VOV4.Jarai-Hrom hăng tơlơi ruă amăng jơlan suă jua, ƀing čơđai muai ăt juăt hơmâo mơ̆n tơlơi ruă kian pruăi, ruă kian pơtah čroh. Sa amăng hơdôm tơlơi ruă juăt ƀuh lu biă mă amăng čơđai muai. Tơlơi ruă ñu hơmâo tơhnal tơdu kơtang phara soh mơ̆ng djong truh kơtang laih anun bơbeč djơ̆ kơtang biă mă kơ anŏ brô̆ prong kơ čơđai pioh glăi tơlơi ƀu klă ôh tơdah ƀu pơjrao djơ̆ hơdră. Yua kơ anun, sit čơđai ruă kian pơtah čroh lĕ, amĭ ama čơđai khom kơđiăng, anăm ngă amưng ôh.

Amôn Trần Ngọc Khánh 3 thun dŏ pơ să Hòa Khánh, plơi prong Ƀuôn Ma Thuôt, arăng ba nao  pơ sang ia jrao prong kual Dap Kơdư lơ̆m ñu eh mơ-ia lu wơ̆t biă mă sa hrơi, eh ñu hơmâo tom drah, ia kơhñor laih anun hlong duăm pơ-iă drơi kơtang, bơrơbah laih. Tơdơi kơ sa wơ̆t hrơi tơjuh pơjrao tong ten, tơlơi ruă mơ̆ng amôn Khánh hơđong ƀiă laih, laih anun prăp tơbiă mơ̆ng sang ia jrao. Bơrơbah yua kơ dŏ đih pơ sang ia jrao hăng ană, amĭ Khánh, Nguyễn Thị Hạnh brơi thâo:

"Rơkơi bơnai gơmơi nao mă bruă na nao anun yơh mơ-it ană dŏ hăng yă ñu. Hmư̆ yă ñu lăi nô ruă kian ha hrơi nao eh klâo pă wơ̆t. Kâo ƀu pơđing nao ôh, pơmin yua ƀong djơ̆ anŏ hơgĕt thơ anun nao blơi ia jrao ruă kian ba glăi brơi mơñum. Samơ̆ jai hrơi kơtang tui, tơl ñu ƀu anăm tơgŭ tah. Kâo hŭi biă mă, anun sang anŏ ba nao pơ sang ia jrao. Tơdơi kơ hơmâo ƀing ơi ia jrao pơjrao brơi, ñu plai ƀiă laih, sang anŏ ăt hơđong ƀiă pran jua”.

Ăt tui anun mơ̆n, sang anŏ Trần Thị Mai Phương, dŏ pơ phường Tự An, plơi prong Ƀuôn Ma Thuôt. Yua kơ klin Covid 19 tơnap tap anun yơh ană đah kơmơi gơñu 10 blan đôč ruă kian eh lu wơ̆t, amai Phương nao blơi mă ia jrao glăi pơjrao pơ sang, ƀu ba nao ôh ană nao pơ sang ia jrao pơjrao djơ̆ hơdră. Truh kơ ană nu ruă kraih laih hnun kah hăt he bao pơ sang ia jrao. Amai Phương lăi:

“Kâo ƀu pơđing nao ôh, pơmin dah ană bă ƀong djơ̆ gơnam ƀong phara đôč anun ruă kian eh mơ-ia, blơi ia jrao ruă kian brơi mơñum hơdôm hrơi hlao yơh pơmin dah anun ƀu ba nao mô̆ brơi ơi ia jrao pơkă lăng. Mơñum abih ia jrao blơi ƀu tơlơi ruă ƀu hlao ôh, jqai kơtang tui, eh lu hloh hăng ia ƀu kiăng mem ôh. Ba nao pơ sang ia jrao ƀing ơi ia jrao puăi mơ-ai yua ba nao kaih. Yua kơ hơmâo ƀing ơi ia jrao pơjrao tong ten, anun yơh mô̆ plai ƀiă laih mơ̆n. Bưng băi huăi hơmâo tơlơi hơgĕt sat truh, tơdah hơmâo tơlơi hă, gơmơi hơƀlơ̆k glăi mơ-ai mơtam yơh”.

