Ƀơi tơring čar Dak Lăk, yap mơ̆ng akŏ thun truh blan 10 hơmâo laih rơbêh kơ 3000 čô mơnuih duam đung drah, amăng anun hơmâo 50 čô ruă kơtang, 4 čô djai. mrô mơnuih ruă jai hrơi lu tui mơ̆ng akŏ blan 8. Giăm 1.000 čô mơnuih ruă amăng blan 9 phrâo rơgao. Ƀơi sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, mơ̆ng akŏ thun truh ră anai, anih pơjrao tơlơi ruă ƀă hyu hơmâo čơkă pơjrao rơbêh 500 čô mơnuih duam đung drah, amăng anun hơmâo lu mơnuih nao khăm pơ rơngiao ƀu klă, pơjrao hơdôm hrơi  ƀu plai kah mơ̆ng nao đih pơ sang ia jrao. Lơ̆m anun ruă kơtang laih. Pô ruă N.T.T (dŏ ƀơi phường Tân Lợi, plơi prong Buôn Ma Thuột, Dak Lăk) jing tơlơi ta kiăng lăi nao. Lơ̆m dŏ pơ sang, ayong N.T.T duam uh, bơrơgah amăng drơi jăn anun jing ñu nao khăm ƀơi anih khăm pơjrao giăm sang ñu. Tơdơi kơ pơčrang drah ayong T, ơi ia jrao pơ anih ñu khăm lăi ñu duam siêu vi laih anun brơi ia jrao mơñum 3 hrơi, glăi pơjrao pơ sang. Mơñum ia jrao dua hrơi, ayong T mưn ñu ƀu plai ôh, jai kơtang dong anun jing ñu nao khăm pơ sang ia jrao prong Buôn Ma Thuột. Pơ anai, arăt drah ñu trun kơtang laih anun pơsit ñu ruă duam đung drah anun hơmâo ba nao pơ sang ia jrao prong hloh. Ƀơi sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, pô ruă hơmâo pơsit duam đung drah hrơi tal 6, duam đung drah bơrơhnăk laih anun hơmâo pơjrao ječ. Yua hơmâo ƀing ơi ia jrao pơjrao brơi tañ, ayong T mơ̆ng huăi djai. Ayong N.T.T brơi thâo:

“Anai jing tal blung a kâo duam đung drah. Mưn ƀu mơ-ak amăng drơi jăn, tơdŏm ƀu hơmâo pran ôh, ƀu tui hăng duam pơkŏn ôh, ñu ngă glêh hloh, duam kơtang hloh. Tơdah ƀu pơjrao tañ amra bơkơhnăk, tơdu abih pran, djai mông pơpă ƀu thâo ôh. Yua hnun, lơ̆m mưn ƀu mơ-ak amăng drơi jăn lĕ ƀing ta kiăng nao khăm tañ či pơjrao tañ, pơdưm lui kaih lĕ hi rơhyưt kơ ta wơ̆t hăng sang anŏ ta dong. Khăm kaih amra ngă ta ruă kơtang hloh, pran ta rơngiă mơ̆ng 80 truh 90% mơtăm".

Kar kăi tui anun mơn, ayong N.C.Đ (dŏ ƀơi tơring glông Đức Cơ, tơring čar Gia Lai) lơ̆m mưn ƀu mơ-ak amăng drơi jăn, pơ-iă drơi na nao, ayong Đ nao khăm pơ anih khăm pơjrao mă hơjăn amăng tơring glông či khăm laih anun arăng lăi ñu duam đung drah. Ayong Đ hơmâo brơi ia jrao mơñum samơ̆ tơdơi kơ hơdôm hrơi pơjrao mă pơ sang, ñu ruă kơtang hloh. Sang anŏ ñu ječ ameč ba nao đih pơ Sang ia jrao tơring glông Đức Cơ laih anun hmao tlôn dong tah arăng ba ñu nao đih pơ sang ia jrao prong kual Dap Kơdư. Pơ anai, ơi ia jrao khăm ñu ruă duam đung drah hrơi tal 4, drah amăng hlung hăng drah đung amăng 2 ƀĕ tơkai, ruă hơtai, ruă abih amăng drơi jăn. Bơnai ayong N.C.Đ brơi thâo:

“Hlâo adih kâo ruă duam đung drah ha wơ̆t laih samơ̆ ruă rơnang mơn, pơjrao mă hơdôm hrơi đôč suaih laih. Samơ̆ truh rơkơi kâo ruă lĕ ñu kơtang kơtit. Kâo ƀu pơmin ôh duam đung drah hŭi tui anun...Mơ̆ng tơlơi ruă mơ̆ng rơkơi kâo, kâo kiăng ƀing ta kơđiăng, lơ̆m duam lĕ nao khăm tañ mơtăm, anăm pioh truh kơtang ôh. Rơkơi kâo duam 2 hrơi đôč nao khăm ơi ia jrao lăi kơtang baih, anun jing lơ̆m mưn duam lĕ nao hlao pơ sang ia jrao prong mơtăm či pơčrang drah, sem lăng jai tañ jai klă hloh”.

