Tui mrô jŭ yap mơng anom bruă pơgang tơlơi duam ruă (CDC) tơring čar Dak Lak, mơng akŏ thun 2024 truh ră anai, đơ đam tơring čar hơmâo 5 čô čơđai ruă djơ̆ hmơi, amăng anun hơmâo 1 čô ƀơi tơring glông Buôn Đôn, 1 čô ƀơi plơi prong Buôn Ma Thuột, 1 čô ƀơi tơring glông Krông Buk hăng 2 čô ƀơi tơring glông Čư̆ Kuin. Amăng 5 čô mơnuih ruă djơ̆ hmơi, hơmâo 3 čô aka ƀu tlâ̆o vaccine pơgang ruă djơ̆ hmơi.

Dŏ wai lăng ană glăk pơčlah pơjrao ruă djơ̆ hmơi ƀơi sang ia jrao prong kual Dap kơdư, ayong P (dŏ amăng phường Ea Tam, plơi prong Buôn Ma Thuột, Dak Lak) ăt bơngô̆t biă mă mơn kơ tơlơi suaih pral kơ ană ñu. Ayong P brơi thâo, ană ñu 4 thun, lơ 3/7, ƀuh ñu dưm pơtuk, sang anŏ blơi jrao kơ ñu mơñum mơ̆ ƀu suaih ôh. Lơ 12/7, ñu duam pơtuk, čơđet mriah ƀơi klĭ kliang. Truh lơ 13/7, sang anŏ ñu ba nao khăm hăng pơjrao ƀơi Sang ia jrao prong kual Dap kơdư kah pơčrang lăng ƀuh ñu ƀă virus djơ̆ hmơi.

Sa amăng ƀing mơnuih ruă djơ̆ hmơi ăt glăk hơmâo ơi ia jrao kiăo tui lăng, pơjrao brơi ƀơi sang ia jrao prong kual Dap kơdư lĕ amon M (1 thun), (dŏ ƀơi să Čư̆ Né, tơring glông Krông Buk, tơring čar Dak Lak). Hlâo anun lơ 8/7, lơm dŏ pơ sang ƀuh ñu duam pơtuk. Lơ 9/7, sang anŏ ba ñu nao khăm pơ Sang khăm pơjrao Tâm Phúc (plơi prong Buôn Hồ) samơ̆ ƀu suaih ôh. Truh lơ 11/7, ba nao khăm hăng pơjrao pơ sang ia jrao prong kual Dap kơdư. Ƀơi anai pơčrang lăng ƀuh ƀă virus djơ̆ hmơi. Samơ̆, yua čơđai anai phrâo tlâ̆o 1 ară vaccine pơgang ruă djơ̆ hmơi, anun mah ruă, samơ̆ rơnang đôč. Amĭ amon M brơi thâo:

“Ñu phrâo tlâ̆o ia jrao pơgang djơ̆ hmơi amăng blan 5, Ră anai ƀuh ñu ruă djơ̆ hmơi. Ñu duam pơtuk. Tui kâo ƀuh tơlơi ruă anai hŭi rơhyưt biă mă, tơdah ƀu ba nao čơđai pơjrao hmao tlôn. Samơ̆ yua ñu hơmâo tlâ̆o ia jrao pơgang laih, anun ăt ruă rơnang, bơ ƀing čơđai pơkŏn ƀuh čroh kian, ruă mơta, plĕ ŏ hăng čơđet ƀơi klĭ kliang, tơdah tlâ̆o ia jrao amra ruă rơnang đôč. Yua anun ƀing amĭ ama čơđai kiăng ba nao tlâ̆o tui hrơi mông pơkă kiăng pơgang brơi klă hăng tơdah ruă amra ƀuh ruă rơnang hăng ƀing čơđai tlâ̆o ia jrao pơgang”.

