ̆ mông anai ñu pral ƀiă laih”.

Ƀu djơ̆ hơjăn amai H’Men ôh tui anun. Amăng 5 thun rơgao, Anih pơjrao ječ tơlơi ruă kraih kơ ƀing Čơđai - Čơđai Ană nge hơmâo djru pơjrao brơi 325 čô ană nge tơkeng kơƀah blan. Tui hăng ƀing ơi ia jrao ngă bruă ƀơi anai, anai jing bruă glêh tơnap biă mă, hơmâo lu tơlơi lông lăng, yua dah ƀing čơđai tơkeng kơƀah blan gơñu ñu añrăng ôh, ƀu anăm suă pran đơi ôh yua dah sôk ñu aka ƀu prong, hơmâo tơlơi ruă kơñĭ klĭ kliang, brŭ pruăi...laih anun amuñ djai ƀơi mông ƀơi ta ƀu thâo hlâo ôh. Yua dah ƀing anai ñu ruă phara, anun jing pô sang ƀu dưi mut nao wai ôh, abih bang bruă pơmut ia, gơnam ƀong huă, mơnơi hơgơi, pleh khăn eh mơañă...lêng kơ yua ơi ia jrao hăng ƀing djru ơi ia jrao soh ngă brơi. Tơhrơi ƀudah mơmot mlăm, ƀing ơi ia jrao khŏm dŏ krăp lăng na nao yơh đah mơng tañ ƀuh tơlơi ruă ječ ameč tơdah hơmâo. Pơjrao, wai lăng brơi ƀing čơđai tơkeng kơƀah blan ƀu kơnong gơnang kơ măi mok ia jrao rơnuk phrâo đôč ôh, ăt kiăng pran jua mă bruă klă, gir kơtir mơng ƀing ơi ia jrao mơn. Gơñu lăng ƀing ană nge kar hăng ană ñu pô mơtăm či pơjrao, wai lăng, gir mă glăi tơlơi hơdip brơi ƀing čơđai.

Dŏ ngă bruă wai lăng čơđai tơkeng kơƀah blan ƀơi Anih pơjrao ječ tơlơi ruă kraih kơ Ƀing čơđai - Čơđai Ană nge amăng rơbêh 10 thun anai laih, pô djru pơjrao mơnuih ruă Đặng Thị Bích Ngọc hrŏm hăng ƀing gŏp ñu găn rơgao lu laih tơlơi hơmâo amăng pran jua, mơng tơlơi mơ-ak, hơmâo pran, klao hok lơ̆m hơmâo sa čô čơđai tơkeng kơƀah blan dưi tơbiă mơng sang ia jrao, hơdôm tơlơi hơmâo bưng, kar hăng yang djru lơ̆m pơmin čơđai ƀu dưi hơdip dong tah, truh kơ ia mơta jruh yua ƀu dưi djru hơdip nge anet. Mah bruă glêh glar biă mă, kơƀah mơnuih mă bruă dong, samơ̆ hiư̆m pă tŭ mơn, gơñu ăt gir kơ bruă soh, abih pran jua čơkă pơjrao brơi ƀing čơđai hơmâo tơlơi ruă. Pô djru pơjrao mơnuih ră Đặng Thị Bích Ngọc lăi:

“Tơdơi kơ lu thun mă bruă pơ anai, kâo ƀuh mrô mơnuih tơkeng kơƀah blan jai hrơi lu. Mah ră anai, măi mok ia jrao jai hrơi klă hloh, dưi pơjrao brơi lu ƀing čơđai tơkeng kơƀah blan prong 800g đôč. Samơ̆, mông anai ƀơi anai hơmâo giăm 80% mrô ană nge kơƀah blan, kơtrâ̆o yŭ kơ 2 kg lu biă. Ƀing čơđai anai kiăng hơmâo wai lăng klă hloh lơ̆m anun lĕ mơnuih mă bruă kơƀah lu. Tơlơi anai jing ngă glêh tơnap kơ ƀing gơmơi biă mă”.

Tơdơi kơ hơdôm mơnit dŏ ră ruai tom ƀing hyu mă tơlơi pơhing, amai Bích Ngọc ječ ameč nao djru pơjrao brơi čơđai dong yơh, pơwơ̆t glăi bruă ñu juăt mă rim hrơi. Ƀơi anai, rim mông mơnit, rim jua suă pran lêng kơ yôm soh, ta khŏm gir bong glăi, gir truh kơ ƀu dưi kah mơng lui. Lăng ƀing čơđai anet aneo dŏ amăng mơnil krôp, jum dar nge hrĕ pơmut amăng adung suă pran, măi pơkă ayuh, măi pơkă hơtai boh, pơkă ară drah, oxy, hrĕ pơmut gơnam ƀong huă...hrŏm hăng jua ôr tit tit ƀu pơdơi mơng măi mok, lăng pap biă mă, ƀu-eng kơ ƀing čơđai kơtang hloh, tui anun kah mơng dưi gir ngă bruă anai.

