VOV4.Jarai - Ră anai đơ đam dêh čar ta hmâo rơbêh kơ 6 klăk 400 rơbâo čô mơnuih ƀu klă drơi jăn, khă hnun hai, kơnong kơ hmâo rơbêh kơ 31% amăng mrô anai dưi mă bruă. Anai lĕ sa khul mơnuih ƀu ƀiă gum hơgôp kơ tơlơi pơđĭ kyar bơwih ƀong – mơnuih mơnam hăng kiăng pơhlôm hơđong tơlơi hơdip mơda. Khă hnun hai, bruă ngă juăt hăng hơdôm hơdră bruă hơđong tơlơi hơdip mơda mơnuih mơnam mơng mơnuih ƀu klă drơi jăn dŏ hmâo lu tơlơi akă dưi ngă, biă ñu amăng tơlơi gum hrom hră pơgang gah mơnuih mơnam khom hmâo hăng hră pơgang gah mơnuih mơnam gơgrong mă pô kơ mơnuih ƀu klă drơi jăn. Tơlơi čih mơng pô hyu mă tơlơi pơhing phrâo Kim Thanh:

Hăng năng ai ñu 2 klăk cô mơnuih dô̆ dưi mă bruă, mơnuih ƀu klă drơi jăn gum hrom lu bruă mă amăng hơdôm bruă kah hăng: bơwih ƀong, mơnuih mơnam, bôh thâo, hơdră phrâo măi mok..., hmâo hơdôm tơlơi gum hơgôp klă kơ bruă bơwih ƀong, mơnuih mơnam mơng lŏn ia. Yă Đinh Thị Quỳnh Nga, Khua Anom mă bruă hrom gơnam trah trel Trái Tim Hồng brơi thâo: Lom gum hrom anih anom ruah mơnuih mă bruă, mơnuih ƀu klă drơi jăn ăt hmâo tơlơi kiăng mă yua mơn hơdôm bruă bơwih brơi mơnuih mơnam dưm kơnar, ƀu kah pha, amăng anun hmâo hră pơgang gah ia jrao, hră pơgang gah mơnuih mơnam. Yua kơ lom gum hrom hră pơgang gah mơnuih mơnam, pơgang gah ia jrao, mơnuih ƀu klă drơi jăn ăt dưi čơkă mơn hơdôm tơlơi tŭ yua gah mơnuih tơkeng ană, duam ruă, tơlơi truh lom dô̆ mă bruă – duam ruă yua kơ bruă mă, rơngiă bruă mă, hơdră djru lom pơdơi thun tha... amra djru gơñu lu amăng hơđong tơlơi hơdip mơda lom bưp tơlơi ƀu tơphă, lom abih thun mă bruă ƀudah ƀu dô̆ dưi mă bruă. Khă hnun hai, tui tơlơi pơkă mơng Tơlơi phiăn hră pơgang gah mơnuih mơnam, mơnuih ƀu klă drơi jăn tơnap tap gum hrom hră pơgang gah ia jrao kah hăng hơdôm mơnuih suaih pral, yua kơ mơnuih ƀu klă drơi jăn tơlơi suaih pral ƀu klă, rơnoh prăk blan ƀiă, pơhrui glăi prăk ƀu hơđong. Thun tha mơng gơñu ăt ƀu dưi pơhmu mơn hăng hơdôm mơnuih suaih pral. Lom anun, tơlơi pơkă amăng Tơlơi phiăn hră pơgang gah mơnuih mơnam akă lăi nao ôh prăk djru gah hră pơgang gah mơnuih mơnam kơ mơnuih ƀu klă drơi jăn, yua anun, hơdôm hrơi nôp prăk hăng čơkă mă hră pơgang gah mơnuih mơnam pioh kơ mơnuih ƀu klă drơi jăn dưi yap kah hăng mơnuih suaih pral. Yă Đinh Thị Quỳnh Nga lăi lĕ, khom hmâo tơlơi jŭ yap djơ̆ gah bruă djru nôp prăk kơ hră pơgang gah mơnuih mơnam hăng rơwang hrơi čơkă mă prăk pơdơi thun tha hiưm hơpă kiăng kơ djơ̆ hăng tơlơi suaih pral hăng bruă dưi mă mơng mơnuih ƀu klă drơi jăn:

“Bơnah gah hră pơgang gah mơnuih mơnam tơring glông ăt hmâo lu wot laih mơn ba hră pơ-ar kơ Anom mă bruă hrom rơkâo khom gum hrom hră pơgang gah mơnuih mơnam kơ mơnuih mă bruă. Tui anun mơn truh ră anai Anom mă bruă hrom ăt tơnap tap mơn kơ mơnuih mă bruă gum hrom hră pơgang gah mơnuih mơnam. Prăk pơhrui glăi mơng mơnuih ƀu klă drơi jăn mă bruă ƀu dưm kơnar, hmâo mơnuih pơhrui hmâo mơng 3-4 klăk prăk sa blan, hmâo mơnuih 1 klăk 5 rơbâo prăk sa blan samơ̆ ăt hmâo mơn mơnuih đa kơnong kơ mơng 500-700 rơbâo prăk sa blan. Ƀing gơmơi hơduah ĕp lăng ăt thâo mơn nôp prăk blơi hră pơgang gah mơnuih mơnam mă pô, tơdah prăk blan ƀiă, nôp kơ hră pơgang gah mơnuih mơnam ăt abih mơn, ƀu dưi gum hrom. Sa tơlơi dong lĕ drơi pô gơñu ƀuh ƀu hơđong, gơñu ƀu thâo ôh tơdơi anai amra hiưm ñu anun gơñu dơnong kơ hơđong lĕ dưi ƀong prăk blan ƀơ̆i hlâo”.

Mơnuih ƀu klă drơi jăn brơi thâo, ƀu thâo hluh lu đơi ôh hơdôm hơdră bruă hră pơgang mơnuih mơnam khom hmâo hăng hră pơgang gah ia jrao rŏng blơi mă

Yă Nguyễn Thị Việt Anh, pô pơ ala kơ Sang bruă bơwih ƀong mơnuih ƀôn sang yua kơ mơnuih bum tơngil Việt Nam lăi pơthâo:

“Dưi pơanur mơnuih ƀu klă drơi jăn gum hrom hră pơgang gah mơnuih mơnam ăt lĕ tơlơi ƀu amuñ ôh hăng bơdjơ̆ nao pran jua ƀu klă. Yua kơ ƀing gơñu mă bruă prăk blan ƀiă laih anun ƀu hor blơi hră pơgang, lom anun, ƀing gơñu gum hrom hră pơgang gah mơnuih mơnam khom hmâo lĕ abih bang hơdôm tơlơi gum djru pơkon mơng gơñu amra rơngiă hĭ”.

Tui hăng yă Hoàng Phương Thảo, pô pơ ala kơ Khul Action Aid, glăk djru bruă mă kơ mơnuih ƀu klă drơi jăn, ră anai Kơnuk kơna hmâo ngă gal brơi laih kiăng mơnuih ƀu klă drơi jăn gah mơnuih pơgang ba mơnuih mơnam dưi pơsit brơi hră pơgang gah ia jrao hăng tơlơi dưi dlông hloh lĕ abih bang prăk pel ĕp, pơjrao tơlơi duam ruă hăng hră pơgang tui tơlơi pơkă, pơtrut pơsur anom bơwih ƀong mă yua lu mơnuih mă bruă lĕ mơnuih ƀu klă drơi jăn... Khă hnun hai, ră anai ăt akă hmâo mơn mrô yap sit nik kơ mrô mơnuih mă bruă lĕ mơnuih ƀu klă drơi jăn mă bruă amăng hơdôm bôh anom bơwih ƀong dưi gum hrom hră pơgang gah mơnuih mơnam khom hmâo hăng mơnuih ƀu klă drơi hăng gum hrom hră pơgang gah mơnuih mơnam gơgrong mă pô. Yă Hoàng Phương Thảo ăt brơi thâo mơn, khom pel ĕp thun pơdơi lơtret djơ̆ hăng mơnuih ƀu klă drơi jăn:

“Hmâo sa tơlơi mơ̆ kâo pơmin Ƀirô wai lăng hră pơgang gah mơnuih mơnam hăng Ding jum wai lăng mơnuih mă bruă, tơhan rơka ruă hăng mơnuih mơnam amra pơplih mơtăm samơ̆ ƀu thâo hluh hiưm hơpă ôh akă dưi pơplih ôh, anun lĕ hmâo tơlơi ƀu gal lĕ mơnuih ƀu klă drơi jăn tơdah nôp prăk hră pơgang gah mơnuih mơnam thơ thun pơdơi lơtret ăt lĕ 55-60 thun mơn, hăng mơnuih ƀu klă drơi jăn. Drơi pô ƀing ta truh 50 thun, lu mơnuih kiăng pơdơi lơtret laih, lom anun mơnuih ƀu klă drơi jăn mơ̆ truh thun anun kah mơng pơdơi lơtret thơ lăng ƀu djơ̆ ôh”.

Mơnuih ƀu klă drơi jăn čang rơmang dưi mă bruă amăng hơdôm bôh sang bruă, dưi kĭ hră pơkôl hăng gum hrom hră pơgang gah mơnuih mơnam

Hmâo lu bôh than ba truh ngă mrô mơnuih mă bruă lĕ mơnuih ƀu klă drơi jăn gum hrom hră pơgang ia jrao dô̆ ƀiă. Yua kơ drơi jăn ƀu klă, mơnuih ƀu klă drơi jăn lu ñu mă bruă amăng hơdôm anih anom pơkra rai gơnam anet rai daih, hơdră sang anô̆, kual ƀu sit nik, bruă mă ƀu glêh tơnap, prăk pơhrui glăi ƀiă, ngă tui bơyan... anun ƀiă đing nao bruă nôp kơ hră pơgang gah mơnuih mơnam khom hmâo. Sa bôh than ba truh dong lĕ yua kơ tơlơi pơmin mơng mơnuih mă yua mơnuih ƀu klă drơi jăn mă bruă hăng drơi pô mơnuih ƀu klă drơi hăng akă thâo hluh abih amăng bruă gơgrong hlâo blơi hră pơgang gah mơnuih mơnam, pơhlôm hơđong tơlơi hơdip kơ drơi pô lom tha rơma. Gum hrom hră pơgang gah mơnuih mơnam mă pô jai tơnap tap hloh hăng mơnuih ƀu klă drơi jăn yua kơ lu gơñu leng kơ ƀun rin, bơwih ƀong huă tơnap.

Yă Dương Thị Minh Châu (Khua Anom pôr tơlơi pơhing hăng pơđĭ kyar pơlar mơnuih mơng hră pơgang mơnuih mơnam Hà Nội) lăi lĕ:

“Hơdră bruă pioh kơ hră pơgang gah mơnuih mơnam akă hmâo črăn hơpă lăi nao hră pơgang gah mơnuih mơnam kơ mơnuih ƀu klă drơi jăn mơ̆ ƀing ta abih bang pơtrut nao črăn djru mơnuih mơnam. Ƀing ta ăt kiăng mơn mơnuih ƀu klă drơi jăn hmâo gir run gum hrom gum hơgôp kơ mơnuih mơnam lĕ ƀing ta khom brơi gơñu čơkă mă tơlơi dưi yua lu hloh. Kâo pơmin lĕ ƀing ta khom lăi pơhing kơ hơdră bruă hră pơgang gah mơnuih mơnam kiăng mơnuih anai thâo bôh tŭ yua kơ gơñu tơdah blơi hră pơgang gah mơnuih mơnam. Bơhmutu ñu tơdah gơñu blơi hră pơgang gah mơnuih mơnam mă pô thơ ăt dưi čơkă mă mơn abih bang prăk djru mơnuih mơnam, ăt dưi čơkă mă mơn hră pơgang gah ia jrao, truh kơ djop tơlơi pơkă kiăng čơkă mă prăk pơdơi lơtret thơ amra mă mơng keh prăk hră pơgang mơnuih mơnam kơ mơnuih ƀu klă drơi jăn, Prăk blan pơdơi lơtret Kơnuk kơna lĕ dưi pơplih pơkra tui rim tal, hmâo mơnuih pơdơi lơtret mơng thun 2000 mơ̆ ră anai prăk blan đĭ lu dua wot”.

