Tơlơi ruă bơbrŭ tơsâu lĕ sa amăng hơdôm tơlơi ruă bơbrŭ tơsâu juăt bưp ƀơi ƀing đah kơmơi, lơm hmâo tơlơi ruă anai, ară tơsâu amra hmâo asar drah ƀu klă. Tơdơi kơ anun, asar drah anai bơbrŭ lar truh rơnoh tañ truh đơr hơr drơi jăn hăng truh pơ̆ anih anom pơkon amăng drơi jăn. Amăng hơdôm thun jê̆ hăng anai, mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă anai jai hrơi jai lu tañ hăng jing bôh than ba jơlan hlâo ngă djai gah đah kơmơi, anai lĕ tơlơi lăp bơngot biă. Tơlơi ruă bơbrŭ tơsâu lar hyu găn rơgao 5 tal. Ƀơi hơdôm tal blung a, asar drah sat pơphun hmâo samơ̆ ñu dô̆ ƀơi sa bit anih akă lar hyu jum dar ôh. Jai truh tal rơnuč, asar gar anun brô̆ prong tui, hăng amra lar truh pơ̆ hơdôm anih anom jum dar. Truh tal rơnuč, asar drah bơbrŭ lar nao truh lu anih anom pơkon amăng drơi jăn. Lơm anai, bruă pơjrao ñu ƀu ba glăi bôh tơhnal đơi ôh, pô ruă anai ba truh kơ djai.

Glăk jôr jrao pioh pơjrao tơlơi ruă bơbrŭ tơsâu ƀơi Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, pô ruă N.T.H (dô̆ ƀơi tơring glông Buôn Đôn, tơring čar Dak Lak) dưi pơsit hmâo tơlơi ruă bơbrŭ tơsâu rơgao hăng anai 1 thun. Tơdơi kơ thâo hmâo tơlơi ruă, ñu hmâo breh trơ̆i hĭ tơsâu gah iao. Khă hnun hai, yua kơ thâo kaih, tơlơi ruă lar hyu truh đơr hơr drơi jăn ngă bruă pơjrao tơnap biă. Ñu ruai glăi tui anai:

 “Blung a tŏng tơsâu kâo khăng, mriah. Kâo nao pơ̆ sang sĭ ia jrao blơi mơñum, kâo tơña ơi ia jrao lông lăng brơi djơ̆ tơlơi ruă bơbrŭ tơsâu mơn. Ơi ia jrao lăi tơdah ruă bơbrŭ tơsâu khom hmâo brah klăn. Kâo glăi pơ̆ sang hơdôm hrơi ƀuh brah klăn anun nao pơ̆ sang ia jrao pel ĕp lăng. Bôh tơhnal siêu âm ơi ia jrao lăi kâo ruă bơbrah hăng brơi mơñum 5 hrơi ia jrao hăng pơtă tơdah ƀu abih khom đih sang ia jrao prong. 5 hrơi tơdơi kơ tơlơi ruă ƀu hlao kâo nao đih sang ia jrao hăng ơi ia jrao lăi kâo hmâo tơlơi ruă sui laih. Samơ̆ bôh nik ñu lơm hmâo tơlơi ruă kâo ƀu mưn ruă ôh, anun ƀu thâo pô hmâo tơlơi ruă bơbrah tơsâu. Ơi ia jrao brơi đih glăi hăng breh trơ̆i hĭ tơsâu. Truh ră anai kâo breh trơ̆i hmâo rơbêh kơ 1 thun laih, ăt hmâo nao pơ̆ Sai Gòn pơjrao mơn, samơ̆ ră anai tơlơi ruă lar hyu truh pơ̆ tơlang, kơsô̆ ƀu hmâo pơjrao dong tah, kơnong kơ thâo lui lơi đôč yơh".