Kian pruăi, arăt drah mơng čơđai tơkeng kơƀah blan aka ƀu kơjăp ôh, yua hnun amuñ hơmâo tơlơi ruă hŭi rơhyưt biă, amuñ djai mơn. Ơi ia jrao Nguyễn Tiến Dũng - Anih pơjrao ječ tơlơi ruă kraih kơ Ƀing čơđai - Čơđai Ană nge brơi thâo:

“Lơ̆m čơđai tơkeng kơƀah blan, drơi jăn ñu aka ƀu prong djŏp ôh, biă ñu kơsô̆. Ƀơi ƀing čơđai kơƀah blan hloh lĕ kơsô̆ ñu aka ƀu kơjăp lơi, lơ̆m anun kơsô̆ yơh yôm, dưi ba hyu angin suă pran. Lơ̆m čơđai tơkeng kơƀah blan amuñ hơmâo tơlơi ruă amăng suă pran. Rơngiao kơ anun, hơtai hăng lu arăt drah pơkŏn amăng drơi jăn aka ƀu kơjăp lơi, tui anun amra ngă kơ ƀing čơđai amuñ hơmâo kman ngă, amuñ hơmâo tơlơi ruă, pioh glăi tơlơi ruă kơtang biă kah hăng ruă mơta, ruă amăng tơngia, akŏ dlô”.

Tui hăng Anom bruă ia jrao rŏng lŏn tơnah (WHO), čơđai tơkeng kơƀah blan hơmâo kah pơpha kiăo tui blan ñu tơkeng mơn lơ̆m yŭ kơ 37 wơ̆t hrơi tơjuh, laih anun hơmâo kah jing 4 bơnah: ƀing tơkeng kơƀah blan kơtang (yŭ 28 wơ̆t hrơi tơjuh), kơƀah blan biă mă (mơng 28 truh yŭ kơ 32 wơ̆t hrơi tơjuh), kơƀah blan găp ƀrô (mơng 32 truh yŭ kơ 34 wơ̆t hrơi tơjuh) hăng kơƀah ƀơ ƀiă (mơng 34 truh yŭ kơ 37 wơ̆t hrơi tơjuh). Čơđai kơƀah blan kơtang lĕ ƀu suaih pral hloh, laih anun bơdjơ̆ nao anŏ prong tơdơi anai. Tơdah ƀing ta čem rông klă, 90% čơđai tơkeng kơƀah blan dưi hơdip. Bruă ba čơđai mơng sang mơnil glăi pơ amĭ ama ñu ƀu amuñ ôh, ƀu kơnong ƀing ơi ia jrao gir pơkiăo hăng hrơi mông đôč ôh, anai ăt jing tơlơi gir mă glăi tơlơi hơdip mơng sit pô nge anun mơn.

Rim sa čô čơđai tơkeng rai hơmâo pran jua jing tơlơi kiăng khăp mơng abih bang amĭ ama laih. Samơ̆ tơdah hơmâo tơlơi truh sat, tơkeng ană lơ̆m aka ƀu truh blan, amuñ ngă sat kơ tơlơi suaih pral lĕ ăt hơmâo ia jrao gun rơnuk phrâo, hơmâo tơlơi gir run abih pran jua, ƀu pơdơi pơdă mơng ƀing ơi ia jrao, sit nik amra ba glăi tơlơi hok mơ-ak ƀu thâo hlâo kơ lu sang anŏ.

Tơkeng ană kơƀah blan ƀu djơ̆ kơnong dong ƀơi anăp kơ lu tơlơi ƀu-ai buai đôč ôh mơ̆ ăt bơbeč nao drơi jăn, akŏ dlô tơdơi anai. Kiăng kơ thâo rơđah dong kơ bruă tơkeng ană kơƀah blan kah hăng hơdră pơhlôm kiăng huăi tơkeng ană kơƀah blan, kiăo tui anai mông bơră ruai hăng ơi ia jrao Nguyễn Tiến Dũng - Anom bruă pơjrao brơi čơđai nge (Sang ia jrao prong kual Dap kơdư.

Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo kơ bruă tơkeng ană kơƀah blan amăng tơring čar Dak Lak hơdôm thun giăm anai hiưm pă ñu ?

