Tui hăng mrô jŭ yap mơ̆ng Anom bruă pơgang HIV/AIDS (Anom pơgang klin duam ruă tơring čar Dak Lăk), ră anai mơnuih hơmâo kman HIV/AIDS jai hrơi lu tui, biă ñu amăng grup đah kơmơi pơhor tơdruă gơñu ƀudah kơđai glăi (LGBT), lu biă ñu lĕ ƀing đah rơkơi pơhor glăi tơdruă gơñu. Yap truh ră anai, tơring čar glăk pơjrao brơi 763 čô mơnuih hơmâo kman HIV/AIDS. Rim thun tơring čar čơkă pơjrao mơ̆ng 15-17 čô mơnuih pi kian ƀă HIV. Amăng 3 blan tal 1 thun 2023, tơring čar hơmâo 11 čô đah kơmơi pi kian ƀă HIV hơmâo ƀu, wai lăng, pơjrao hlâo hăng ia jrao pơgang virus ARV. Laih anun abih bang čơđai tơkeng rai mơ̆ng amĭ ƀă HIV lêng kơ huăi hơmâo tơlơi ruă ôh. Tui hăng Anom bruă ia jrai rŏng lŏn tơnah (WHO), lơ̆m 100 čô đah kơmơi pi kian ƀă HIV tơdah ƀu hơmâo pơgang ƀă HIV lĕ amra hơmâo 30-40 čô čơđai tơkeng rai ƀă HIV. Tơdah pô pi kian hơmâo pơgang tañ, djơ̆ hrơi pơkă, djơ̆ ia jrao lĕ ƀing čơđai tơkeng rai mơ̆ng amĭ ƀă HIV hiam drơi soh, huăi ƀă kman HIV ôh. Tơlơi anai ba glăi tơlơi mơ-ak hăng rơkơi bơnai ƀă HIV.

Amai N.T.B (dŏ ƀơi tơring glông Krông Ƀuk, tơring čar Dak Lăk) dŏ rơkơi lơ̆m ñu 22 thun. Lơ̆m ñu thâo ñu pi, ñu tlao hok biă mă yơh, laih anun prăp rơmet kơ tal blung a ngă amĭ. Samơ̆ truh hrơi či tơkeng, pơmin mơ-ak biă mă yơh jing ñu hmư̆ hing bruă rơngôt prong biă, ơi ia jrao lăi ñu hơmâo kman HIV kơnong kơ hơdôm mơnit hlâo či mut nao tơkeng. Hmư̆ hing, ñu ƀu pơmin tơlơi anun sit ôh, ƀu pơmin pô ñu hơmâo tơlơi ruă hŭu rơhyưt tui anun. Ñu rơñuk mơtăm, ƀu hơmâo pran jua, bơngơ̆t kơ pô ñu aset, pap kơ ană ñu lu hloh, yua dah ană nge ƀu hơmâo tơlơi soh hơget ôh mơ̆ glăm ba tơlơi ruă hŭi tui anun lơ̆m aka ƀu tơkeng rai. Khă hnun, yua hơmâo ƀing ơi ia jrao juh alum, pơtô brơi, găn rơgao tơlơi rơngôt, ñu gir tơkeng, laih anun ñu tơkeng ană đah bơnai prong, hiam drơi jăn. Amai N.T.B lăi:

“Ră anai ană kâo 6 blan laih. Bruă thâo kâo ruă HIV jing bruă kơtuă biă hăng kâo. Tơdơi kơ nge hơmâo tơkeng rai pơ sang ia jrao, ƀing ơi ia jrao brơi mơñum mơtăm ia jrao pơgang HIV, laih anun mơñum na nao amăng 1 blan, bưng hĭ mơn nge hiam drơi. Ană kâo huăi ƀă kman HIV jing tơlơi phôn biă mă yơh, yang pap kơ dua amĭ ană gơmơi. Lơ̆m blung a kâo bral biă mă, ƀu pơmin ôh ană kâo huăi ƀă kman. Mơ̆ng anun, kâo čang rơmang ƀing ta khŏm gir, lơ̆m hơmâo tơlơi ruă ta kiăo tui tơlơi ơi ia jrao pơtô ba yua dah ia jrao huăi hơmâo tơlơi ruă pơkŏn ôh. Lu wơ̆t pơmin hnit glăi drơi pô, ƀu thâo anŏ ngă yua tơlơi ruă anai samơ̆ yua ană kâo huă hơmâo tơlơi ruă jing kâo hơmâo pran jua či hơdip”.

