VOV4.Jarai-Thalassemia tơlơi ruă ngă drah hlai  jing sa tơlơi ruă amăng drah ƀă mơ̆ng drah kơtăk djuai ania laih anun ră anai aka ƀu hơmâo ia jrao dưi pơjrao ôh. Samơ̆, amăng tơlơi pơhing mơnuih mơnam facebook ƀuh na nao tơlơi pôr pơhưč lăi hơmâo ia jrao dưi pơjrao tơlơi ruă anai hăng hơmâo lu mơnuih blơi glăi pơjrao kơ ană bă hơmâo tơlơi ruă. Boh tơhnal tơlơi ruă anun ƀu djơ̆ kơnong ƀu hlao ôh dŏ ngă kơ čơđai pô ruă jai kơtang tui hŭi rơhyưt biă mă.

Mô̆ anet anăn T.T.T dŏ pơ să Tân Hòa, tơring glông Ƀuôn Đôn, tơring čar Dak Lak, thun anai 7 thun, khom nao pơ sang ia jrao na nao đôč pioh jur drah, yua hơmâo tơlơi ruă ngă hlai drah anăn Thalassemia. Ayong T.V.H ama mô̆ anet anun lăi dơ̆ng mơ̆ng ñu phrâo 3 blan, mô̆ jor na nao, ruă nuă, hia na nao hrơi hăng mlam, sang anŏ khom ba nao pơ sang ia jrao prong kual Dap Kơdư pơkă lăng. Ơi ia jrao lăi mô̆ hơmâo tơlơi ruă ngă hlai drah, jing ƀu thâo hơmâo drah ôh mơ̆ng anet. Tơlơi ruă anai, aka ƀu hơmâo ia jrao dưi pơjrao ôh, khom jur drah na nao rĭm rơwang pơkă dua klâo blan ha wơ̆t. 7 thun laih rơgao, na nao tui anun, ƀơi anŏ sa blan ha wơ̆t jur drah, sang anŏ khom ba nao pơ sang ia jrao yơh.

Hmư̆ arăng  pơpă hơmâo ia jrao hơgĕt thơ, akha kyâo, rơ̆k tơ̆k, ia jrao pơpă ĕp blơi soh yơh. Samơ̆, mơñum lu đơi ia jrao mơ̆ tơlơi ruă ƀu hlao, ƀuh jai kraih gleh tui. Hơmâo hrơi, mơñum ia jrao arăng pôr amăng plăng internet, mơñum ngă kơ mô̆ ruă kian pơčroh hơdôm hrơi, ngă kơ gơ̆ rơwang hĭ, klĭ kliăng ƀlơih laih anun mut nao pơ sang ia jrao dơ̆ng.

"Hlăk dŏ anet sit 3,4 blan khom nao jur drah ha wơ̆t. Truh 2,3 thun laih ha blan ha wơ̆t nao jur drah jing tañ hloh. Hơmâo mơnuih ƀuăn mă ia jrao gơñu ba glăi mơñum amra plai ƀiă nao jur drah, tơlơi ruă ăt plai ƀiă mơ̆n, 2,3 blan kah mơ̆ng nao jur drah glăi dơ̆ng samơ̆ mă ia jrao ba glăi mơñum ăt ƀu ƀuh hlao lơi. Mă ia jrao pô anai, pô adih brơi mô̆ mơñum samơ̆ tuč rơnuč tơlơi ruă hlao ăt ƀu hlao, ăt nao pơ sang ia jrao jur drah na nao đôč”.

Sang anŏ ayong B.V.V dŏ pơ tơring glông Ea Hleo, tơring čar Dak Lak ăt hơmâo ană hơmâo tơlơi ruă Thalassemia. Sang anŏ hơduah ĕp blơi ia jrao arăng pôr amăng internet nua hơdôm hơpluh klăk prăk samơ̆ tơlơi ruă ană ñu ăt ƀu hlao lơi.

"Abih thun blan anun ăt hơmâo mơñum ia jrao akha kyâo, ia jrao hla rơ̆k tơ̆k samơ̆ mô̆ mơñum ƀu hlao ôh, tuč rơnuč ăt nao pơ sang ia jrao jur drah đôč kiăng djă bong tŭ tơlơi hơdip. Mơ̆ng tơlơi anai, kâo kiăng pơtă pơtăn tơlơi gơmơi hơmâo găn rơgao laih kiăng amĭ ama hơmâo ană bă tơdah hơmâo tơlơi ruă Thalassemia klă hloh ba ană nao pơ sang ia jrao đôč kiăng ƀing ơi ia jrao pơčrâo brơi hơdră pơjrao kơ ană bă ta, anăm hmư̆ tui ôh tơlơi pơtô, tơlơi pôr tă tăn rơngiă prăk đôč mơnuih ruă ăt ƀu hlao ôh”.

