Tui ơi ia jrao Trần Thị Như Anh, anom pơjrao mơta, sang ia jrao prong kual Dap kơdư, mơng akŏ thun truh ră anai, anom bruă hơmâo khăm hăng pơjrao brơi rơbêh 7.000 čô mơnuih ruă bơdjơ̆ nao mơta, amăng anun hơdôm nam ruă bơdjơ̆ nao mơta juăt ngă mơnuih ruă lăng bơbrui ƀu rơđah dong tah anun lĕ: nam ruă amăng hlăk mơta, ruă glocom, bơbrah amăng lăk mơta, anun lĕ viêm kết mạc, giác mạc, ruă tui glông ia mơta, tơlơi ruă bơdjơ̆ nao anih pơkŏn amăng drơi jăn anun lĕ ruă mơta yua mơañă ƀlĕ ia sik, yua kơtăng arăt drah, bơbrah jum dar mơta hăng hơdôm tơlơi ruă yua tek rơwek djơ̆ mơta. Ƀing mơnuih mơta lăng ƀu rơđah juăt lĕ ƀing rơbêh 60 thun hăng čơđai. Ƀing rơbêh 60 thun lăng bơbrui lĕ yua đục thuỷ tinh thể lĕ ƀuh lu hloh, bơ hăng ƀing čơđai lĕ yua ruă bơdjơ̆ nao khúc xạ. Ơi ia jrao Trần Thị Như Anh brơi thâo.

“Djop nam ruă ngă mơta lăng bơbrui amra bơdjơ̆ sat nao hlăk mơta kơ mơnuih ruă, ngă lăng ƀu rơđah ôh. Nam bruă ngă lăng ƀu rơđah đa dưi pơjrao suaih, đa ƀu dưi ôh arăng juăt iâu lĕ mơta lăng rơđah hlao mơtăm. Lơm mơta bơbrui amra bơdjơ̆ nao tơlơi hơdip djop mơta kơ mơnuih ruă …Bơ hăng ƀing pơprong amra ngă tơlơi hơdip glêh glar biă mă anun lĕ bruă hrăm hră. Tơdah ƀing lăng ƀu rơđah ƀu dưi pơjrao suaih yua nam rơka ƀudah nam ruă bơdjơ̆ nao ƀu kơnong bơbeč nao tơlơi hơdip kơ mơnuih ruă đôč ôh mơ̆ ăt ngă glêh tơnap brơi sang anŏ hăng mơnuih mơmam”.

Hăng ƀing čơđai, mơta lăng ƀu rơđah đa juăt ƀuh ha bơnah đôč, ƀing gơñu ăt ƀu mưn hơget, hăng amĭ ama ƀing gơñu ăt ƀu thâo hlơi, truh hrơi nao khăm ƀudah lơm ƀing gơñu mưn, lơm ƀing gơñu gôm mơta ha bơnah lăng hyu bơbrui ƀu rơđah ôh. Tơdah ƀing čơđai tañ ƀuh, pơjrao hmao tlôn, brơi ƀing gơñu truă hla king amra pơhlôm huăi răm mơta, tơdah kaih ƀuh, mah brơi truă hla king amra ƀu suaih ôh. Ƀing hlơi kaih ƀuh mơta amra lăng ƀu rơđah dong tah. Hăng ƀing pơprong, tơdah mơta bơbrui ƀu rơđah yua đục thủy tinh thể, tơdah tañ ĕp ƀuh hăng breh pơjrao amra ngă mơta rơđah tơdơi kơ breh pơjrao. Hăng ƀing kaih ƀuh, amra lăng ƀu rơđah dong tah, ƀu thâo bơngač ƀuda kơnăm mah breh ăt ƀu dưi lơi.

Sui mơng anai giăm 4 blan, mơta ơi Bùi Văn Tính, 65 thun, dŏ ƀơi tơring kual Ea T’Linh, tơring glông Čư̆ Jut, tơring čar Dak Nông mơta ñu lăng bơbrui, djop mơta ƀơi anăp lăng kar hăng kơthul hăng ñu dưi lăng ataih giăm 2 met đôč, ataih ƀiă dong ƀu ƀuh hơget ôh yua anun ñu nao khăm pơ sang ia jrao prong kual Dap kơdư. Ƀơi anai, ơi ia jrao brơi thâo dua gah mơta ñu đục thủy tinh thể kiăng breh pơjrao kah mơng lăng rơđah. Ơi Bùi Văn Tính bưng băi mơn yua ñu tañ nao khăm pơ sang ia jrao, ơi ia jrao brơi thâo đa hơmâo mơnuih, sit biă ñu pơ kual ataih nao khăm kaih, lơm anun tơlơi ruă kơtang laih, ngă mơta ƀu dưi lăng hyu dong tah.

“Sui mơng anai 3 truh 4 blan mơta kâo lăng bơbrui. Hlâo anun truă hla king ăt lăng hyu dưi mơn, ră anai lăng kar hăng kơthul ƀơi anăp yua anun nao khăm hăng breh pơjrao. Ră anai hơmâo breh ha gah amăng hrơi tơjuh hlâo anun. Tơdơi kơ breh giong gah bơnah pok mơta ăt rơđah mơn, kâo mơ-ak biă mă. Bơ ha bơnah ƀing ơi ia jrao rơkâo rơwang hrơi tơjuh tơdơi amra breh dong”.

Ră anai, mrô mơnuih mơta lăng bơbrui ƀu rơđah glăk lu tui. Lu mơnuih ăt dŏ pơtah hơtai ngă ruă mơta lăng ƀu rơđah truh kơtang kah mơng ba nao khăm, ngă tơnap tap amăng bruă pơjrao. Pơhmutu lĕ ruă bơdjơ̆ nao khúc xạ anun lĕ lăng hyu taih, giăm ƀu rơđah…bruă khăm hăng trơ̆i hla king truă hmao tlôn brơi kơ ƀing čơđai lĕ bruă pơhlôm brơi tŭ yua hloh kiăng huăi ngă bum mơta. Hăng tơlơi ruă đục thủy tinh thê hăng nam ruă bơdjơ̆ nao hlăk mơta (yua bơdjơ̆ nao ruă ia mơañă ƀlĕ ia sik), tơdah tañ ĕp ƀuh bruă pơjrao amra amuñ ƀiă, mơta amra pơjrao brơi rơđah, plai ƀiă prăk pơjrao. Ơi ia jrao Trần Thị Như Anh, anom bruă pơjrao, sang ia jrao prong kual Dap kơdư brơi thâo:

“Lơm mưn gah mơta na nao, anai lĕ sa amăng hơdôm anŏ mưn blung a amra ba truh mơta lăng ƀu rơđah. Yua anun lơm ƀuh tui anun mơnuih ruă kiăng nao khăm, pơjrao brơi hmao tlôn laih dong pơdơi, mơñum ƀong, hơdip brơi kơ lăp djơ̆”.

Kiăng pơgang hơdôm tơlơi ruă bơdjơ̆ nao mơta, ơi ia jrao Anh pơtă: Blung hlâo kiăng pơhlôm mơnong ƀong huă, lu vitamin, sit biă ñu vitamin A, B, E, ƀong lu añăm tam kơñĭ, mơtah kiăng kơ pơhrua hơdôm vitamin kiăng hloh brơi kơ mơta. Hơdôm ia vi lượng anun lĕ kẽm, đồng hăng dưi pơgang hŭi oxy kah hăng dưi pơgang tŭ yua hloh hŭi ngă răm mơta.

Laih dong, mă bruă anăm dŏ ƀơi anăp măi komputơr sui đơi amăng ha hrơi, peč massage na nao jum dar mơta; anăm mơñum lu ia mơmih, mơnong ƀong lu mơmuă, hơdư̆ ƀiă mơñum tơpai ƀiêr, djup hŏt, nao khăm mơta tui tơđar, sit biă ñu ƀing mơnuih rơbêh 40 thun, bơrơguăt drơi jăn kiăng pơhlôm drơi jăn lêng kơ añrăng găng, lơm tơbiă hyu gah rơngiao kiăng truă hla king pơgang mơta, đoa đôn gôm mơta, anăm brơi mơta lăng hyu amăng pơ-iă sui đơi ƀudah amruih amrăm mut amăng mơta, tơdjoh mơta jrao kiăng huăi ngă krô hlăk mơta; tơdah ƀuh hlơi hơmâo hơdôm nam ruă kơtăng arăt drah, mơañă ƀlĕ ia sik…kiăng kiăo tui lăng arăt drah hăng nao khăm mơtăm tơdah bơdjơ̆ nao mơta, kiăng pơhlôm tañ ƀuh hăng pơjrao klă hloh.

Bơbrah klĭ lôm alăk mơta, mriah mơta arăng juăt iâu viêm kết mạc jing tơlơi ruă pơjrao tañ suaih, juăt ñu suaih mă hơjăn, juăt abih amăng 7 hrơi. Khă hnun, hơmâo mơn đa ruă ngă rơka, kơbum ia rơnah yua pơjrao mă pô ƀudah pơjrao ƀu djơ̆ ia jrao. Anai ăt jing sa amăng hơdôm phun tơhnal ngă răm mơta. Kiăng thâo hluh hloh kơ tơlơi ruă bơbrah klĭ lôm alăk kô̆, ƀing ta ră ruai hăng ơi ia jrao Trần Thị Như Anh, Anih pơjrao Mơta, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư đah mơ̆ng thâo rơđah hloh kơ tơlơi ruă anai.

- Ơ ơi ia jrao, bơbrah klĭ lôm alăk arăng iâu viêm kết mạc jing tơlơi ruă hiư̆m pă? Yua hơget hơmâo tơlơi ruă anai?

- Ơi ia jrao Trần Thị Như Anh: Klĭ lôm mơta ñu hơmâo klĭ lôm alăk kô̆ hăng klĭ lem mơta. Klĭ lôm alăk mơta lĕ klĭ lôm ƀơi alăk kô̆. Klĭ ƀơi lem mơta hăng ngŏ gah yŭ. Lơ̆m klĭ lôm alăk mơta bơbrah yua lu tơlơi ba truh arăng iâu bơbrah klĭ lôm alăk mơta ƀudah tha đưm juăt iâu ruă mriah mơta. Bơbrah klĭ alăk mơta jing sa amăng hơdôm tơlơi ruă ngă mriah mơta. Samơ̆ ta juăt iâu lĕ ruă mriah mơta, anun jing ƀu thâo ôh ruă mriah mơta yua mơ̆ng tơlơi hơget dong mơn ba truh hă ƀŭ. Yua pơmin tơlơi ruă anai huăi kơtang lơi, anun jing ƀu nao khăm hăng pơjrao tañ ôh. Bơbrah klĭ lôm mơta juăt hơmâo na nao yơh, juăt ñu amăng bơyan phang hăng bơyan yan, juăt ƀă hyu kar hăng klin ngă mơn.

Hơmâo lu tơhnal ngă bơbrah klĭ lôm alăk mơta, samơ̆ juăt yua virus, kman, yua kơtal. Amăng anun virus yơh lu biă mă. Bơbrah klĭ lôm alăk mơta yua virus, Adeno virus hơmâo truh 80% laih anun bơbrah klĭ lôm alăk mơta yua virus ăt amuñ ngă jing klin, ƀă hyu mơn. Ƀing juăt mă bruă amăng anih hơmâo lu asăp amruih, hơmâo lu brưi bơnga, ƀudah juăt pơrơpao mơta ăt amuñ ngă mriah mơta mơn.

- Ơ ơi ia jrao, tơlơi ruă bơkrah klĭ lôm alăk mơta ƀudah mriah mơta nam ñu hiư̆m pă laih anun ta hlong či pơjrao ƀudah pơjrao kaih amra ngă sat kơ tơlơi suaih pral hiư̆m pă?

- Ơi ia jrao Trần Thị Như Anh: Hơmâo lu tơhnal ba truh tơlơi ruă bơbrah klĭ lôm alăk  mơta, anun jing nam ruă ñu phara mơn. Samơ̆ nam juăt ƀuh mơ̆ tha đưm juăt iâu lĕ mriah mơta, kơkrok amăng alăk mơta, ƀlĕ ia mơta, kơtal, hơmâo eh mơta, tơgŭ mơ̆ng pit lĕ mơta ƀlĭ ƀu thâo blang ôh, lăng pơ-iă pơčrang mial biă. Tơlơi ruă anai ruă ha gah ƀudah dua gah mơta hai. Juăt ñu suaih mă hơjăn, ruă amăng 7 hrơi đôč ƀudah ƀiă hloh. samơ̆ hơmâo mơn đa ƀu nao khăm, pơjrao tañ ăt pioh glăi tơlơi ruă pơkŏn kơtang hloh. Ngă răm alăk jŭ. Yua lĕ klĭ lôm alăk kô̆ hăng alăk jŭ jê̆ hiăm anun tơdah ruă amuñ ruă truh pơ alăk jŭ biă, ngă bơbrah, ƀudah kơtang hloh lĕ ia rơnah alăk jŭ. Tơlơi ruă anai amra ngă răm mơta, ƀu thâo suaih dong tah. Bruă pơjrao ăt tơnap mơn, hrơi pơjrao sui mơn, huač lu prăk kăk, laih anun ngă kơtiu ƀơi mơta, mơta lăng ƀu rơđah dong tah.

Lơ̆m bơbrah alăk kô̆, pô ruă juăt pơ-ai ƀu nao khăm ôh, mrô mơnuih nao khăm tañ aset biă. Lu mơnuih nao blơi mă ia jrao. Khă hnun, đa ruă kơtang, ruă truh pơ alăk jŭ mơ̆ blơi jrao tơdjoh, tơdjoh ƀu djơ̆ ia jrao amra ngă rơka ia rơnah mơtăm yơh. Bruă yua ia jrao sui đơi amra ngă hơmâo tơlơi ruă glocom, tơtăng arăt mơta...Hơdôm tơlơi ruă anun amra ngă mơta bơbrui, tơdơi anai ƀu thâo rơđah dong tah.

- Tui anun ih hơmâo tơlơi pơtă hơget mơn amăng bruă pơgang tơlơi ruă bơbrah alăk kô̆ ƀudah mriah mơta?

- Ơi ia jrao Trần Thị Như Anh: Tơlơi ruă bơbrah klĭ lôm alăk mơta juăt ƀă hyu, ƀă hyu kar hăng klin mơn, samơ̆ ta dưi pơgang, kah hăng: mơnơi hơgơi, kih rơmet agaih sang dŏ, anih hrăm, anih mă bruă, ƀu mă yua khăn hrŏm, ƀu mă yua gơnam hrŏm ôh. Ƀu dưi pơrơpao mơta, gôm hĭ amăng bah lơ̆m pơtuk ƀudah phañ. Truă mơnil lơ̆m tơbiă hyu gah rơngiao, lơ̆m mă bruă amăng anih hơmâo angin, amruih, asăp.

Tơdah amăng sang anŏ hơmâo mơnuih ruă mriah mơta lĕ ta pơgang hăng bruă mơñum vitamin, pơhmutu vitamin A, C, ƀudah vitamin E. Yôm hloh lĕ rao tơngan na nao, rao tơngan lơ̆m bưp mơnuih ruă mơta./.

- Bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!