VOV4.Jarai - Tơlơi ruă boh ƀleh lĕ tơlơi ruă yua kơ protein (albumin) tơbiă đuăi lu tui jơlan ia mơañă. Tơlơi anai juăt pơčrang hăng hơmâo đăo lăng hlâo ƀơi ƀing čơđai mơng 1 truh pơ 10 thun. Tơdah hơmâo tơlơi ruă, ƀing čơđai amra bơbrah ƀơi sa, dua anih amăng drơi jăn hăng tơdah tañ ƀuh hăng pơjrao hmao tlôn, tơlơi ruă boh ƀleh amra ngă ƀing čơđai ƀuh nam ruă kơtang bơbeč sat nao tơlơi suaih pral kơ ƀing čơđai.

Amăng hrơi blan laih rơgao, Sang ia jrao prong kual Dap kơdư hơmâo tŭ mă hăng pơjrao brơi lu čơđai ƀă tơlơi ruă boh ƀleh. Amăng anun, hơmâo lu čơđai ƀuh ruă lok nao lok rai ngă bơbeč sat nao tơlơi suaih pral. Yă Nguyễn Thị Mai - anai lĕ yă sa čô čơđai tơkeng thun 2007, dŏ ƀơi tơring glông Lak, tơring čar Dak Lak brơi thâo: Amĭ ama ñu nao mă bruă pơ ataih, yua anun jao glăi ană bă brơi kơ ơi yă čem rông ba. Hlâo anun hơdôm blan, ƀing gơmơi ƀuh ñu bơbrah ƀô̆ mơta, tơdơi anun bơbrah đơr hơr drơi jăn. Yua amĭ ama dŏ pơ ataih, yă ñu lĕ mơnuih juăt ba nao pơjrao pơ sang ia jrao. Ƀơi sang ia jrao, ƀing ơi ia jrao brơi thâo ñu ruă boh ƀleh. Yă Nguyễn Thị Mai lăi nao kơ bruă lơ̆m ƀuh tơčô ƀă tơlơi ruă:

“Blung hlâo ƀuh ñu bơbrah ƀô̆ mơta, laih anun brah đơr hơr drơi jăn. Sang anŏ gơmơi ba ñu nao pơjrao pơ sang ia jrao, tơdơi kơ lu wŏt ba nao pơjrao laih dong sang anŏ tơnap tap biă mă yua anun lơ̆m glăi mơng pơjrao giăm 2 blan abih jrao mơñum, ƀuh ñu ruă lok glăi hăng ba nao pơjrao tal 2 dong. Tơlơi ruă anai bơbeč nao tơlơi suaih pral kơ ñu pô, khŏm pơjrao na nao, djơ̆ hăng tơlơi pơkă amăng pơjrao tơlơi ruă yua anun amra brơi ñu yua boh ƀleh pơkra mă na nao mơtăm”.

Bơ ayong Điểu Zen (dŏ ƀơi tơring glông Tuy Đức, tơring čar Dak Nông) brơi thâo: ană đah kơmơi thun tơkeng 2016, hlâo anun 4 blan, ƀuh ñu bơbrah ƀô̆ mơta, tơkai tơngan, hlung prong. Tơdơi kơ ba ñu nao khăm pơ sang ia jrao tơring glông Čư̆ Jut, ƀing ơi ia jrao rơkâo sang anŏ ba ñu nao pơ Sang ia jrao prong kual Dap kơdư kiăng kơ pơjrao. Lơ̆m hmư̆ ñu ruă boh ƀleh, sang anŏ bơngŏt biă mă. Ayong Điểu Zen brơi thâo:

“Blung hlâo ƀuh ñu bơbrah ƀô̆ mơta, tơkai tơngan, hlung prong tui, lơ̆m ƀuh tui anun sang anŏ ba ñu nao khăm pơ Sang ia jrao tơring glông Čư̆ Jut. Pơjrao ƀơi anun 1 wŏt hrơi tơjuh laih anun glăi pơ sang, lơ̆m mơñum abih jrao ba ñu nao khăm glăi, ơi ia jrao rơkâo sang anŏ ba nao pơ sang ia jrao prong kual Dap kơdư pơjrao. Truh ră anai ñu ƀă tơlơi ruă anai 4 blan laih, kâo ƀuh tơlơi ruă anai bơbeč sat nao tơlơi suaih pral”.