Hăng anŏ pơđĭ kyar plăng internet, tơlơi pơhing mơnuih mơnam kơtang kah hăng ră anai, laih dơ̆ng ƀuh kơ ană bă arăng hơmâo tơlơi ruă hlơi ƀu kiăng hơmâo ia jrao pơjrao kơ ană bă hơmâo tơlơi Thalassemia tañ hlao, lu mơnuih, lu anom bruă pơhmao mă tơlơi anai pôr pơthâo sĭ mơdrô ia jrao tă tăn lăi dưi pơjrao tơlơi dưi anun. Ƀuh biă gơ̆ ră anai tơlơi ruă anai aka ƀu hơmâo ia jrao ôh dưi pơjrao, hơdră klă hloh ăt jur drah mơ̆n, kiăng pơđoh đuăi ia pơsơi, kơnong bong sui ƀiă tơlơi hơdip kơ mơnuih ruă đôč.

Bruă hyu ĕp blơi mă ia jrao hăng ƀu nao pơ sang ia jrao ôh lĕ, amra ba rai lu tơlơi pơglăi sat kơtang, yua dah tơlơi ruă Thalassemia kiăng pơkă lăng hăng jur drah na nao rĭm blan hnun kah ñu pơtơbiă ia pơsơi sat, tơdah ngă kaih amra ba truh lu tơlơi ruă sat pơkŏn kah hăng kơƀah drah, lu ia pơsơi, tăp năng djai mơtam. Nai prin  tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh, Khua anom pơjrao čơđai duăm ruă, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Ƀing amĭ ama čơđai hơmâo tơlơi ruă Thalassemia khom ba ană bă pơ sang ia jrao pioh pơtô brơi hơdră pơjrao, wai lăng djơ̆ hnong dưi pơjrao na nao. Pơjrao tơlơi ruă Thalassemia ră anai, rơngiao kơ jur drah, bơtơbiă đuăi ia pơsơi, pơjrao hăng ia jrao pơkŏn pơjrao amăng lăm dŏ hơmâo dơ̆ng mơ̆n hơdră pơjrao pơtlep dlô tơlang, pơtlep čơđeh asar djuai, trơ̆i hĭ la...hơdôm hơdră anun khom ngă pơ sang ia jrao soh. Yua kơ anun, lơ̆m čơđai hơmâo tơlơi ruă Thalassemia, amĭ ama čơđai khom pơtruh nao rai hăng sang ia jrao na nao yơh kiăng hơmâo hơdră pơtô ba, pơjrao hmao kru, ƀu hơmâo hơdră pơjrao hăng akha kyâo pơkŏn sit ôh pơjrao tơlơi ruă anai".

Thalassemia lĕ tơlơi ruă juăt hơmâo mơ̆ng amĭ ƀă yă pơjing. Tơlơi mưn lĕ hlai drah thu drah laih anun ƀu hơmâo drah ôh hăng ngă rơbêh ia pơsơi hrip drah amăng arăt, mơnuih ruă Thalassemia kiăng jur pơmut drah kơ mơnuih ruă hăng mơñum ia  jrao bơtơbiă đuăi ia pơsơi tơl abih tơlơi hơdip, huăi prăk biă mă.

Mơnuih hơmâo tơlơi ruă drah hlai mơ̆ng anet ƀu anăm mă bruă hăng ƀu  thâo mă bruă kơtang ôh amăng sang anŏ laih anun amăng plơi pla. Ƀơi Việt Nam, hơmâo 20% mrô čơđai hơmâo tơlơi ruă anai djai soh mơ̆ng 6-7 thun, lu čơđai djai truh 16-17 thun laih anun lu kơ mơnuih ruă kraih tơl aka ƀu hơmâo sang anŏ ôh. Lăp bơngơ̆t biă mă ñu, tơlơi ruă Thalassemia jing tơlơi ruă ƀă glăi hŭi biă mă samơ̆ tơlơi thâo kơ tơlơi ruă anai amăng mơnuih ƀôn sang aka djop ôh laih anun aka ƀu hơmâo tơlơi pơtô lăi tong ten kơ tơlơi pơdŏ rơkơi bơnai, hlâo kơ pơdŏ, lơ̆m pơdŏ laih truh hơmâo ƀă pi, tơkeng ană bă yôm biă kiăng bĕ tơlơi ruă anai. Amăng tơlơi ruă djong lĕ ñu ƀu mưn ôh yua anun lu mơnuih ƀu thâo ôh gơñu hơmâo drah kơtăk kơnung djuai hơmâo tơlơi ruă.

Tơdah abih dua rơkơi bơnai mơtam hơmâo drah kơtăk gen ba tơlơi ruă Thalassemia sit tơkeng ană hơmâo 25% hnong ƀă tơlơi ruă kơ ană tơčô, 50% hnong gen ană ñu hơmâo tơlơi ruă laih anun 25% đôč huăi hơmâo gen tơlơi ruă. Ƀơi tơring čar Dak Lak, tui hăng jŭ yap ƀơi sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, ră anai, hơmâo rơbêh 400 čô čơđai arăng pơkă lăng ƀuh hơmâo tơlơi ruă Thalassemia hăng pơjrao na nao pơ sang ia jrao. Pơkă rĭm hrơi sang ia jrao tŭ jum hơmâo hăng pơjrao brơi mơ̆ng 20-30 čô čơđai hơmâo tơlơi ruă Thalassemia.