Kiăng đĭ mrô mơnuih blơi hră pơgang gah mơnuih mơnam kơ mơnuih ƀu klă drơi jăn, Kơnuk kơna hmâo laih hơdră pơtrut pơsur ƀirô, khul grŭp, anom bơwih ƀong, čơkă mơnuih ƀu klă drơi jăn mut mă bruă. Anom bơwih ƀong mă yua lu mơnuih mă bruă lĕ mơnuih ƀu klă drơi jăn (mơng 30% hăng lu hloh) dưi djru pơplih tơlơi pơkă, anih anom mă bruă djơ̆ hăng mơnuih ƀu klă drơi jăn, ƀu mă jia prăk pơhrui glăi, čan prăk mă kơmlai ƀiă tui rơwang bruă pơđĭ kyar bruă bơwih ƀong huă sĭ mơdrô, ... Khă hnun hai, anô̆ ngă gun prong hloh ră anai lĕ tơlơi pơmin kơ tơhnal yôm phăn mơng Hră pơgang gah mơnuih mơnam amăng bruă hơđong tơlơi hơdip mơda mơnuih mă bruă ƀu klă drơi jăn. Yua anun, kiăng pơsir tơlơi anai, khom pơđĭ tui tơlơi pơmin, bruă gơgrong mơng hơdôm bôh anom bơwih ƀong mă yua mơnuih ƀu klă drơi jăn mă bruă blơi hră pơgang mơnuih mơnam kơ mơnuih mă bruă amăng anun hmâo mơnuih ƀu klă drơi jăn mă bruă. Yă Đinh Thị Thuỵ - Kơ-iăng Khua Anom Jơnum min wai lăng mơnuih ƀu klă drơi jăn dêh čar Việt Nam lăi lĕ, Hră pơgang gah mơnuih mơnam Việt Nam khom ba tơbiă hơdôm hơdră djru hră pơgang gah mơnuih mơnam đing nao rơnoh čơkă, rơnoh prăk blơi hră kơ mơnuih ƀu klă drơi jăn mă bruă:

“Kâo ƀuh hơdră bruă blơi hră pơgang mơnuih mơnam hăng sang anô̆ ƀun rin hăng ƀun rin ƀơƀiă klă biă, kơnuk kơna hmâo djru năng ai ñu 30%, yap biă ñu lĕ 99 rơbâo prăk sa cô mơnuih, hăng sang anô̆ ƀun rin ƀơƀiă lĕ 82 rơbâo 500 prăk sa čô mơnuih sa blan. Tơlơi anai ăt klă mơn, tơdah ƀing ta djru mơn mơnuih ƀu klă drơi jăn kah hăng sang anô̆ ƀun rin thơ abih bang klă biă pioh blơi hră pơgang mơnuih mơnam mă pô kơ gơñu. Tơdơi kơ 1 thun ƀudah 15 thun gơñu amra dưi čơkă mă prăk blan pơdơi lơtret anun, ƀiă biă mă ñu ăt lu mơng 4-5 wot mơn prăk djru mơnuih mơnam ră anai, djru mơnuih ƀu klă drơi jăn hmâo tơlơi hơdip lom tha rơma amra klă hloh”.

Hră pơgang gah mơnuih mơnam kơ mơnuih ƀu klă drơi jăn jing yôm phăn biă djru mơnuih mă bruă lĕ mơnuih ƀu klă drơi jăn hmâo anô̆ pơhlôm kiăng hơđong tơlơi hơdip mơda, biă ñu čơkă mă prăk djru lom pơdơi lơtret. Kơnuk kơna khom hmâo lu hloh dong hơdră bruă gum djru mơnuih ƀu klă drơi jăn mut hrom hăng dưi gum hrom mă bruă amăng kual sit nik kiăng blơi hră pơgang mơnuih mơnam khom hmâo ƀudah djru gơñu blơi hră pơgang mơnuih mơnam mă pô./.

VOV1: Čih – Siu H’ Prăk: Pơblang