VOV4.Jarai - Thun blan rơgao, lu mơnuih lăi nao tơlơi ruă tơdơi kơ ƀă klin Covid-19, ngă arăng bơngơ̆t, hŭi biă mă. Kơ tơlơi apăn bruă, tơlơi ruă pơglăi tơdơi kơ ƀă Covid lĕ nam ruă sui rơbêh 3 wơ̆t hrơi tơjuh tơdơi kơ pơsit ƀă klin Covid-19 laih anun jai hrơi hơmâo pơsit jing tơlơi ruă phrâo lơ̆m ƀă klin SARS-CoV-2. Mrô mơnuih ruă mơng 10% truh kơ 35%, khă hnun, amra kơtang truh 85% hăng ƀing ƀă klin nao đih pơ sang ia jrao. Yua hnun, kiăng kơđiăng tơlơi hơget hăng drơi jăn, tơlơi suaih pral tơdơi kơ ƀă Covid-19.

Ƀing rơgơi kơhnâo hơmâo ĕp ƀuh 4 tơhnal ba glăi tơlơi ruă tơdơi kơ ƀă klin Covid-19, anun lĕ: Bơbrah, ngă ară dlô ƀu hơđong; ruă nội mô; hăng kơđông drah, kơčun ară. Ruă bơbrah sui jing tơlơi phun ba truh nam ruă tơdơi kơ Covid-19. Bơbrah juăt ƀuh ƀơi hơtai boh, boh ƀleh, ară dlô, hlung pruăi. Ară dlô ƀu hơđong, ngă akŏ dlô ta ƀu mơ-ak, suek suak, anun jing yua hơmâo kman ngă bơbrah mut nao amăng drah ngă bơbrah ară dlô. Rơngiao kơ anun dong, bơbrah yua Covid-19 amra ngă tơdu axit gamma-aminobutryric (GABA). GABA jing ia pơgăn drah rô amăng ară dlô. Ñu pơgăn hĭ ară lăi pơthâo, pơtruh hăng ară dlô, ngă dlô ta pơmin kaih, hmư̆ kaih, tui anun yơh arăng juăt amưng, tơngô, ngă bruă sư̆ rơbư̆ ƀu hơdeč dong tah.

Ngă răm tế bào nội mô, tế bào anai gom ba amăng lăm drah kơtăk, pơjing rai sa klĭ lôm pơgăn hŭi đông drah. Lơ̆m tế bào nội mô răm amra ngă drah ƀu thâo hram ruah mă, jing ngă kŏng drah, ngă kơđông drah, drah ta jing kŏng hĭ ha tơlut, biă ñu, anai yơh ngă răm ară gă, tơkai tơngan, drơi jăn ƀu kơjăp, hơmâo kman ia rơnah amăng drơi jăn. Drah kŏng tơlut amăng glông drah prong hăng ară amăng kian pruăi kah hăng kŏng drah amăng kơsô̆, dlô, hơtai boh, kŏng drah amăng glông drah prong, drah kŏng amăng ară drah pơkŏn dong.

Hơmâo 6 hơdră wai lăng pơ sang hăng mơnuih tơdơi kơ ƀă Covid-19, neh met wa kiăng hơdor lui:

- Ƀư̆ bơkơjăp drơi jăn na nao: Blung a, ƀư̆ drơi jăn amra ngă glêh kơ pô ruă phrâo suaih, yua dah drơi jăn aka ƀu añrăng ôh, samơ̆ tơdah ta pơtŏp rim hrơi amra tañ hơmâo pran hloh. Ƀing hơmâo tơlơi ruă ƀu anăm suă pran, pơđuăi pran lĕ kiăng pơtŏp suă pran.

- Ƀong mơñum gơnam jơman: Kiăng pơhrua tui gơnam ƀong huă lu ƀiă đah mơng tañ añrăng. Ƀing đa ƀă klin giong lĕ đoh rơwang, rơmŏng tui ƀu thâo yua hơget ôh. Yua anun, ƀing ruă kiăng ƀong huă jơman, ƀong añăm hla rok, boh mơnŭ, mơnong mơnŭ, bip đah mơng mưn ƀă jơman ƀiă. Gơnam ƀong khŏm hơbai tơsă, hơdjă. Kiăng ruah gơnam ƀơi thơ pô ruă amuaih ƀong.

- Pơtŏp brơi dlô ta thâo hơdor ƀiă: Virus ngă răm tế bào mơng dlô. Kiăng hơdor glăi, akŏ dlô đuăi dar, thâo pơmin, pô ruă kiăng pioh lu mông pơtŏp hơdor glăi kah hăng: Hrăm tơlơi čar rơngiao, ngui tơlơi pơđao, ngui djŏp tơlơi ngui ngă dlô ta kơdah ƀiă. Laih dong pơtŏp kiăng akŏ dlô mơ-ak kah hăng yoga, dŏ ber kuel tơkai, pơtŏp pơđĭ pơtrun pran.

- Găn rơgao tơlơi tơnap mơng pô: Blung hlâo, anăm pơmin hơmâo pran glăi tui hơđăp mơtăm ôh tơdơi kơ glăi pơ sang, ƀudah tơdơi kơ pơčrang huăi ƀă virus. Ta khŏm juăt glăi amăng ƀrư̆ hăng hơdôm tơlơi ƀing ngă hlâo kơ ƀă klin. Covid-19 ñu ngă sat kơ čơđeh asar drah kơtăk pơgang klin duam ruă, kian pruăi, biă ñu lĕ ară dlô, ngă kơ pô ruă tơdơi kơ abih Covid-19 ƀu hơ-et pran ôh, pơmin ča čot, ƀu mơhao ngă gơ get ôh. Pô ruă kiăng hơmâo pran, pơmin hiam ƀiă, ƀu dưi mơtah hơtai, hơƀlă pran ôh, khŏm gir găn rơgao tơnap tap gah tơlơi suaih pral ñu pô.

- Tañ ƀuh tơlơi ruă tơdơi Covid-19 hăng pơhiăp tom mơ-ai hăng ơi ia jrao. Tơlơi ruă pơglăi tơdơi Covid-19 mah jing tơlơi ruă juăt ƀuh mơn kah hăng ruă akŏ, ƀu hơmâo pran, hlung ƀuk, ƀu anăm suă pran, hwing akŏ, rơbah tơkai tơngan lĕ kiăng nao hlao pơ sang ia jrao mơtăm. Kiăng pơhiăp tom na nao hăng pô pơjrao brơi, laih anun lăi pơthâo glăi mơtăm tơdah mưn nam ruă phara amăng hơdôm hrơi blung a tơdơi kơ pơjrao suaih. Lơ̆m ơi ia jrao khăm hăng brơi ia jrao, khŏm mơñum djơ̆ mông, djơ̆ mrô ia jrao, djơ̆ hrơi pơkă. Ƀu dưi hmư̆ tui pô hlơi pơtô brơi ôh, mơñum ia jrao ƀu djơ̆ hŭi biă.

- Djru brơi pô ruă hơdip hrŏm mơ-ak hăng sang anŏ, plơi pla. Ƀu brơi pô ieo gah dơneh kơ ƀing gơ̆ ôh...

Neh met wa ăt kơđiăng mơn anăm pơmin lu đơi ôh, hŭi bral ôh kơ tơlơi ruă tơdơi covid-19. Kiăng mơ-ak, rơbat hyu, ƀư̆ drơi jăn, tui anun kah mơng tañ suaih pral.

Siu H’Mai: Pơblang