Tơlơi ruă boh ƀleh lĕ sa amăng hơdôm tơlơi ruă ngă drơi jăn tơdŭ pơgang kman, lĕ amra ƀuh lu protein (albumin) tơbiă đuăi tui ia mơañă. Ia albumin tơbiă đuăi ngă hrŏ trun protein (albumin) amăng drah. Protein lĕ kiăng bong glăi ia amăng ară drah. Lơ̆m protein amăng drah aset, ia amăng drơi jăn amra tơbiă đuăi ƀơi klĭ kliang hăng ngă bơbrah. Drơi jăn mơnuih ruă bơbrah ƀơi lu anih anun lĕ ƀơi mơta, hlung, tơkai, tơngan amra ƀuh phara amăng sa hrơi. Lơ̆m albumin tơbiă đuăi tui ia mơañă, ia protein yôm arăng juăt iâu ia pơgang brơi jăn amra rơngiă hĭ. Ia pơgang drơi jăn anai yôm phăn biă mă kiăng kơ drơi jăn dưi pơgang, pơgăn klin hŭi ƀă tơlơi ruă kă yua anun lơ̆m ƀing čơđai ruă boh ƀleh amra ngă klin ƀă hyu amăng drơi jăn lơ̆m rơngiă hĭ protein. Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh, Khua anom bruă pơjrao brơi ƀing čơđai sang ia jrao prong kual Dap kơdư brơi thâo: Ră anai ăt aka ƀu thâo tong ten anŏ ba truh tơlơi ruă boh ƀleh.

“Tơlơi ruă boh ƀleh lĕ sa amăng tơlơi ruă ngă drơi jăn tơdŭ pơgang klin kman, yua kơ ñu bơbeč sat nao hơdôm anih ngă pơgang drơi jăn ƀơi boh ƀleh ƀing čơđai. Anai lĕ sa amăng hơdôm anŏ juăt ƀuh lu biă mă hăng ƀing mơnuih ruă boh ƀleh. Anŏ ba truh ăt aka ƀu thâo tong ten yua hơget, hơmâo sa, dua tơlơi lăi pơthâo lĕ yua kơ gen pioh glăi mơng amĭ ama, sa, dua tơlơi pơkŏn dong lĕ anih pơgang drơi jăn mă bruă lu đơi hăng sa, dua tơlơi pơkŏn lĕ yua ƀă kman ƀudah pioh glăi mơng amĭ ama. Tơlơi ruă ƀơi ƀing čơđai ƀuh aset samơ̆ ăt amra ƀuh ƀơi ƀing čơđai mơng 1 truh pơ 10 thun. Hơmâo lu tơlơi ba truh ruă kraih mơng tơlơi ruă anai”.

Lơ̆m ƀing čơđai hơmâo khăm pơčrang lăng ruă boh ƀleh, kiăng kơ ngă tui khut khăt hơdôm bruă anun lĕ mơñum jrao djơ̆ mông, djơ̆ tơlơi črâo ba. Yua kơ bruă mơñum jrao djơ̆ mông, lăp djơ̆ ia jrao lĕ yôm phăn biă mă, tơlơi anai amra ngă kơ bruă pơjrao tañ suaih brơi kơ ƀing čơđai. Hrŏm hăng anun, djop djuai jrao pơjrao ruă boh ƀleh ăt hơmâo hơdôm tơlơi pơglăi sat yua anun kiăng ngă tui hơdră pơjrao, kiăo tui lăng hŭi kơ hơmâo tơlơi pơglăi sat lĕ tơlơi kiăng hloh. Laih dong, gơnam ƀong huă brơi ƀing čơđai ruă boh ƀleh ăt lĕ sa amăng hơdôm bruă yôm phăn. Ƀing ơi ia jrao amra hơmâo hră črâo ba gơnam ƀong huă brơi kơ ƀing čơđai, kiăng kơ mơñum ƀong lăp djơ̆, biă mă ñu lĕ pơhrŏ trun ƀong gơnam hơmâo hra. Tui hăng tơlơi pơhŭi hlâo mơng Nai pran tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh, Khua anom pơjrao čơđai sang ia jrao prong kual Dap kơdư: Ƀing amĭ ama kiăng kơ ngă tui khut khăt amăng mơñum ƀong kơ ƀing čơđai mah tơlơi anai amra ngă tơnap tap yua ƀing čơđai amra ƀu gưt ƀong huă tui hor, ngă ƀu mơhao ƀong gơnam tơlơi anai amra bơbeč sat nao bruă pơjrao hăng anŏ pơglăi sat brơi ƀing čơđai yua anun gir run ngă tui hơdră pơjrao na nao hăng mơñum ƀong brơi kơ lăp djơ̆.