Ƀuh rơđah ră anai, lu amĭ ama čơđai muai ƀu pơđing nao ôh kơ tơlơi ruă kian pơtah čroh laih anun soh kơtang biă mă yua blơi ia jrao pơjrao mă pô pơ sang anŏ. Amăng anun, soh biă mă ñu hăt he đơi, ƀuh ană ruă kian eh lu wơ̆t, nao blơi ia jrao mơtam kiăng abih ruă kian pơmin dah. Hrom hăng anun, hơmâo mơ̆n sang anŏ mă yua ia jrao hlâo kyâo, hla boh trôl, ia če asăt hơtŭk mơñum, blơi mă ia jrao kơnin…tơlơi anun yơh ngă kơ tơlơi ruă jai kơtang, hŭi rơhyưt biă mă kơ čơđai muai. Lu čơđai ba nao pơ sang ia jrao samơ̆ mông anun ruă kraih laih. Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh, Khua anom pơjrao čơđai muai, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Ruă kian pơčroh lĕ juăt hơmâo biă ƀơi ƀing čơđai mơ̆ng 2 blan truh 5 thun. Tơlơi ruă anai phiăn hơmâo kơ čơđai mơ̆ng 2 blan truh 5 thun hăng prong hloh ăt hơmâo mơ̆n, amăng tơlơi hơdip hơmâo mơ̆n boh ƀiă mơ̆ng 1-2 wơ̆t, ƀuh djong mơ̆n samơ̆ tơdah ƀu pơjrao djơ̆ anŏ pơglăi sat ñu kơtang biă mă. Dua tơlơi pơglăi kơtang kah hăng ngă rơngiă ia, thu ia amăng drơi jăn laih anun drah rô tơnơ̆k đuăi ƀu klă, dua mơta tơlơi anun yơh juăt hơmâo hŭi rơhyưt biă mă tơdah ƀu pơjrao hmao kru”.

Phun ñu hơmâo tơlơi ruă kian pơčroh ƀơi čơđai muai lĕ kman ngă rơka pruăi yua virus, kman kơtang dŏ amăng pruăi ngă rai. Tơlơi ruă anai, juăt ñu hơmâo mơ̆ng mơnong ƀong huă brŭ hiă, ƀâo mơ-ih hơmâo kman hlâo laih, sit ta ƀong djơ̆ amra ruă kian yơh. Hrom hăng anun, hơdôm tơlơi juăt ƀu rao tơngan hăng ia čơƀu hlâo kơ huă ƀong, răk lui mơnong ƀong huă ƀu hơdjă rơgoh, pioh lui tŭ kơ hơmâo, ruai găm, hơdôm rui đĭ tơlơi anun yơh mơnong ƀong huă hơmâo kman ruă kian pơčroh.

Sit čơđai muai ruă kian pơčroh, tơlơi blung a khom kơđiăng brơi mơñum ia hŭi thu ia amăng drơi jăn. Hơdră pơhrua nao ia brơi mơñum ia lu klă hloh. Tơdơi kơ čơđai ruă kian, brơi mơñum ia, klă hloh dưm orezol djơ̆ hăng tơlơi pơtô čih pơthâo amăng hruh ia jrao orezol; tơdah amăng sa hrơi mlam ia ta lŭk orezol mơñum ƀu abih tuh lui yơh, mă hruh pơkŏn tuh ia lŭk mơñum. Pơmem hăng brơi čơđai ƀong mơñum djop hăng kơđiăng brơi ƀong mơnong ƀong mơ-ia, kah hăng bu riă hăng añăm mơnong, sup kah lu wơ̆t brơi ƀong. Anăm pơkong lui, ƀu brơi čơđai ƀong huă ôh.