Ăt trơ̆i lui lơi tơsâu sa bơnah yua kơ ruă bơbrŭ tơsâu, pô ruă T.T.L (dô̆ ƀơi tơring glông Čư̆ Mgar, tơring čar Dak Lak) ăt akă abih mơn pral bơngăt jua yua kơ drơi pô hmâo tơlơi ruă. Tui hăng amai T.T.L, lơm blan 4/2023, lơm truh hrơi ƀuh băn, ñu ƀuh ƀơi tơda hmâo sa tơlâ̆o khăng, khă hnun hai, lơm abih ƀuh băn tơlâ̆o khăng anun hrŏ trun dô̆ anet mơn, anun ñu ƀu pơmin hmâo tơlơi hơget ôh. Tơdơi kơ anun, ñu ƀuh rơgah drơi jăn, ruă ƀơƀut ƀơi tơda, tơnap suă pran anun nao pel ĕp lăng lĕ thâo hĭ hmâo tơlơi ruă bơbrŭ tơsâu hăng lar truh pơ̆ kơsô̆ laih. Khă hmâo breh pơjrao laih ƀơi kual tơda samơ̆ yua kơ thâo kaih, tơhnal pioh pơjrao truh kih ƀu prong ôh, ngă ñu ƀlok glăi biă yua kơ ƀu hmâo nao pel ĕp lăng kiăng thâo pơjrao tañ. Pô ruă T.T.L, lăi pơthâo:

 “Lơm nao mă bruă kâo ƀuh ƀơi tơda ruă lu biă yua kơ mă bruă tek djơ̆ tơda hă ruă biă. Phrâo tom adih nao pel ĕp lăng, tơdơi kơ siêu âm hăng pơčrang lăng thâo hmâo tơlơi ruă. Ƀơi tơda rơwa lăng hmâo 1 tơlâ̆o prong dưm đơr hăng kơđeng tơngan ania, gư̆ mut ƀuh ruă anun ƀu thâo krăn ôh. Juăt ñu kâo brô̆ prong rơmong lu biă, samơ̆ ră anai đoh rơwang ƀu thâo brô̆ rơmong dong tah. Kâo dô̆ pơmin, kâo hmâo tơlơi ruă hơget mơ̆ đoh rơwang na nao tui anun, glăk mơ̆ng 53 kg truh dô̆ 43 kg, 44 kg. drơi pô kâo lĕ đah kơmơi, kâo pơtă djop mơnuih tâ̆o hloh 6 blan nao pel ĕp sa wot, pel ĕp rim tal pioh thâo tañ, pơjrao tañ amra amuñ hloh, bơ̆ kah hăng kâo anai hă yua kơ kaih thâo laih”.

Hrŏm hăng ruă bơbrŭ sang ană, ruă hruh ană lĕ ruă bơbrŭ tơsâu lĕ sa amăng hơdôm tơlơi tuă juăt hmâo hăng đah kơmơi. Amăng thun 2020, ƀơi rŏng lŏn tơnah ăt kah hăng ƀơi Việt Nam čih hmâo mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă anai lu hloh, dưm dưm hăng rơbêh kơ 25% mrô mơnuih ruă bơbrŭ tơsâu. Ƀơi tơring čar Dak Lak, hơdôm hrơi rơgao, mrô mơnuih ruă hăng pơjrao bơbrah tơsâu jai hrơi lu tui, kơnong thun 2023 čih hmâo giăm truh 400 čô mơnuih ruă pơjrao na nao ƀơi Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư hăng năng ai ñu mơ̆ng 600-700 čô mơnuih ruă ba đĭ pơ̆ sang ia jrao prong hloh pioh pơjrao. Ơi ia jrao CKI Nguyễn Viết Luân, mă bruă ƀơi Anom pơjrao tơlơi ruă bơbrŭ asar gar Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

 “Hmâo 2 boh than phun amra truh tơlơi ruă anun lĕ amăng lăm drơi jăn hăng gah rơngiao drơi jăn ba truh. Amăng lăm drơi jăn, juăt pơphun mơ̆ng drơi jăn pô ruă, amăng anun hmâo năng ai ñu mơ̆ng 5-10% mrô mơnuih ruă yua kơ amĭ pioh glăi, bơdjơ̆ nao tơlơi pơplih gene. Thun mơ̆ng pô ruă ăt lĕ sa amăng hơdôm bôh than amra hmâo. Thun jai lu amra amuñ ruă bơbrah tơsâu lu hloh. Hnưr thun mơ̆ng 20-30 thun, mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă ƀiă, pơphun rơbeh kơ 35 thun mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă anai jai lu hăng hmưs thun mơ̆ng 50-70 thun amra amuñ hmâo tơlơi ruă anai hloh. Hrŏm hăng anun, hơdôm mơnuih hmâo tơlơi ruă ƀuh băn tañ hlâo 12 thun ƀudah kaih abih ƀuh băn tơdơi kơ 55 thun amra hmâo tơlơi ruă bơbrŭ tơsâu lu hloh 2 wot hăng mơnuih ƀuh băn mơ̆ng 15 thun hăng lu hloh ƀudah abih ƀuh băn hlâo kơ 45 thun”.