“Tơlơi ruă boh ƀleh lĕ tơlơi ruă ngă drơi jăn tơdu pơgang kman hăng tơnap pơjrao, yua anun kiăng kơ hơmâo hơdră pơjrao tong ten mơng ơi ia jrao wŏt sang anŏ. Blung hlâo lĕ ƀing amĭ ama čơđai lơ̆m ƀuh ană bă hơmâo tơlơi ruă boh ƀleh anun lĕ mơañă ƀiă, bơbrah, mơañă ƀu hơđong khŏm ba ƀing čơđai nao pơ sang ia jrao kiăng kơ pơčrang lăng hăng pơjrao brơi hmao tlôn. Lơ̆m khăm pơčrang lăng ƀă tơlơi ruă boh ƀleh ngă kơ ngă tui khut khăt 2 mơta bruă, sa lĕ mơñum jrao brơi kơ djơ̆ mông, djơ̆ tơlơi pơkă, yua tơlơi ruă anai kiăng pơjrao sui hăng pơjrao brơi kơ djơ̆, bruă mơñum jrao djơ̆ mông lĕ yôm biă mă, hơdôm djuai jrao pioh pơjrao ruă boh ƀleh hơmâo lu anŏ pơglăi sat kiăng kơ ngă tui tơlơi črâo ba lơ̆m pơjrao. Sit biă ñu kiăng đing nao bruă mơñum ƀong kơ ƀing čơđai, ƀing ơi ia jrao amra črâo brơi phara amăng bruă mơñum ƀong brơi kơ ƀing čơđai hăng hơdư̆ ƀiă ƀong hra”.

Tơlơi ruă bloh ƀleh ăt tañ ƀuh, smaơ̆ pơjrao tơnap biă mă hăng amra ƀuh lok nao lok rai. Yua anun, tơdah ƀă tơlơi ruă, mơnuih ruă kiăng gir run hrŏm hăng ơi ia jrao kiăng kiăo tui lăng hăng pơjrao sui hrơi djơ̆ hăng tơlơi pơkă. Yua tơlơi ruă boh ƀleh ƀơi ƀing čơđai juăt ruă lok nao lok rai yua anunkiăng kiăo tui lăng amăng sui thun. Kiăng kơ ngă tui bruă anai, ƀing amĭ ama hăng ƀing čơđai kiăng ngă tui tơlơi pơkă lơ̆m pơjrao pơ sang ia jrao kah hăng pơjrao pơ sang brơi kơ djơ̆. Mơnuih ruă kiăng kiăo tui lăng drơi jăn glông tui mơn, kơtrâ̆o hơdôm ƀơ̆I, ară drah hơđong mơn hăng mơng pơčrang lăng ƀing mơnuih ruă amra thâo drah hơđong, protein…Laih dong ƀing amĭ ama kiăng đing nao wai lăng ƀing čơđai kiăng mơñum ƀong  djop, hrăm hră hăng pơdơi pran brơi lăp djơ̆.

Tui hăng tơlơi hơmâo lăi nao, Tơlơi ruă boh ƀleh arăng iâu thận hư ƀơi čơđai hĭ rơyhưt biă mă, kiăng tañ thâo hăng pơjrao tañ. Tui anun, ngă hiư̆m pă kiăng tañ thâo tơlơi ruă hăng hơdôm tơlơi kiăng thâo lơ̆m pơjrao tơlơi ruă anai? Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh, Khua anih pơjrao čơđai muai Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư hơmâo lăi nao tơlơi anun amăng mông tơña ƀơi yŭ anai:

- Rơkâo ih brơi thâo Tơlơi ruă boh ƀleh arăng iâu thận hư hơmâo nam ruă hiư̆m pă thơ?

Ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: “Ruă boh ƀleh thận hư hơmâo 4 mơta nam ruă juăt ƀuh hloh. Tal sa lĕ drơi jăn bơbrah pơ-ôr, pơ-ôr  prong, bơbrah hyip hyup, juăt pơ-ôr lơ̆m yang hrơi mơguah. Tal 2 lĕ albumin amăng drah aset tui, tal 3 lĕ cholesterol amăng drah lu tui, tal 4 lĕ đạm amăng ia mơañă lu rơbêh 50mg kiăo tui kg pô ruă lơ̆m sa mông. Ruă răm boh ƀleh jing tơlơi ruă yua anŏ pơgang tơlơi ruă amăng drơi tơdu hăng ruă lok nao lok rai sui. Lu tơlơi ruă boh ƀleh mơng blung a huăi hơget lơi, tơdơi giăm 4 blan pơjrao tơlơi ruă amra abih hlao. Samơ̆ hơmâo mơn čơđai đah ruă lok nao lok rai lu wơ̆t, khŏm yua ia jrao kah mơng dưi, đa tơdu boh ƀleh khŏm kiăng plih boh ƀleh ƀudah pơmut nao boh ƀleh pơkra mă, hơmâo đa boh ƀleh tơdu kơtang amra djai mơtăm”.

- Tơlơi ruă boh ƀleh juăt ngă hŭi rơhyưt kơ ƀing čơđai pơpă, ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: “Ruă boh ƀleh kơtang juăt ƀuh ƀơi ƀing čơđai lơ̆m tơlơi ruă hơmâo mơng hlâo kơ ha thun, tal 2 lĕ ƀing čơđai hơmâo ƀuh tơdơi kơ 10 thun, tal 3 lĕ ƀing ruă bơbrah pơ-ôr drơi jăn ruă nao ruă rai lu wơ̆t, khŏm gơnang kơ jrao Corticoid, pơjrao ƀu suaih ôh amăng hơdôm wơ̆t pơjrao kơtang mơng blung a ƀudah pơjrao ơdơi kơ anun dong, ƀing ruă boh ƀleh juăt mơañă tơbiă drah, hơmâo lu tơlơi ruă kiăo tui dong. Tơlơi ruă anai tơđah ƀu pơjrao amra ngă tơdu boh ƀleh, hơdip gơnang kơ boh ƀleh pơtĕp mă lui kơ djai ba mơtăm”.

- Ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơget mơn hăng amĭ ama ƀing čơđai hăng tơlơi ruă boh ƀleh anai?

Ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: “Amĭ ama ƀing čơđai kiăng ngă tui klă dua mơta tơlơi: Sa lĕ gir pơjrao, ƀu dưi lui pơjrao ôh, 2 lĕ ƀong huă djơ̆ tui tơlơi ruă anai. Tơlơi ruă boh ƀleh ngă sat kơ lu ară asar gal amăng drơi jăn, bruă pơjrao ƀu truh tơhnal amra ngă tơlơi ruă anai ruă lok nao lok rai, laih anun rim wơ̆t ruă glăi, boh ƀleh čơđai amra tơnap pơjrao hloh, răm hĭ. Boh ƀleh ruă nao ruă rai amra hơmâo tom tơlơi ruă pơkŏn dong tơdah ƀu pơjrao tui tơlơi pơtă pơtăn, hơdôm  tơlơi ruă pơglăi amra lu hloh, lơ̆m anun lĕ pơjrao boh ƀleh wơ̆t hăng pơjrao tơlơi ruă boh ƀleh pơglăi dong jing tơnap hloh. Bruă ƀu kiăo tui hơdră pơjrao amra ngă tơlơi ruă tơnap pơjrao hloh, tơdơi anai ngă tơdu boh ƀleh hloh, drơi jăn bơbah pơ-ôr jing ngă čơđai ƀu anăm suă pran hloh, čơđai ƀu hơmâo pran jua ôh amăng mông pơjrao. Yua hnun, ƀing hlơi ngă amĭ ama kiăng hla tui tơlơi pơjrao kâo pơtô ba anai”.

- Hai bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!

Mai Lê - Quang Nhật: Čih

Siu H’Mai-Siu Đoan: Pơblang