Sa čô mơnuih pơkŏn dong lĕ amai N.T.K (dŏ ƀơi tơring glông Čư̆ Kuin, tơring čar Dak Lăk). Sui mơ̆ng anai rơbêh 10 thun laih, rơkơi bơnai amai N.T.K thâo gơñu ruă HIV amăng ha wơ̆t nao khăm. Dua rơkơi bơnai ñu dŏ kơtuă mơn yua dah ƀu thâo gơñu ƀă mơ̆ng hlơi ôh, yua dah dua rơkơi bơnai ñu kơđiăng biă amăng bruă pơjuăt rơkơi bơnai hăng hơdip mơda rim hrơi. Lơ̆m anun, dua rơkơi bơnai ñu aka ƀu hơmâo ană bă ôh anun jing rơngôt hloh. Hŭi rơkeng ană amra hơmâo tơlơi ruă anai mơn, anun jing dua rơkơi bơnai ñu pơmin dŏ dua ung mô̆ ñu đôč yơh. Khă hnun, tơdơi kơ pel ĕp, hơduah tơña laih anun hơmâo pơtô brơi ia jrao pơgang virus ARV ƀơi anih pơjrao HIV/AIDS (Anom bruă pơgang tơlơi duam ruă Dak Lăk), hơmâo ƀing ơi ia jrao pơtô brơi klă, juh alum pran jua, anun 2 rơkơi bơnai ñu khin ƀă ană. Amai N.T.K ră ruai:

“Lơ̆m tơkeng, ană nge hơmâo ơi ia jrao brơi mơñum ia jrao pơgang, yua hnun ñu huăi ƀă mơ̆ng amĭ ôh. Blung a kâo ƀu pơmin tơkeng ană ôh yua dah pơmin tơlơi ruă anai ƀu dưi tơkeng ôh, tơdơi kơ anun kâo pi, hơmâo ƀing ơi ia jrao pơtô brơi, brơi mơñum ia jrao na nao, tơkeng rai ană suaih pral kâo lăng bưng biă mă yơh, ră anai kâo lăng HIV ƀu hŭi tui hăng tơlơi ruă ung thư ƀudah Covid-19 tui đưm ôh, kơnong kiăng mơñum ia jrao ARV lĕ ta suaih pral, hơdip sui kar hăng ƀing huăi ruă mơn”.

Jơlan hơdră Pơgang hlâo HIV mơ̆ng ami ƀă pơ ană hơmâo pơphun ngă ƀơi tơring čar Dak Lăk mơ̆ng thun 2009 brơi ƀuh anŏ tŭ yua biă mă yơh. Amăng hơdôm thun rơgao, jơlan hơdră anai ba glăi tơlơi mơ-ak kơ lu sang anŏ hơmâo mơnuih ƀă HIV/AIDS. Biă ñu lĕ djru ƀing đah kơmơi ƀu bưng hơmâo tơlơi ruă anai dưi ngă amĭ. HIV ƀu kơnong ngă sat kơ tơlơi suaih pral ôh mơ̆ bơbeč kơ ană nge amăng hlung. Đah kơmơi ƀă HIV lơ̆m ƀă pi amuñ ƀă pơ ană nge biă (năng ai 30%). Yua hnun, kiăng pơgăn HIV hơmâo mơ̆ng amĭ ƀă pơ ană, bruă tañ thâo, pơgang hlâo tañ jing tơlơi yôm biă mă. Sit nik, mrô HIV mơ̆ng amĭ ƀă pơ ană hơmâo năng ai ñu 30-40%. Khă hnun, tơdah abih bang đah kơmơi pi kian ƀă HIV hơmâo pơgang klă lĕ bruă ƀă pơ ană amra aset mơn, ƀơi anŏ ñu dŏ glăi 1% đôč. Boh thâo kơsem min brơi ƀuh, mrô čơđai ƀă HIV tơdơi kơ pơgang hlâo huăi ƀă kman rơbêh kơ 90%. Sit hnun, bruă čơđai tơkeng rai ƀă HIV hă ƀô̆ tui hluai kơ bruă pơgang hlâo mơ̆ng amĭ ƀă HIV lơ̆m glăk pi kian mơn. Ơi ia jrao CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh - Anih pơgang tơlơi ruă HIV/AIDS (Anom bruă pơgang tơlơi duam ruă Dak Lăk) brơi thâo:

“Ƀing đah kơmơi ƀă HIV lơ̆m pi kian kiăng pơjrao klă, anun yơh yôm biă mă. Kiăng mơñum ia jrao djơ̆ mrô pơkă, djơ̆ mông, mơñum rim hrơi, kiăo tui hrơi pơkă pơčrang drah đah mơ̆ng thâo mrô virus. Mrô virus yơh tơlơi yôm phun đah mơ̆ng thâo pơjrao, tơdah mrô virus yŭ kơ mrô pơkă brơi ƀuh pô pi kian pơjrao klă, ia jrao ARV amra dưi pơgang abih virus HIV. Rơngiao kơ anun, kiăng kiăo tui tơlơi pơtă pơtăn ƀong huă. Lơ̆m pi kian, ƀing ƀă pi kiăng mơñum sắt, bơ sắt lĕ ngă tơdu hĭ ia jrao ARV, yua hnun kiăng mơñum pơgao sui mông ƀong huă ƀudah pơgao sui mông mơñum ia jrao ARV”.

Hơdôm thun laih rơgao, mrô ƀă HIV mơ̆ng amĭ ƀă pơ ană ƀơi tơring čar Dak Lăk kar hăng ƀu hơmâo dong tah. Ƀing ƀă HIV lơ̆m pi ƀă lêng kơ mơñum ia jrao ARV pơgang hlâo laih anun krăp lăng kơjăp bruă pơjrao truh kơ hrơi tơkeng. Anai jing tơlơi truh kih prong mơ̆ng Jơlan hơdră pơgang ghlâo HIV mơ̆ng amĭ ƀă pơ ană, djru čơđai tơkeng rai rơnuk rơnua, suaih pral, plai ƀiă ƀă hyu amăng mơnuih mơnam.

Bôh tŭ yua mơ̆ng pơgang lar tưp HIV mơ̆ng amĭ truh kơ ană pioh kơ đah kơmơi pikian djơ̆ HIV

HIV/AIDS lĕ tơlơi ruă pioh glăi lu tơlơi sat gah tơlơi suaih pral mơnuih hmâo tơlơi ruă. Yua anun, kiăng djru ană nge tơkeng rai mơ̆ng ƀing adơi amai djơ̆ HIV suaih pral, huăi hmâo tơlơi ruă, grŭp mơnuih hyu mă tơlơi pơhing phrâo gah črăn hơdră anai hmâo laih tơlơi bơră ruai hăng ơi ia jrao chuyên khoa I Huỳnh Thị Hồng Sinh – Mă bruă ƀơi anom pơgang pơgăn HIV/AIDS Anom wai lăng tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lak.

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo hơdôm jơlan lar tưp HIV mơ̆ng amĭ truh kơ ană? Lơm pikian, tưp HIV mơ̆ng amĭ truh kơ ană juăt hmâo hơbin?

Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Jơlan tưp HIV lĕ jơlan drah, tưp mơ̆ng amĭ truh kơ ană hăng lar tưp tui jơlan pơđih tom rơkơi bơnai. Jơlan lar tưp mơ̆ng amĭ truh kơ ană amra pơpha anet anun lĕ hơdôm rơwang kah hăng amăng hơdôm hrơi pikian, kian lê̆ hăng brơi ană mem. Amăng hơdôm hrơi pikian, gơnang kơ hmâo tơnen pơgang klă anun čơđai ƀiă tưp djơ̆ hloh hơdôm rơwang pơkon. Ƀơi rơwang kian lê̆, čơđai amra tưp djơ̆ tơlơi ruă lu hloh yua kơ ană nge djơ̆ drah hăng hơdôm ia hñir tơbiă rai mơ̆ng kian amĭ. Rơwang tal 3 lĕ lơm brơi ană mem, lơm brơi ană mem tơdah ia tơsâo amĭ hmâo kơman lu amra tui hơdôm jơlan ia tơbiă rai mơ̆ng ia tơsâo amĭ tưp kơ ană nge.