Anăm brơi ƀong mơnong ƀong mơmih, mơñum ia mơmih ôh...krăo lăng tong ten, laih anun ba čơđai nao pơ sang ia jrao brơi pơkă lăng  djơ̆, thâo krăn tơlơi ruă hăng pơjrao djơ̆ hơdră. Lơ̆m ƀuh čơđai hơmâo tơlơi bơkơnăl tui anai: Cơđai ƀu ƀong mơñum lui mem, eh mơ-ia lu wơ̆t, hơmâo tom ƀlĕ pơtah, duăm hlor pơiă drơi jăn...klă ƀiă khom ba nao pơ sang ia jrao mơtam. Tơdah lui nao juă glai sui hrơi, čơđai bơrơbah hăng hŭi biă mă ba truh tơlơi sat pơkŏn.

Kian pruăi čơđai dŏ mơda laih anun amuñ biă hơmâo tơlơi ruă. Yua kơ anun, amĭ ama čơđai khom kơđiăng pơhlôm, pơgang hlâo tơlơi ruă kian kơ čơđai. Ngă tui djơ̆ tơlơi pơtô ƀă ƀem čem rông ană bă brơi ƀong huă hơdjă rơgoh, brơi ană  nge mem amĭ đôč amăng 6 blan blung a laih tơkeng, aka ƀu brơi  ƀong mơnong gah rơngiao ôh; laih anun pơhrăm brơi ƀong tơpung djơ̆ hơdră; mơñum ia rơgoh laih hơtŭk dưi pơdjai kman, ƀong mơnong ƀong hơdjă, thâo krăn phun tơdŭ, añăm pơtam, boh troh, hơbơi pơtơi blơi ba khom thâo anih pla, hơdră răk lui; rao tơngan hăng ia čơƀu hlâo kơ prăp mơnong ƀong huă hăng pơčem kơ čơđai ƀong huă, ƀudah laih nao juă glai khom rao tơngan; ba nao tlâ̆o ia jrao pơgang djop, mơñum ia jrao vaccine pơgang tơlơi ruă kian yua kman Rotavirus anun yơh hơdră pơhlôm pơgang ruă kian pơtah pơčroh tŭ yua hloh. Anăm brơi ôh čơđai mơñum ia jrao ruă kian tơdah aka ƀu hơmâo tơlơi pơtô brơi mơ̆ng ia ia jrao.

Pơtah čroh jing tơlơi ruă juăt ƀuh laih ƀơi ƀing čơđai mơng 2 blan truh kơ 5 thun. Pơtah čroh jing tơlơi ruă juăt hơmâo na nao laih rim thun, laih anun rim čô mơnuih amuñ ruă soh yơh, samơ̆ ƀing čơđai amuñ ruă hloh. Yua čơđai ƀu hơmâo pran jua anun jing lơ̆m čroh kian, čơđai amuñ đoh rơwang, tơdu pran, đa djai yua ƀu hơmâo pô lăng hăng pơjrao djơ̆ hơdră. Kiăng thâo hluh hloh kơ tơlơi ruă anai, ƀing gơmơi hơmâo mông ră ruai hăng nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh, Khua pơjrao ƀing čơđai, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

- Ơ ơi ia jrao, rơkâo kơ ih brơi thâo yua hơget ba truh tơlơi ruă pơtah čroh ƀơi ƀing čơđai?

-Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: Tơlơi ruă pơtah čroh lĕ yua mơng lu mơta tơlơi yơh ba truh, đa yua virus, kman hơmâo amăng mông ta pơkra gơnam ƀong huă, ƀudah brơi ƀing čơđai ƀong huă gơnam ƀu hơdjă; đa yua gơnam ƀong hơmâo anŏ măt; ƀudah yua gơnam ƀong ƀu djơ̆ hăng hnưr thun ƀing čơđai, kian puăi ƀu klă, ƀudah yua gơnam ƀong hơmâo mơnong ƀu mut hrŏm drơi jăn, laih anun lu tơlơi pơkŏn dong...

- Nam ruă juăt kiăng thâo krăn ƀing čơđai pơtah čroh hăng hơdôm tơlơi hŭi rơhyưt amun hơmâo hiư̆m pă, ơ ơi ia jrao?

-Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: Ruă pơtah čroh ƀơi ƀing čơđai amuñ mơn thâo krăn, anun lĕ ta ƀuh čơđai ñu eh hơmâo ia hơñưr, eh ia soh rơbêh 3 wơ̆t ha hrơi, anun jing tơlơi ruă eh čroh yơh anun. Ƀing čơđai eh čroh khŏm kiăng pơjrao mơtăm đah mơng huăi kơƀah ia amăng drơi, huăi ƀă kman tơdơi kơ anun. Tơlơi ruă pơglăi mơng eh čroh juăt ƀuh laih anun ñu yơh tơhnal tal 2 ngă čơđai djai. Ama ama ƀing čơđai pơgang hlâo tơlơi ruă anai hăng bruă ƀing ta kơđiăng lui hăng prăp lui hlâo đa mơng hlâo pơjrao brơi čơđai”.

- Rơkâo kơ ih ơi ia jrao, brơi thâo mơnong ƀong huă, mơñum ia hiư̆m pă hăng ƀing čơđai pơtah čroh?

- Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: Lơ̆m čơđai eh čroh lĕ ƀu dưi kŏm gơnam ƀong huă hơget ôh, bĕ mă hơdôm gơnam ƀong mih đơi, mơsin đơi amuñ ngă čơđai čroh kơtang tui. Pơhrua tui gơnam jơman, ngă hiam drơi, kiăng čơđai hơmâo pran amăng hrơi eh čroh. Biă ñu lĕ pơgang hŭi čơđai kơƀah ia, pơhroh ia, yua dah čroh pơtah ngă čơđai rơngiă ia ƀudah yua pơtah ngă rơngiă ia amăng drơi jăn. Ia pioh čơđai mơñum klă hloh lĕ oresol, ta kuor djơ̆ mrô pơkă, mrô ia mơñum dưm dưm hăng mrô ia tơbiă đuăi mơn. Hăng ƀing čơđai mơng 1 thun truh kơ prong hloh, rim wơ̆t nao eh amra mơñum pơhrua nao 100ml, bơ ƀing čơđai anet ƀiă mơng 6 blan truh 1 thun lĕ rim wơ̆t nao eh giong lĕ mơñum mơng 20-50ml. Eh lu lĕ ta mơñum ia lu tui mơn, kiăng čơđai huăi kơƀah ia amăng drơi. Tơdơi kơ anun, kiăng nao pơ sang ia jrao khăm, pơjrao brơi tañ đah mơng huăi hơmâo tơlơi ruă pơkŏn yua pơtah čroh ngă.

- Kiăng pơgang hlâo tơlơi ruă pơtah čroh ƀơi ƀing čơđai, amĭ ama ƀing čơđai kiăng ngă hơget, ơ ơi ia jrao?

-Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh: :Kiăng pơgang hlâo tơlơi ruă pơtah čroh kơ ƀing čơđai, amĭ ama ƀing čơđai kiăng kơđiăng ƀiă lơ̆m pơkra añăm: Tal sa lĕ añăm djơ̆ hăng thun ƀing čơđai dưi ƀong. Tal 2 lĕ bĕ hĭ gơnam ƀong huă hơmâo kman, ƀudah ta đing đăo hơmâo kman, pơkra brơi ƀing čơđai hơdjă ƀiă. Tal 3, anăm brơi ôh čơđai ngui tom pô glăk eh čroh, yua dah amuñ ƀă mơng eh mơañă. Tal 4, kơđiăng gơnam ƀong huă ƀing čơđai ƀong juăt ruă kian pruăi, laih anun anăm brơi ƀong đơi ôh hơdôm mơta mơnong ƀong huă anun/.

- Hai bơni kơ ih ơi ia jrao!

Nay Jek-Siu H’Mai: Pơblang