Tơlơi ruă ƀu đôm drah mơng muai (Thalassemia) lu ñu yua kơ mơng amĭ ama pioh glăi, bơdjơ̆ nao prong tơlơi suaih pral kơ čơđai muai. Hrom hăng bruă pel ĕp ruah mă hlâo kơ tơkeng, gơnong bruă ia jrao ăt hmâo pok pơhai lu laih bruă djru pơjrao tơlơi ruă anai. Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh, Khua Anom pơjrao tơlơi ruă čơđai muai, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư lăi pơthâo tui bruă tơña hăng lăi glăi:

-Ơ ơi ia jrao tơlơi ruă Thalassemia bơdjơ̆ nao hiưm ñu truh tơlơi suaih pral čơđai muai?   

Ơi ia jrao Trần Thị Thuý Minh: “Tơlơi ruă Thalassemia ba truh lu tơlơi ruă pơkon kơ čơđai lom hmâo tơlơi ruă anai, biă ñu lĕ ruă kraih. Thalassemia ba truh hơdôm tơlơi pơplih kơ drah kơtăk kah hăng hơtai, la, klăn brah prong, kơƀah drah hăng ba truh ruă hơtai bôh ară drah ngă đôm glăi sắt ƀơi hơdôm anih anom amăng drơi jăn, biă ñu ngă tơdu hơtai bôh, kiăn pruăi, kaih brô̆ prong drơi jăn pran jua, ngă čơđai ƀu ai ƀuai, khen, ngă prung amăng kiăn pruăi, bơdjơ̆ nao hơtai, bôh ƀleh. Lu ñu ƀing čơđai hmâo tơlơi ruă Thalassemia kraih ƀu hmâo pơjrao na nao amra kơnong kơ hơdip mă rơbêh kơ 10 thun đôč. Jê̆ hăng anun, kơnang kơ hơdôm tơlơi pơplih phrâo amăng bruă ia jrao lom jôr drah, pơđoh tơbiă sắt, ƀing čơđai hmâo tơlơi ruă anai amra hơdip sui hloh hăng tơlơi hơdip ăt klă hloh mơn”.          

-Rơkâo ih brơi thâo hơdră pơgang hlôm hlâo bĕ hmâo tơlơi ruă Thalassemia ƀơi ƀing čơđai?  

Ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: “Thalassemia lĕ tơlơi ruă pioh glăi mơng amĭ ama, hmâo ƀơi lu rơnoh anun lĕ amăng lăm, rơnang, hơnong ñu, kraih hăng kraih kơtang. Bôh than čơđai hmâo tơlơi ruă anai lĕ yua amĭ ama pioh glăi. Anai lĕ tơlơi ruă amra pơhlôm hlâo kơnang kơ tơlơi lăi pơthâo kơ drah pioh glăi mơng amĭ ama. Ƀơi hơdôm bôh dêh čar hmâo mrô mơnuih ƀă Thalassemia lu kah hăng hơdôm bôh dêh čar kual Điạ Trung Hải hmâo ba tơbiă tơlơi lăi pơthâo kơ anô̆ pioh glăi hăng ruah mă hlâo kơ tơkeng kiăng plai ƀiă mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă anai. Ƀơi dêh čar ta, sa dua bôh ƀôn pong pơprong hmâo pơphun mă yua jơlan hơdră anai, khă dô̆ mơn sa dua bôh anih anom ƀơi kual asuek, ataih akă mă yua jơlan hơdră wai lăng anai anun ăt akă dưi pơgăn mơn tơlơi ruă anai”.   

-Amăng hơdôm hrơi klin ruă Covid-19 ngă tơnap kah hăng ră anai, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư hmâo pok pơhai hơdôm bruă mă hơget kiăng pơhlôm djop drah kơ čơđai hmâo tơlơi ruă Thalassemia?     

Ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: “Amăng hơdôm hrơi klin Covid-19 kah hăng ră anai, hmâo lu tơlơi tơnap kiăng pơhlôm brơi drah kơ hơdôm čơđai hmâo tơlơi ruă Thalassemia. Tơnap tap amăng bruă nao rai, dô̆ čơlah, bruă pơhrui mă drah mơng hơdôm khul grŭp gum djru, hơdôm anom bruă gum djru tơnap tap hloh. Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư hmâo laih hơdôm tơlơi gir run kiăng pơsir tơlơi anai hăng hơdră gum hrom hăng hơdôm jơlan hơdră mơng Khul ia jrao kyâu bơrơkal mriah, Khul pơlir hơbit Thalassemia, Bruă gum djru drah, hăng iâu pơthưr hơdôm khul grŭp mơnuih hlăk ai, tơdăm dra mơng Sang ia jrao gum hrom brơi drah, pơjing anih dưm drah kơ mơnuih ruă lăi hrom hăng mơnuih ruă Thalassemia lăi ha jăn. Jơlan hơdră anai ăt mă bruă na nao mơn amăng hơdôm hrơi jê̆ hăng anai”.        

-Rơkâo bơni kơ ih ơi ia jrao!

Nay Jek-Siu H’Prăk: Pơblang