Duam đung drah ƀă hyu kơtang biă, amra kơtang jing klin mơn yua virus Dengue ngă. Tơlơi ruă pơƀă hyu lu mơnuih yua keč brung kĕ mơnuih ƀă virus tơdơi kơ anun ƀă kơ pô pơkŏn kiăo tui nam kĕ. Truh ră anai, duam đung drah aka ƀu hơmâo vắc xin pơgang klin duam ôh laih anun aka ƀu hơmâo ia jrao pơjrao hơjăn tơlơi ruă anai mơn. Truh ră anai, duam đung drah hơmâo ƀơi ƀing čơđai wơ̆t hăng ƀing tha. Lơ̆m ruă, pô ruă juăt duam uh na nao, pơđeh amăng drơi, bơrơgah arăt, bơrơgah tơlang, ƀlĕ drah (phun rơgơi, eh drah...)...Tơdah ƀu thâo krăn tañ hăng pơjrao tañ amra duam đung drah kơtang, tuh drah kơtang, tơdu arăt drah, bơkơhnăk hăng djai mơtăm. Ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm - Khua anih pơjrao tơlơi ruă ƀă hyu Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Ră anai mơnuih duam đung drah jai hrơi lu tui, biă ñu hơmâo lu mơnuih đih pơ sang ia jrao, rim hrơi kơnong amăng anih pơjrao tơlơi ruă ƀă hyu sang ia jrao prong Dap Kơdư hơmâo čơkă pơjrao rơbêh 20 čô mơnuih duam. Amăng anun lu mơnuih sang anŏ ba rai kaih, đih pơ sang ia jrao lơ̆m duam đung drah kơtang laih”.

Ăt tui hăng ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm, bruă mơnuih duam đung drah kaih nao đih pơ sang ia jrao rơngiao kơ pơ-ai mă pô, ƀu thâo rơđah tơlơi ruă lĕ hơmâo ƀu ƀiă ôh mơnuih nao khăm pơ sang ia jrao ƀu klă, ƀu apăn bruă, anun jing pơkă đao lăng tơlơi ruă ƀu djơ̆ ôh. Tơlơi anai hŭi rơhyưt biă mă yua bruă mơñum ia jrao, ƀong huă, pơmut ia amăng drơi ƀu djơ̆ amra ngă duam đung drah kơtang tui mơn. Yua hnun, lơ̆m ruă kơtang lĕ pô ruă kiăng nao hlao pơ sang ia jrao klă, hơdôm boh sang ia jrao prong hơmâo anih khăm pơjrao tơlơi ruă ƀă hyu či khăm, ƀu dưi nao pơ anih khăm gah rơngiao, ăt kah hăng ƀu dưi blơi ia jrao mơñum mă hơjăn pơ sang ôh.

Tui hăng tơlơi pơtŏng glăi mơ̆ng Anom bruă pơgang klin duam ruă tơring čar Dak Lăk, klin duam đung drah ƀơi tơring čar ăt dŏ kơtang đôč, mrô mơnuih ruă hrơi tơdơi lu hloh kơ hrơi hlâo. Yua hnun, anom bruă ia jrao pơtă kơ mơnuih ƀôn sang kiăng ngă bruă klă, pơtrut tui bruă pơgang klin duam ruă kiăo tui hơdră: Pơdjai keč, anăm brơi keč kĕ; pơdjai ană keč hăng bruă ƀing ta kih rơmet, ngă agaih anih hơdip, sut sang anŏ, kih rơmet jum dar sang, anăm brơi ia dŏ đom glăi, klup hĭ kơthung, kơƀung pioh ia, phai akhan amăng ƀưh pla phun kyâo, dơnao anet ngă čư̆ ia rô, ƀu brơi keč čeh čar ôh...Lơ̆m mưn hơmâo nam duam đung drah kah hăng: duam kơtang ƀu plai, pơđeh mriah, bơrơgah arăt tơlang, ƀlĕ drah amăng phun tơgơi, eh drah...kiăng nao hlao pơ sang ia jrao mơtăm đah mơ̆ng khăm lăng, pơkă tơlơi ruă hăng pơjrao tañ djơ̆ hơdră.

Hơdôm tơlơi kơđiăng duăm đung drah či kraih tui

Ră anai, mrô mơnuih duăm đung drah hlăk lu tui. Lơ̆m anun, duăm đung drah aka ƀu hơmâo ia jrao pơgang hlâo ôh, ăt kah hăng ia jrao pơjrao khut khăt ñu. Kiăng mơnuih ƀôn sang thâo hluh tong ten kơ tơlơi ruă anai, ăt kah hăng anŏ đing nao pơhlôm hlâo hŭi mơnuih duăm či kraih tui, grup čih tơlơi pơhing gah hơdră anai hơmâo tơña kơ ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm-Khua anom pơjrao tơlơi duăm ruă ƀă kman sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

-Rơkâo kơ ih ơi ia jrao brơi thâo duăm đung drah hŭi rơhyưt hiư̆m pă ?

