Măt mơnong ƀong huă ƀơi ƀing čơđai juăt hơmâo lơ̆m čơđai ƀong djơ̆ glăi gơnam hơmâo kman hăng ƀong lu đơi gơnam ƀong aka ƀu phiah ƀong yua anih tơnă asơi hơbai añăm lu mơnuih, hơdôm boh sang sĭ mơdrô ƀudah amăng sang anŏ. Phun ñu lĕ yua kman Salmonella (kman ngă pơtah čroh) ngă mơhao pơtah, ruă akŏ, hwing akŏ, duam uh hăng čroh kian. Mơnong măt Staphylococcus hơmâo amăng ia tơsâo, hơmâo amăng mơnong mơnŭ bip aka ƀu hơbai tơsă jing ngă hwing akŏ, mơhao pơtah, ruă akŏ, hơtai boh pơpư̆ kơtang, čroh kian. Kman ngă măt Clostridium botulinum hơmâo amăng akan djai, akan brŭ, jing ngă răm arăt dlô hăng dlô tơlang, ngă djai ƀơi ƀing čơđai. Mơnong măt mơng bơmao măt Aflatoxin hơmâo mơng pơjeh kah hăng hơbơi ngu (tăk lŏn), rơtă nañ, pơjeh bơnga, boh nông, kơtor; hơdôm mơta tơpung hơmâo mơng pơjeh anai lơ̆m čăt kơmao. Hơdôm djuai virus ngă brŭ hơtai A (HAV) hăng Norwalk amăng djŏp djuai mơnong ƀong huă kah hăng hla añăm ƀong mơtah, añăm rơ-ơ̆; kơđĕ abao hơdip amăng ia ƀu hơdjă. Klan hơmâo amăng mơnong ƀong huă kah hăng akan mơtah jriu ngôt ha, akan ŏm, abao aka ƀu hơtuk tơsă. Hơdôm djuai pơsơi pơsă kah hăng asen, či, thủy ngân, selenium hơmâo amăng gơnam ƀong huă. Hơdôm djuai jrao pơgang phun pla dŏ glăi amăng añăm ƀong. Mơnong ta buh nao amăng añăm pơtăm, anŏ pơhlôm brơi gơnam ƀong huă ƀu dưi mă yua, ƀudah mă yua rơgao mrô pơkă, rơgao hrơi pơkă.

Ơi ia jrao apăn pơjrao tơlơi ruă mrô 2 Nguyễn Văn Mỹ - Kơ-iăng khua pơjrao ƀing čơđai, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Ƀing ta pơmin lĕ ƀing ta ƀong huă tong ten, ƀong mơñum tơsă laih huăi hơmâo kman dong tah, tui anun ƀu djơ̆ ôh. Ƀơi anŏ ñu mơng kơčok ia, ƀuông, mong tơñan, ƀudah gơnam ƀong ƀing ta pioh rơgao 1 mông ƀâo mơih anun jing amuñ hơmâo kman mơn, jing ngă măt, bruă anai amĭ ama ƀing čơđai juăt pơ-ai biă”.

Măt gơnam ƀong huă thâo krăn amuñ mơn yua dah juăt măt tơdơi kơ ta ƀong mơñum giong sa mông ƀudah hơdôm hrơi tơdơi kơ anun hlao. Nam ruă juăt ñu lĕ duam, ruă hlung, mơhao mơtah, đa pơtah tơbiă drah, eh čroh lu wơ̆t. čơđai anet amra ruă kơtang hloh amăng jơlan suă pran, kơƀah ia amăng drơi jăn, ruă tơtư̆ hơtai boh amuñ ba truh tơlơi ruă bơkơñăk yua virus ngă, đa djai ngôt, ƀu thâo gơget dong tah.

Tui hăng pô anet T.Đ.M, 8 thun dŏ ƀơi phường Tân Lợi, plơi prong Buôn Ma Thuột pơtah sui, nao eh ia hñưr soh, 9 wơ̆t lơ̆m ha hrơi. Amĭ ñu nao blơi ia jrao brơi mơñum samơ̆ ƀu plai ôh. Tơdơi kơ anun, sang anŏ ba nao ječ pơ anih pơjrao Čơđai, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư. Ƀơi anai pô anet hơmâo ƀing ơi ia jrao khăm ñu măt gơnam ƀong huă yua mơnong ngă măt hơmâo hơđăp amăng gơnam ƀong anun ngă ruă kian pruăi. Amai Nguyễn Thị Phương A ră ruai:

“Ană kâo pơtah kơtang kơtit mơtăm, mơñum lĕ pơtah, mơñum aset ia tơsâo rơmô giong mơng anun eh ia soh. Ñu rơbah tơkai tơngan, ƀu anăm dong tah, hia na nao, sang anŏ gơmơi bơngơ̆t kơtang biă”.

Hăng ƀing măt gơnam ƀong huă tơdu ƀiă, pô măt dưi suaih mă hơjăn mơn bu kiăng pơjrao ôh. Samơ̆ tơdah ƀu thâo suaih mă pô lĕ tui hluai kơ phun tơhnal ngă măt hăng rơnoh ngă măt rơnang hă kơtang mơng gơnam ƀong mơ̆ ta dưi pơjrao jăng jai kah hăng khoek kiăng pơtah hĭ, ngă hiư̆m pă kiăng pơtah hĭ. Tơdah pô măt gơnam ƀu pơtah lĕ ta khŏm ngă kiăng pơtah, yua dah lơ̆m măt gơnam ƀong huă juăt hơmâo amăng 6 mông, gơnam ăt dŏ amăng pruăi mơn. Tơdah pô măt dŏ hơmâo pran mơn, kiăng ngă brơi pô anun pơtah, pơtah jai lu jai klă kiăng mơnong ƀong huă tơbiă đuăi gah rơngiao. Hăng ƀing čơđai lơ̆m ta ngă kiăng pơtah đuăi gơnam lĕ ta khoek rơkông đok rơnang ƀiă, anăm ngă rơka rơkông đok čơđai ô ; kiăng čơđai đih đal hnal ber đôč, đih čeng, pơđing akŏ ha bơnah giong anun khoek rơkông đok kiăng gơnam ƀong nur đuăi gah rơngiao. Ƀu dưi brơi čơđai čih đang ôh, yua dah gơnam ƀong amuñ ƀlĕ đĭ amăng adung, trun ƀơi kơsô̆, tui anun amuñ djai biă.

Măt gơnam ƀong huă juăt ruă phara mơn, tui hluai kơ gơnam ƀong hăng tui hluai hăng pran ƀing čơđai mơn. Čơđai măt tơdu, ruă hlung rơnang đôč lĕ dŏ krăp lăng pơ sang, krăp lăng eh ñu. Tơdah čơđai ruă hlung, bô̆ hlung, ƀu nao eh ôh jing ta ba nao hlao pơ sang ia jrao mơtăm či khăm hăng pơjrao hŭi hơmâo tơlơi pơkŏn dong. Khut khăt anăm brơi čơđai mơñum jrao khang sinh lơ̆m čơđai pơtah čroh.

Ƀong mơñum ƀu djơ̆ mông, ƀong djơ̆ mơnong ƀong huă ƀu hơdjă amuñ ngă kơ ƀing čơđai muai ruă kian yua măt gơnam ƀong ƀu hơdjă. Kiăng thâo hluh tong ten kơ măt mơnong ƀong huă kơ ƀing čơđai muai hăng hơdră pơhlôm hlâo, anai lĕ, tơlơi bơ ră ruai hăng ơi ia jrao chuyên khoa II Nguyễn Văn Mỹ-Kơ-iăng Khua anom pơjrao ƀing čơđai muai, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư kiăng thâo tong ten hloh kơ tơlơi anai.

-Ơ ơi ia jrao, phun ñu mơ̆ng pơpă ngă măt djơ̆ mơnong ƀong huă ƀơi ƀing čơđai?