-Lơm pơsit pikian mơ̆ djơ̆ HIV, pô pikian khom mă yua hơdôm bruă pơgang pơhlôm hlâo tơlơi lar tưp HIV mơ̆ng amĭ truh kơ ană hiưm ñu, ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ƀing đah kơmơi hmâo mơñum ARV kah mơ̆ng pơphun pikian, ñu amra pơgăn lar tưp HIV kơ ană, yua kơ lơm gơñu hmâo mơñum ARV, mrô kơman ñu gah yŭ kơ rơnoh pơkă anun lơm pikian mrô lar tưp kơ ană amra ƀiă. Ƀing đah kơmơi akă thâo tơlơi ƀă HIV mơ̆ng pô mơ̆ pikian thơ khom nao pơčrang lăng tañ kiăng thâo tơlơi ƀă tưp HIV hăng amra dưi mơñum ia jrao ARV pioh dưi hmâo bôh tơhnal đut hlah lĕ huăi lar tưp kơ ană. Kiăng tơkeng rai čơđai suaih pral huăi ƀă tưp djơ̆ HIV, abih bang ƀing đah kơmơi amăng hnưr thun ƀă ană lơm pikian tâ̆o hloh nao pel ĕp lăng tơlơi HIV mơ̆ng pô, biă ñu ƀing adơi amai amra ƀă tưp djơ̆ lu.

-Jrao ARV bơdjơ̆ nao ană amăng kian mơn, ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ră anai hră pơkă pơjrao ARV hmâo tenofovir hăng dolutegravir. Hơdôm kơsem min đưm hlâo, dolutegravir amra bơdjơ̆ nao tŏng ară akô̆ glô ƀơi čơđai, khă hnun hai mrô anai ƀu lu ôh. Tơdah bơhmu kơplah wah anô̆ gal hăng anô̆ sat tui hră pơkă phrâo hloh ră anai lĕ ngă dŏng glăi mrô kơman amăng drah amăng rơwang 28 hrơi, bơhmu hăng anô̆ bơdjơ̆ nao tŏng ară akô̆ glô kơnong kơ hmâo 2%. Tui tơlơi kơsem min phrâo hloh lĕ huăi bơdjơ̆ nao ôh čơđai muai, ƀu ngă sat tŏng ară akô̆ glô kơ čơđai anun ăt pơsit pơjrao mơn tui hră pơkă phun rim hrơi mơñum sa asar hăng ƀu hmâo tơlơi ba glăi hơpă lu ôh kơ đah kơmơi hăng čơđai muai.

-Ơi ia jrao hmâo tơlơi pơtă hơpă pioh kơ đah kơmơi lơm pikian pioh hmao thâo hăng ngă hrŏ trun tơlơi ƀă tưp HIV mơ̆ng amĭ truh kơ ană?

Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Abih bang đah kơmơi pikian tâ̆o hloh nao pel ĕp lăng tañ tơlơi HIV mơ̆ng pô pioh tañ mơñum ia jrao ARV tơdah ƀu bưng ƀă djơ̆ HIV, tơlơi anai amra djru ngă plai ƀiă lu biă mrô lar tưp HIV kơ ană. Tơdah thâo ƀă HIV lơm tơkeng ană giong lĕ ƀu hmao laih, lơm anun pô amĭ akă hmâo yua ia jrao ARV, pơđoh kơman HIV amăng drơi jăn amĭ lu biă ngă pran ƀă tưp kơ ană nge lu biă. Yua anun, blung hlâo amĭ čơđai khom mơñum ia jrao ARV mơtăm hăng čơđai ăt kiăng mơñum jrao pơjrao mơn hăng ia jrao nevirapine ƀudah zidovudin. Đah kơmơi lŏm kian lê̆ mơ̆ thâo pô ƀă HIV thơ tâ̆o hloh anăm brơi ană mem ôh yua kơ mrô kơman amăng drơi jăn dô̆ lu, anun brơi čơđai yua ia tơsâo gah rơngiao hăng tâ̆o hloh brơi čơđai mơñum ia jrao na nao rim hrơi. Klă hloh, ƀing pikian bơwih brơi lăng tui čơđai na nao kiăng thâo tañ, hmao tlôn ƀing čơđai ƀă HIV mơ̆ng amăng kian amĭ.

-Rơkâo bơni kơ ih ơi ia jrao.