Ơi ia jrao Dũng: Tơkeng ană kơƀah blan lĕ ƀing čơđai nge rơbêh 37 wŏt hrơi tơjuh. Tui hră čih pioh gah ia jrao, ră anai, amăng rŏng lŏn tơnah, lu sang ia jrao dưi rông hơdip ƀing čơđai tơkeng mơda, dưi rông ba mơng 22 wŏt hrơi tơjuh, đa anet ƀiă. Amăng kual, mrô čơđai tơkeng mơda dŏ lu hăng glăk đĭ tui ƀơi kual mơnuih djuai ania ƀiă. Tui kâo pơmĭn anai lĕ yua tơlơi hơdip, gơnam mơñum ƀong ƀu pơhlôm klă, ƀu nao khăm kian pruăi na nao, anai lĕ sa amăng hơdôm bruă ngă tơkeng ană mơda lu tui. Hrơi pi kian glăk hrŏ tui. Juăt pi kian mơng 32-34 wŏt hrơi tơjuh lĕ klă hloh. Ră anai tañ tơkeng biă mă đa hơmâo ƀing čơđai pơ yŭ rơbêh 32 wŏt hrơi tơjuh glăk ƀuh lu tui. Sang ia jrao hơmâo rông hơdip ƀing čơđai tơkeng mơng 27-28 wŏt hrơi tơjuh, kơtrâ̆o kơnong 800 gram đôč.

Lơ̆m tơkeng ană kơƀah blan, anom bruă pơjrao brơi čơđai nge Sang ia jrao prong kual Dap kơdư amra rông ba ƀing čơđai hiưm pă kiăng pơhlôm brơi tơlơi suaih pral, ơ ơi ia jrao ?

Ơi ia jrao Dũng: Anom bruă pơjrao brơi čơđai nge (Sang ia jrao prong kual Dap kơdư) ră anai hơmâo hơdôm gơnam măi mok gah ia jrao phrâo hloh kiăng kơ rông ba ƀing čơđai tơkeng kơƀah blan anun lĕ anih gom sir, sưng pơđao, hơdôm boh măi pơhlôm brơi ƀing čơđai dưi suă jua hơmâo ôxy, măi suă pran…Tơdơi kơ tơkeng kơƀah blan, ƀing čơđai amra ba rai mơng hơdom sang ia jrao pơkŏn ƀudah tơkeng ƀơi sang ia jrao prong kual Dap kơdư amra ba nao pơ anom bruă wai lăng đih glăi. Amăng hrơi mông pơhlôm brơi tơlơi suaih pral, ƀing čơđai hơmâo pơjrao pơčlah ƀơi anih kiăo tui lăng hơmâo măi suă jua, ngă pơđao drơi jăn hăng rông tui ară drah. Lơ̆m ƀing čơđai suă jua hăng gơnam rông amăng drơi hơđong, ƀing čơđai amra ba nao pơ anih pơđao hăng pơjrao Kangaroo. Tơdơi kơ pơjrao Kangaroo, ƀing čơđai dưi glăi pơ sang yơh, ƀing ơi ia jrao amra črâo brơi ƀing amĭ ama čơđai pơhlôm brơi tơlơi suaih pral kơ ƀing ană nge. Bơ hăng ƀing čơđai mơda, ƀing amĭ ama kiăng đing nao lăng amăng tơngia hăng mơta ƀing čơđai. Amra nao khăm lăng tơngia, mơta ƀơi anih anom ia jrao. Gah mơta, ƀơi anom bruă ăt khăm brơi ƀing čơđai, ƀing amĭ ama kiăng khăm mơta brơi ƀing čơđai djơ̆ hrơi mông pơkă, anăm wơr ôh.

Lơ̆m glăi pơ sang, tui hluai hrơi blan tơkeng, ƀing ơi ia jrao amra črâo ba tong ten brơi ƀing amĭ ama čơđai kơ bruă anai. Kơnong bruă tlâ̆o vaccine, ƀing amĭ ama čơđai amra jŭ yap tui thun blan tơkeng. Anai lĕ ƀing čơđai tơkeng djơ̆ hrơi giăm 40 wŏt hrơi tơjuh, tơdah ƀing čơđai tơkeng mơda giăm 32 wŏt hrơi tơjuh, ƀing amĭ ama tơguăn truh 40 wŏt tơjuh ba čơđai nao tlâ̆o vaccine pơgang kah pơhlôm brơi tơlơi suaih pral brơi ƀing čơđai. Anăm yua hơdôm jrao ča čot tui arăng črâo brơi. Tơdah ƀing čơđai ƀu-ai buai kiăng ba nao pơ sang ia jrao pơjrao brơi.

Ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơget brơi kơ ƀing đah kơmơi prap ƀă ană hăng glăk pi kian kiăng kơ huăi tơkeng ană kơƀah blan ?

Ơi ia jrao Dũng: Hăng ƀing đah kơmơi prap ƀă ană bă kiăng nao khăm lăng drơi jăn pô, wŏt amĭ hăng ama kiăng kơ thâo hlâo hŭi ƀing čơđai tơkeng drơi jăn ƀu klă hiam. Lơ̆m glăk pi kian kiăng nao khăm tui tơđar amăng 3 blan blung a, 3 blan tong krah hăng 3 blan rơnuč kiăng ơi ia jrao črâo brơi tong ten. Pơhlôm mơnong ƀong huă, pơhrua vitamin, ia bơbuă amăng drơi jăn hăng sit biă ñu anăm mă bruă kơtrâ̆o ôh lơ̆m glăk pi kian.

Hai! Bơni kơ ih hŏ!