Ơi ia jrao Nguyễn Văn Mỹ:  Djop sang anŏ juăt blơi prăp lui lu mơta gơnam ƀong huă, ia mơñum pioh sui hrơi, kah hăng akan hơdang, añăm mơnong, boh čroh, ƀañ kĕo....hơdră ta pơđôm lui ƀu klă đơi ôh, dua lĕ lu kông ty sang bruă sĭ mơdrô ăt pơpha hyu sĭ mơdrô hăng lu gơnam ƀong huă, lơ̆m djă pioh răk lui ƀu hnuaih ôh tơlơi sat, răm anun amuñ biă ba truh tơlơi măt mơnong ƀong huă, sit rơgao hrơi, ƀudah  ƀing ta hơmâo ƀong djơ̆ mơnong ƀong ƀâo mơ-ih, ƀâo mơsăm hơmâo kman ngă ruă kian, mơnong ƀong đôm ia jrao hlăt, ia jrao arăng răk lui sui hrơi....Klâo lĕ, čơđai muai ƀudah amĭ ama čơđai kraih đơi ƀu eng leng kơ ană bă, phlông tui kơ anŏ gơñu kiăng ƀong huă tă tăn, anun răk lui gơnam ƀong huă mơ̆ng hrơi anai truh hrơi pơkŏn, gơnam ƀong răm hĭ jing mơnong ƀong sat ba truh tơlơi ruă kian tơdah amĭ ama čơđai ƀu kơđiăng.

-Hơdră kiăng thâo krăn lơ̆m măt mơnong ƀong huă anun hơgĕt ơ ơi ia jrao ?

Ơi ia jrao Nguyễn Văn Mỹ: Lơ̆m čơđai măt mơnong ƀong huă lĕ ruă kian, hao ƀlĕ pơtah, truh ƀlĕ pơtah mơtam. Ruă kian hăng ƀlĕ pơtah ñu pơglăi phiăn hơmâo mơ̆ng drơi jăn sit hơmâo kman hơƀak jrak mut amăng kian pruăi, ƀlĕ pơtah ƀlĕ pơ-ô̆  lĕ pioh pơtơbiă hĭ ia sat pơ rơngiao. Samơ̆ tui hluai anŏ tơdu hăng kơtang, tơdah djong huăi hơgĕt ôh, ƀlĕ pơtah abih samơ̆ ƀlĕ pơtah lu đơi hŭi mơ̆n thu ia amăng drơi jăn. Sa tơlơi dơ̆ng, čơđai duam hlor pơ-iă amăng drơi jăn yua măt mơnong ƀong huă kơtang ƀudah măt ƀong djơ̆ gơnam đôm ia jrao bơbeč truh arăt dlô akŏ. Tơlơi tal pă dơ̆ng lĕ, eh pơčroh, pơtah čroh juăt ƀuh sit măt mơnong ƀong huă. Hăng tơlơi ruă mưn ƀuh phara hnong, ƀơi anŏ eh pơčroh lu ngă thu ia amăng drơi jăn hăng huăi thu ia đơi ôh. Tơdah thu ia amăng drơi jăn hă, thu tơƀông, jơlah thu krô, mơhao ia lu, kơtang hloh lĕ tơnơ̆k ta juăt lăi yă nok đuăi tơdu hơtai boh pơpư̆ rơnang hŭi rơhyưt biă mă. Tuč rơnuč mơnuih ruă bơrơbah mơtam, ƀu kiăng huă ƀong ôh. Khă tui anun, lu mơnuih măt mơnong ƀong huă djong đôč, ƀiă mơ̆n kraih kah hăngba truh thu ia, thu tơƀông, hŭp mơta, ƀlơ̆ drơi jăn, tơkai tơngan rơ-ot hlet, bơrơbah truh ruă akŏ, huing akŏ, mơmŏt mơta, rơgah hơpăl čơđeh asar amăng drơi jăn, drah rô lŭp pŭk, ba truh kơđol arăt drah, čơkôl drah amăng lăm tui anun hŭi biă mă pơčah arăt, tơdah ƀu hmao thâo hă hŭi rơhyưt biă mă kơ čơđai muai, mơnuih prong hai hnun mơ̆n.

-Čơđai ruă kian pơtah čroh hơbil (hơbĭn) ñu dưi ƀong huă glăi kah hăng tơđar ?

Ơi ia jrao Nguyễn Văn Mỹ:  Tui hluai drơi jăn, mơnuih ruă, măt mơnong ƀong huă, hnong kơtang ƀudah anŏ mưn ñu hiư̆m pă djop pô ñu ƀu djơ̆ hrom ôh. Tơdah thu ia amăng drơi jăn yua kơ ƀlĕ pơtah, eh pơčroh yua mơ̆ng măt mơnong ƀong huă, juăt bơrơbah ƀu mơhao ƀong huă ôh anun yơh čơđai muai hơngah ƀu gưt ƀong huă, ta khom pơčem brơi rơnang, pơtrut ƀơƀrư̆. Čơđai măt mơnong ƀong djong lĕ, tơdơi dua klâo hrơi hlao yơh, anun khom brơi čơđai ƀong mơñum glăi kah hăng tơđar tañ hloh klă hloh, kiăng hơmâo pran. Laih anun mơnong ƀong huă tơdơi kơ tal čơđai măt mơnong ƀong huă kraih lĕ, pơdơi pơdă, anăm brơi ƀong huă lu đơi ôh. Kơnong măt djong tơdơi kơ anun ƀong huă kah hăng tơđar yơh. Mơnong ƀong huă tơdơi kơ ruă kian, kơđiăng, yôm biă mă pơhlôm brơi kơ čơđai, pơpha ƀong huă lu wơ̆t, pơhrua nao lu ia ƀiă hăng mơnong ƀong huă đĭ pran, pơhrua ia kơ drơi jăn kiăng huăi kơƀah ia.

-Kiăng pơhlôm, pơgang măt mơnong ƀong huă ƀơi čơđai muai amĭ ama čơđai hăng mơnuih wai lăng čơđai kiăng ngă hơgĕt ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Nguyễn Văn Mỹ:  Pơhlôm hŭi măt mơnong ƀong huă ƀơi čơđai muai lĕ hơmâo 2 tơlơi kiăng kơđiăng, sa lĕ thâo krăn phun tơdŭ mơnong ƀong huă mơ̆ng pơpă ba nao, dua lĕ ngă hiư̆m pă pioh kơ drơi jăn ta ăt kah hăng čơđai muai hai khom găng añrăng na nao. Yua kơ anun, mơnong ƀong huă khom mơtah mơda dŏ asăt, hơmâo phun tơdŭ, anih pơkra ming rơđah rơđong. Klă ƀiă blơi mơ̆ng hơdôm kông ty, sang bruă pơkra ming hmư̆ hing, hơmâo anăn rơđah, djop pô thâo krăn, yua arăng pel ĕp pơgang anŏ hơdjă mơnong ƀong huă tong ten laih kah hăng mơnong akan hơdang, añăm asăt, boh mơnŭ, bip, boh čroh, hơbơi pơtơi....abih bang mơnong ƀong huă, añăm mơnong hăng añăm pơtam dưm phara čơgăn soh. Rao rơgoh anung dưm mơnong ƀong huă anun hăng kơdung nilông kiăng huăi kman amăng hip rơ-ot anun ƀă hyu kơ gơnam ƀong pơkŏn amăng lăm adih.

Laih anun hơdră pơkra ming hơtŭk riă mơnong ƀong huă, khom rao rơgoh dưm amăng kơdung nilông hlâo kơ dưm amăng hip rơ-ot, rao rơgoh djop mơta gơnam yua thong, tơgă, atŏt tơčoh añăm mơnong, gŏ amŏ, anih rao čơlŭ mong, anih rao tơngan ăt khom pơrơgoh hĭ mơ̆n. Mơnong ƀong huă khom gôm hĭ sir klĕp hŭi ruai, kla, hơdŏm rui, muah keč găm đĭ trun, boh nik ñu mơmŏt mlam hŭi tơkuih ƀong. Klă ƀiă mơnong ƀong huă pơkra brơi kơ čơđai muai khom hơtŭk riă amăng ha hrơi đôč, ƀu dưi lui rơgao ha mlam ôh; mơnong ƀong huă rơbêh kơhul nao rai dua klâo wơ̆t amuñ biă hơmâo tơlơi măt. Kơđiăng čơđai nge hăng đah kơmơi pi kian, pơhlôm pơgang djop kơ phung anai, tlâ̆o ia jrao pơgang djop djel, pơhrua nao ia kjăp drơi jăn hnun kah čơđai găng añrăng. Čơđai nge khom brơi mem amĭ ñu amăng 6 blan blung a, aka ƀu dưi brơi ƀong gơnam gah rơngiao ôh. Yua ia tơsâo amĭ lĕ đĭ pran, dưi pơgang kơ čơđai nge kơtang tui, ƀu hơmâo mơnong ƀong pơpă ôh klă hloh kơ ia tơsâo amĭ. Khom kơđiăng tlâ̆o ia jrao pơgang djop, brơi čơđai pơdơi pơdă, ngui ngor mơak na nao tŭ yua kơ drơi jăn pran jua.

-Hai, bơni kơ ơi ia jrao hŏ !