Kiăng pơjrao brơi hăng huăi ngă lar hyu pô anai pô adih, ƀơi anih pơjrao brơi ƀing čơđai Sang ia jrao prong kual Dap kơdư hơmâo pioh sa anih phara brơi ƀing čơđai ruă djơ̆ hmơi. Hrŏm hăng bruă đing nao pơjrao brơi ƀing čơđai ruă djơ̆ hmơi, bruă pơgang hŭi tơlơi ruă anai lar hyu pô anai pô adih amăng sang ia jrao lêng yôm phăn biă mă. Tui anun Sang ia jrao prong kual Dap kơdư, ƀing čơđai ba nao pơjrao tơlơi ruă djơ̆ hmơi lêng kơ ƀuh ruă kơtang soh hăng anai lĕ ƀing čơđai aka ƀu tlâ̆o vaccine pơgang ruă djơ̆ hmơi. Ƀing čơđai ba nao đih pơ sang ia jrao lêng kơ ƀuh bơbrah kơsô̆, čroh kian, čơđet ƀơi klĭ kliang…Tơdơi kơ pơjrao brơi, truh ră anai tơlơi suaih pral kơ ƀing čơđai lêng pơhlôm brơi soh. Nai pran tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh-Khua anom pơjrao brơi ƀing čơđai Sang ia jrao prong kual Dap kơdư brơi thâo dong:

“Amăng hơdôm thun giăm anai huăi ƀuh ƀing čơđai ruă djơ̆ hmơi ba nao đih pơ sang ia jrao. Samơ̆, amăng hơdôm wŏt hrơi tơjuh rơgao Sang ia jrao hơmâo tŭ mă 4 čô čơđai ba rai pơjrao hăng ƀuh hơdôm nam ruă djơ̆ hmơi. Lu čơđai ba rai đih pơ sang ia jrao ƀuh ruă kơsô̆. Anai lĕ bơyan ƀuh ƀing čơđai ruă djơ̆ hmơi lu hloh amăng 5 thun giăm anai”.

Ƀơi Việt Nam lăi hrŏm hăng tơring čar Dak Lak hnun mơn, yua bơdjơ̆ mơng klin Covid-19 amăng thun blan rơgao hăng bruă kaih kah pha vaccin amăng jơlan hơdră tlâ̆o pơgang pok prong thun 2023 ngă bơdjơ̆ nao kơ bruă tlâ̆o pơgang lu djuai vaccine brơi ƀing čơđai đơ đam dêh čar. Lu čơđai aka ƀu tlâ̆o pơgang djop, djơ̆ hrơi mông lĕ sa amăng hơdôm tơlơi yôm hloh ngă lu tơlơi ruă anai ƀă hyu dong, amăng anun hơmâo tơlơi ruă djơ̆ hmơi. Tui mrô jŭ yap mơng Anom bruă pơgang tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lak, thun 2023, mrô čơđai pơ yŭ 1 thun tlâ̆o djop djuai vaccine dưm dưm 54,9%, mrô čơđai 18 blan tlâ̆o vaccine pơgang djơ̆ hmơi-rubella dưm dưm 67,8%. 5 blan akŏ thun 2024, mrô čơđai 9 blan tlâ̆o vaccine pơgang djơ̆ hmơi giăm 38%, mrô čơđai 18 blan tlâ̆o vaccine pơgang djơ̆ hmơi-rubella giăm 35%. Thạc sĩ, ơi ia jrao Hoàng Hải Phúc - Khua anom bruă pơgang tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lak brơi thâo: 

“Amăng thun 2023 hăng akŏ thun 2024 ƀing gơmơi ƀu hơmâo vaccine pơgang djơ̆ hmơi kiăng kơ tlâ̆o brơi ƀing čơđai. Yua anun, ƀing gơmơi kơƀah amăng hrơi blan kiăng tlâ̆o brơi. Ră anai, anom bruă wai pơgang klin kman gơnong glông, anom bruă wai pơgang kual Dap kơdư hăng djop gơnong bruă ia jrao hơmâo prap lui bruă tlâ̆o pơhrua brơi ƀing čơđai prap mut sang hră. Ră anai gơnong bruă ia jrao hơmâo laih hră pơ-ar rơkâo gơnong bruă pơtô pơjuăt gum hrŏm kiăng jŭ yap glăi ƀing čơđai aka ƀu tlâ̆o vaccine kiăng ba nao tlâ̆o pơ anăp anai”.

Ƀơi anăp kơ tơlơi tơnap tap mơng tơlơi ruă djơ̆ hmơi, kiăng pơgang tơlơi ruă anai, mơnuih ƀôn sang kiăng ba ƀing čơđai mơng 9 blan aka ƀu tlâ̆o vaccine djơ̆ hmơi ƀudah mơng 18 blan aka ƀu tlâ̆o 2 ară vaccine djơ̆ hmơi nao pơ sang ia jrao să, phường kiăng kơ tlâ̆o ia jrao. Tơdah ƀing čơđai hơmâo tlâ̆o brơi 1 ară vaccine pơgang djơ̆ hmơi lơm 9-11 blan, kơnong hơmâo 80-85% mrô čơđai dưi pơgang tơlơi ruă. Tơdah ƀing čơđai tlâ̆o pơhrua vaccine djơ̆ hmơi tal 2 lơm 18 blan, mrô čơđai dưi pơgang mơng 90-95%. Hrŏm hăng anun, mơnuih ƀôn sang kiăng ngă tui klă hơdôm hơdră pơgang anun lĕ rao tơngan hăng uă pơgoh drơi jăn, pơhlôm agaih amăng adung, rơkông đok, mơta. Anăm jê̆ giăm ƀing mơnuih ruă djơ̆ hmơi ƀudah him lăng djơ̆ hmơi; lơm ƀuh hơdôm nam ruă djơ̆ hmơi (duam pơtuk, plĕ ia adung, čơđet) kiăng ba nao pơ sang ia jrao giăm hloh kiăng khăm, pơjrao hmao tlôn, anăm brơi ƀuh hơdôm nam ruă kơtang mơng tơlơi ruă djơ̆ hmơi.

Tơlơi ruă djơ̆ hmơi tưp hyu huĭ rơhyưt, bơbeč truh prong tơlơi suaih pral ƀing čơđai. Tơlơi ruă amra lar hyu hăng gluh đĭ jing klin tơdah mơnuih ƀôn sang ƀu đing nao ngă tui hơdôm bruă pơgang hlôm hlâo. Kiăng djru mơnuih ƀôn sang thâo hluh hloh kơ tơlơi ruă djơ̆ hmơi, grŭp hyu mă tơlơi pơhing phrâo gah črăn hơdră hmâo laih mông rôk ruai hăng Nai prin than, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh – Khua Anom pơjrao tơlơi ruă čơđai muai Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thao bôh than ba truh tơlơi ruă djơ̆ hmơi hăng hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao mơ̆ng tơlơi ruă?

-Ơi ia jrao Minh: Djơ̆ hmơi lĕ tơlơi ruă yua kơ kơman djơ̆ hmơi (anăn kơsem min ñu lĕ Polinosa morbillarum) ba truh. Lơm djơ̆ hmơi, čơđai juăt pơ-iă drơi jăn, bơdjơ̆ nao jơlan suă pran kah hăng pơtuk, ƀlĕ ia adung, pơhañ, sa dua čô čơđai đa mriah mơta, hmâo ĕh mơta, lơm pel ĕp amra ƀuh rơkông đok mriah. Tơdah ƀing čơđai kơnong hmâo djơ̆ hmơi đôč lĕ ƀu hmâo hơdôm tơlơi pơplih hơget lĕ hơdôm gru nam mơ̆ng tơlơi ruă amra suaih tui ƀơƀrư̆ mơ̆ng 7-10 hrơi, čơđai amra hơkrŭ glăi mơ̆ng tơlơi suaih pral tơdơi kơ anun. Sa dua čô čơđai hmâo tơlơi ruă djơ̆ hmơi amra hmâo hơdôm tơlơi pơplih huĭ rơhyưt kiăng pơjrao ječ hmao tlôn.

-Tơlơi ruă djơ̆ hmơi ba truh tơlơi pơplih huĭ rơhyưt hiưm ñu, ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Minh: Tơlơi ruă djơ̆ hmơi tơdah hmâo tơlơi pơplih pơkon amra huĭ rơhyưt biă. Hơdôm anô̆ pơdah kah hăng bơdjơ̆ nao glô akô̆ ƀu suaih thơ ngă čơđai ruă akô̆ glô tơdơi kơ anun. Ƀơi sa dua čơđai pơplih ruă bơbrah kơsô̆ yua kơ amăng hơdôm hrơi čơđai djơ̆ hmơi amra ngă tơdu pran anun hơdôm anô̆ pơplih lơm hmâo tơlơi ruă amra kraih hăng tơnap pơjrao hloh bơhmu hăng ƀing čơđai ƀu tơdu pran hăng ƀuh djơ̆ hmơi. Sa dua čô čơđai muai đa pơplih ngă bơdjơ̆ nao glô yua kơ ngă găng tơdơi kơ sa dua thun pioh glăi amăng ară drah akô̆ glô, biă ñu lĕ čơđai bơbrah kơsô̆ kraih, bơbrah tơngia kraih ngă pơplih, bơbrah glô kraih amra ba truh kơ djai.

-Lơm čơđai djơ̆ hmơi, amĭ ama čơđai kiăng đing nao bơwih brơi čơđai djơ̆ hơdră hiưm ñu, ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Minh: Hăng čơđai muai djơ̆ hmơi ƀu hmâo kom ƀong hơget ôh. Khom brơi čơđai ƀong huă gơnam ngă bơbuă kiăng čơđai hmâo pran klă kơdŏng glăi hăng tơlơi ruă lăi hrŏm hăng djơ̆ hmơi lăi ha jăn. hăng ƀing čơđai djơ̆ hmơi kraih, amĭ ama čơđai tâ̆o hloh ngă tui djơ̆ tơlơi pơtô mơ̆ng ƀing ơi ia jrao gah bruă bơwih brơi abih bang drơi jăn ăt kah hăng suă pran. Hăng čơđai djơ̆ hmơi hmâo tơlơi pơplih amra hmâo tơlơi pơtô brơi phara mơ̆ng ơi ia jrao pioh bơwih brơi čơđai lăp djơ̆. Pơƀut glăi, ruă djơ̆ hmơi tâ̆o hloh pơpha djuai ruă kraih rơnang hăng pơjrao ƀơi hơdôm anih anom ia jrao hăng amra hmâo tơlơi pơtô brơi rơđah amăng rim čô čơđai pioh čơđai tañ suaih.

-Ơi ia jrao hmâo tơlơi pơtă pơtăn hơpă kơ mơnuih ƀôn sang pioh pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă djơ̆ hmơi?

-Ơi ia jrao Minh:  Pơgang hlôm hlâo djơ̆ hmơi klă hloh lĕ hăng vaccine. Bruă mă blung a pioh pơgang hlôm hlâo brơi kơ čơđai lĕ ngă brơi čơđai hmâo pran kơdŏng glăi hăng hơdră klâ̆o pơgang vaccine. Anai lĕ tơlơi phun amăng tơlơi pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă djơ̆ hmơi kơ čơđai. Tơdơi kơ čơđai hmâo hơdôm tơlơi pơdah gah rơngiao đing đăo djơ̆ hmơi kah hăng pơ-iă drơi, pơtuk, mriah mơta, ƀlĕ mriah ƀơi klĭ thơ ba čơđai nao pơ̆ sang ia jrao mơtăm pioh pơkă lăng, kah pha tơlơi ruă hăng pơjrao hmao tlôn. Ƀu kiăng kom ƀong gơnam hơget mơn, ƀu mă yua hơdră pơjrao tui phiăm đưm hlâo ôh hăng tơlơi ruă anai mơ̆ ngă rơngiă hĭ tơhnal pioh ba nao pơjrao ječ hăng ƀing čơđai djơ̆ hmơi kraih kah hăng yua jrao akha kyâo, gôm čơđai sir klep, mă yua ƀu djơ̆ jơlan hơdră lăp djơ̆. Bơwih brơi cơđai djơ̆ hmơi, tâ̆o hloh tui tơlơi pơtô mơ̆ng ƀing ơi ia jrao tui rim tal rơđah, rim pơplih mơ̆ng ñu rơđah pioh bĕ hơdôm anô̆ pơplih amra hmâo.

Bơni kơ ih ơi ia jrao!