Ruă bơbrŭ tơsâu jing tơlơi ruă juăt bưp hloh hăng đah kơmơi. Tơlơi ruă amra dưi pơjrao suaih tơdah thâo tañ hăng djru đĭ tui mrô dô̆ hơdip tơbêh kơ 5 thun truh kơ 99%. Yua anun, bruă gơgrong hlâo kiăng thâo, thâo tañ tơlơi ruă bơbrŭ tơsâu jing yôm phăn biă amăng bruă ba glăi bôh tơhnal bruă pơjrao tơlơi ruă ăt kah hăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă anai mơn.

Ră anai, ruă bơbrŭ tơsâo lĕ tơlơi ruă juăt ƀuh hăng amra ba truh djai brŭ hăng ƀing đah kơmơi ruă tơdah ƀu tañ ĕp ƀuh hăng pơjrao brơi hmao tlôn. Yua anun, kiăng mơnuih ruă kah hăng abih bang mơnuih ƀong sang hluh rơđah dong kơ tơlơi ruă anai, ƀing mă tơlơi pơhing hơmâo mông bơră ruai hăng ơi ia jrao Chuyên khoa I Nguyễn Viết Luân, anom bruă pơjrao ruă bơbrŭ asar Sang ia jrao prong kual Dap kơdư kơ tơlơi ruă bơbrŭ tơsâo, hơdôm anŏ juăt ƀuh lơm ruă, anŏ bơdjơ̆ sat nao tơlơi suaih pral kah hăng hơdôm tơlơi kiăng răng kơđiăng lơm pơjrao hăng pơgang tơlơi ruă.

- Rơkâo kơ ơi ia jrao lăi pơthâo hơdôm anŏ juăt ƀuh lơm ruă bơbrŭ tơsâo hăng hơdôm tơlơi bơdjơ̆ nao mơng tơlơi ruă anai hăng ƀing mơnuih ruă ?

- Ơi ia jrao Nguyễn Viết Luân : Ƀơi tơsâo, lơm asar bơbrŭ prong tui ƀing mơnuih ruă amra mưn ruă ƀơi anih bơbrŭ tơsâo, ia kơtăk pơgang ƀu pơhlôm brơi hơđong ƀơi anih bơbrŭ asar, ngă tơbiă đuăi, ƀă kman, ngă bơbrŭ pơprong kah mơng thâo ƀă tơlơi ruă. Lơm asar bơbrŭ prong amra bơdjơ̆ nao hơdôm anih ƀơi ă, ƀơi yŭ hăng glông tơkuai đok, amra ƀuh bơbrŭ, lơm wa mưn sa tơlŏ khăng ƀơi ă, tơpung ia mơañă, tơkuai….Tơdah bơdjơ̆ nao amăng lăm dlô amra ƀuh plĕ ŏ, ruă akŏ, djô, ƀu-ai buai. Tơdah bơdjơ̆ nao tơlang tơleh amra ngă ruă tut tơlang ƀudah kơsô̆, ngă tơnap suă jua, pơtuk, tơdah bơdjơ̆ nao hơtai amra ngă tơdŭ tui hơtai, ƀu mơhao ƀong gơnam, klĭ kơñĭ, tơdol phĭ…Lơm bơbrŭ tơsâo, mơnuih ruă amra eñ biă mă yua ruă kơtang. Lơm ruă truh nao truh pơ hơtai, kơsô̆, dlô…amra ba truh hơdôm tơlơi hŭi rơhyưt nao mơnuih ruă. Sa, dua čô mơnuih ruă mah tañ thâo samơ̆ ƀu hơmâo tơlơi črâo ba tong ten ngă mơnuih ruă bral rơngal, ƀu đăo gơnang nao ia jrao, tơlơi anai amra ngă tơlơi ruă jai kơtang tui.

-Lơm ruă bơbrŭ tơsâo, mơnuih ruă kiăng răng kơđiăng hiưm pă ñu, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Nguyễn Viết Luân : Ră anai yua mơng boh thâo phrâo, ruă bơbrŭ tơsâo hơmâo laih hơdră pơjrao ba glăi tŭ yua anun lĕ breh, jôr nao ia jrao, pơčrang hăng mă. Sit biă ñu, ƀing mơnuih ƀuh tañ dưi pơjrao brơi suaih mơtăm. Samơ̆, tơlơi kiăng hloh mơnuih ruă khŏm ngă tui hơdră pơjrao mơng ơi ia jrao lơm glăk pơjrao brơi, pot glăi khăm tui tơđar. Amăng hơdôm hrơi pơjrao kiăng ngă tui hơdră pơjrao, mơñum ƀong brơi lăp djơ̆ kiăng drơi jăn dưi kơdong glăi tơlơi ruă. Sit biă ñu anăm lui pơjrao tui črâo ba mơ̆ hơdai nao pơjrao hăng hla kyâo, akha kyâo, tui tơlơi juăt mơng đưm hlâo anun lĕ pŏn hla kyâo, mơñum hơdôm djuai ia jrao aka ƀu hơmâo ding jum ia jrao tŭ yap. Ruă bơbrah asar ƀơi tơsâo dưi pơjrao brơi klă hăng pơhlôm brơi tơlơi hơdip sui ƀiă brơi mơnuih ruă tơdah ngă tui djơ̆ hơdră pơjrao. Bơ tơdah nao pơjrao kaih, bruă pơjrao brơi amra tơnap, ƀu ba glăi tŭ yua amăng pơjrao kah hăng plai ƀiă ruă.

- Kiăng gơgrong amăng pơgang, tañ ĕp ƀuh ruă bơbrŭ tơsâo, bruă khăm tơlơi ruă bơbrŭ tơsâo juăt hiưm pă ñu, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Nguyễn Viết Luân : Ruă bơbrŭ tơsâo lĕ sa amăng hơdôm tơlơi ruă bơbrŭ asar amuñ ĕp ƀuh tañ. Mơnuih ruă amra khăm mă pơ sang, rơkâo nai ia jrao thâo gah tơlơi ruă anai khăm brơi ƀudah nao phĭn kah hăng siêu âm kiăng kơ thâo tong ten ƀiă dong. Laih dong ăt dưi ngă tui hơdôm hơdră pơkŏn dong hơmâo pơčrang lăng kiăng kơ đăo lăng hlâo tơlơi ruă. Hơdôm hơdră khăm lăng hlâo anai amra mă yua brơi ƀing mơnuih amuñ ruă bơbrŭ asar ƀiă pơhmu hăng ƀing pơkŏn. Ƀing mơnuih amuñ ƀă tơlơi ruă hơmâo đah kơmơi 40 thun pơ glông, ƀudah ƀing mơnuih amăng sang anŏ hơmâo tơlơi ruă anai. Hăng ƀing mơnuih ruă bơbrŭ tơsâo kiăng khăm lăng kiăng tañ thâo hơmâo tơlơi ruă hă ƀŭ. Bruă khăm mă pơ sang lĕ ƀing đah kơmơi dŏ ƀơi anăp mơnil ƀudah đih wa ƀuh phara ƀudah ia tơsâo ƀu tui hơđăp ôh kiăng nao pơ sang ia jrao khăm, pơčrang lăng hăng pơjrao mơtăm.

-Ơi ia jrao pơhŭi hlâo hiưm pă hăng mơnuih ƀôn sang amăng pơgang tơlơi ruă bơbrŭ tơsâo ?

- Ơi ia jrao Nguyễn Viết Luân : Kiăng pơgang tơlơi ruă bơbrŭ tơsâo, kiăng hơmâo tơlơi hơdip mơ-ak, lăp djơ̆. Mơñum ƀong brơi kơ hơdjă, ƀong lu añăm tam, boh troh, amăng ƀong mơnong mriah, mơñum djop ia lĕ rơbêh 2 lit ha hrơi, bơrơguăt drơi jăn ƀiă biă mă ñu 30 mơnit sa hrơi, pit đih brơi djop 8 mông, anăm brơi drơi jăn rơmông đơi. Laih dong plai ƀiă hăng anăm mơñum lu tơpai ƀiêr, djŭp hŏt. Ruă bơbrŭ tơsâo kiăng khăm, tañ ĕp ƀuh hlâo kơ ngă ruă kơtang ƀơi tơsâo kiăng nao khăm ƀơi hơdôm anom bruă bơdjơ̆ nao tui tơđar kiăng kơ tañ ƀuh tơdơi ruă anai.

- Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!