-Ơi ia jrao Lâm: Duăm đung drah lĕ kman virus ngă tơdah kman anun ƀă, ƀu thâo tañ, pơjrao djơ̆ lăp, ñu amra ba truh tơlơi ruă kraih kơtang hloh, drah trun, tơnơ̆k tơdu ba truh ruă ƀu-ai lu mơta amăng lăm drơi jăn. Mơnuih duăm nao đih pơ sang ia jrao kaih lĕ amra ba truh tơlơi sat răm, tơdah ƀu hmao pơsir djơ̆ hă mơnuih truh djai.

-Ră anai ƀu ƀiă ôh mơnuih duăm đung drah blơi ia jrao pơjrao mă pơ sang, jur ia srôm, tơlơi anai amra ngă sat truh hơgĕt ơ ơi jrao ?

-Ơi ia jrao Lâm: Duăm đung drah hơmâo 3 khul, duăm đung drah Dengue, duăm đung drah  Dengue pơthâo hlâo hăng duăm đung drah Dengue kraih. Lơ̆m ƀă duăm đung drah, amăng 100 čô mơnuih duăm lĕ hơmâo năng ai 30 čô mơnuih kiăng nao đih pơ sang ia jrao, khom krăo lăng, dŏ glăi năng ai 70 čô duăm đung drah amra krăo lăng tong ten, pơjrao pơ sang tŭ mơ̆n tơdah hơmâo nai ia jrao amăng plơi pla laih anun kơđiăng hơdôm ƀing duăm pơjrao pơ sang lĕ jing ƀing ƀu tơguan jur ia srôm ôh, kơnong jur pơmut ia amăng drơi jăn kơ ƀing duăm pơthâo hlâo ƀudah duăm đung drah kraih. Lu mơnuih pơmin, sit duăm đung drah pơjrao mă pơ sang tŭ mơ̆n, amăng sang pơjrao yua nai ia jrao pơjrao pơ sang anŏ đơ đam aka ƀu thâo tong ten kơ duăm đung drah hăng brơi mơnuih duăm khom jur ia pơmut amăng drơi jăn . Tơlơi ngă anai soh hăng tơlơi pơtrun pơjrao mơnuih duăm đung drah tui ding jum ia jrao pơtô. Lơ̆m tlâ̆o jur ia srôm kơ mơnuih duăm kraih, duăm đung drah kơtang, tơdah ba nao pơ sang ia jrao prong hloh, ƀing ơi ia jrao ƀu thâo tong ten ôh ia kiăng jur pơmut kơ mơnuih duăm, jur ia ƀu djơ̆ hăng tơlơi pơtô mơ̆ng Ding jum ia jrao, ngă hŭi rơhyưt kơtang hloh kơ mơnuih duăm.

-Ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơgĕt mơ̆n hăng mơnuih ƀôn sang kiăng plai ƀiă pơglăi sat kơ mơnuih duăm đung drah ?

-Ơi ia jrao Lâm: Duăm đung drah lĕ yua kman virus aka ƀu hơmâo ia jrao pơjrao sit ôh, duăm amra kơtang hloh tơdah pơjrao ƀu djơ̆. Ƀơi anăp kơ tơlơi duăm đung drah klin jai kơtang ră anai, kiăng hơmâo tơlơi pơtă pơtăn kơ mơnuih ƀôn sang, sit hơmâo mơnuih duăm pơ-iă drơi jăn ƀu lưh ôh mơ̆ng djong truh kơtang, khom ba nao pơkă lăng pơ sang ia jrao mơtam, tui hluai tơdu ƀudah kơtang ơi ia jrao hơmâo hơdră brơi pơjrao pơ sang anŏ ƀudah pơ sang ia jrao. Biă mă ñu, kiăng kơđiăng hơdôm ƀing duăm dŏ ataih mơ̆ng sang ia jrao, dŏ hơjăn ƀu hơmâo mơnuih lăng ba ƀudah mơnuih duăm lĕ čơđai muai, mơnuih tha rơma hloh kơ 60 thun laih anun ƀing hơmâo tơlơi ruă pơkŏn ƀu thâo pơjrao, ƀing đah kơmơi pi kian, ƀing rơmŏng plin thơ, sit duăm khom nao đih pơ sang ia jrao mơtam yơh. Lăp jăm ƀuah ră anai, amăng anih pơjrao ăt hơmâo hơdôm čô mơnuih arăng brơi mut đih pơ sang ia jrao samơ̆ ƀu gưt mut đih ôh, ngă kơ bruă pơjrao duăm đung drah tơnap tap tui. Yua kơ anun, sa wơ̆t dơ̆ng pơtă pơtăn mơnuih ƀôn sang kơđiăng tong ten lơ̆m ƀuh duăm pơ-iă hlor amăng drơi jăn khom nao pơ sang ia jrao mơtam yơh pioh pơkă lăng hăng pơjrao djơ̆.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ !