VOV4.Jarai - Amăng pel ĕp pơjrao tơlơi ruă, juăt ñu djop mơnuih kơnong kơ pơsit yôm bruă mă mơng ơi ia jrao samơ̆ bôh nik ñu, bơwih brơi kơ mơnuih ruă jing mơnuih yôm phăn ƀu pha ra ôh. Gơñu jing mơnuih ƀơi anăp mă abih bruă mă mơng ơi ia jrao pơtrun, hmâo bruă bơwih brơi abih bang kơ mơnuih ruă mơng drơi jăn truh pran jua.

Tơdah kah hăng hlâo adih, mơnuih bơwih brơi tơlơi ruă kơnong kơ mơnuih djru bruă hăng ngă tui tơlơi pơtrun mơng ơi ia jrao lĕ, ră anai bruă mă mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă jai hrơi jai jing yôm phăn biă. Tơdah bruă mă mơng ơi ia jrao lĕ pel ĕp, pơkă lăng tơlơi ruă, pơtô jơlan gah pơjrao lĕ abih bang hơdôm bruă dô̆ glăi, bơwih brơi kơ mơnuih ruă jing pô gơgrong ba ngă tui. Gơñu lĕ mơnuih juăt mă lu bruă hloh pioh kơ mơnuih ruă, bơwih brơi djop tơlơi kiăng mơng pô ruă, mơng hơdră phrâo amăng bruă mă truh bruă bơwih brơi tơlơi suaih pral pran jua. Tơdah lăi, anô̆ klă mơng sa anom bruă ia jrao hluai tui lu kơ kơnuih mă bruă, bruă mă hăng abih pran jua mơng hơdôm mơnuih bơwih brơi.

Hơnong ñu rim hrơi, Anom pơjrao tañ, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư tŭ mă pơjrao brơi giăm truh 200 čô mơnuih ruă. Lu mrô mơnuih ruă rai pơ̆ anai leng kơ hơdôm mơnuih ruă kraih, tơlơi suaih pral amăng tơlơi ƀu klă kraih, “djai hơbin ƀu thâo ôh”... Yua anun, tơlơi pơmin mơng mơnuih ruă wot mơnuih amăng sang anô̆ leng kơ ƀu hơđong. Gơñu bơngot, amuñ ol kơdol pran jua hăng lu mơnuih ƀu thâo hơget pô pơhiăp, bruă pô mă. Yua anun, lom bưp hơdôm tơlơi mơnuih ruă tui anun, pô bơwih brơi kơ mơnuih ruă khom tañ, thâo pơplih, thâo jơlan pơsir, ră ruai. Rơngiao kơ bruă đing nao pơjrao tañ brơi mơnuih ruă, mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă khom djă pioh sa pran jua hơđong amăng bruă pơsir djop tơlơi, ngă hơđong tơlơi pơmin mơnuih mơng sang anô̆ pô ruă, ngă hơdư̆ đut hlah hơdôm tơlơi ƀu mơ-ak lăp ƀu hmâo.

Mơnuih bơwih brơi kơ pô ruă lĕ bruă mă glêh tơnap biă hăng samơ̆ ngă mơnuih tui anai ƀơi Anih pơjrao ječ dô̆ bŏng glăi hăng tơlơi huĭ rơhyư̆t dong. Hmâo laih lu tơlơi mơnuih mơng sang pô ruă pơhuĭ, đa lĕ kơdŏng glăi ơi ia jrao, mơnuih mă bruă amăng sang ia jrao lom ƀing gơ̆ glăk dô̆ mă bruă. Tơlơi anai ngă khul mơnuih ơi ia jrao hmâo dong tơlơi bơngot lom pơjrao kơ mơnuih ruă. Samơ̆ yak rơgao abih bang, gơñu ăt gir run mơn hăng bruă pô mă, gir run djă pioh kơ pô pran jua kơjăp, ngă hơđong pran jua, thâo pơsir djop mơta tơlơi truh, khă kơtang hloh hai kơnong kơ sa bôh than lĕ pơtlaih hơdip kơ mơnuih ruă. Mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă anăn ñu Tống Thị Thu Phượng – mă bruă ƀơi Anom pơjrao ječ, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư lăi pơthâo:

 “Lom pô mă bruă bưp hơdôm mơnuih ruă djai tơgŭ hơdip glăi, amăng hơdôm mông tui anun mơ̆ pô dưi pơtlaih brơi thơ jing yôm phăn biă. Kĕ phĭ hăng anih anom mă bruă pơjrao ječ, adơi ayong adơi amai ăt gum hrom hơbit mơn”.

Pô bơwih brơi kơ mơnuih ruă Anom pơjrao ječ (Sang ia jrao prong Dăp Kơdư) djru klă ơi ia jrao amăng bruă mă

Anom hơkrŭ glăi drơi jăn hăng pơgăn ruă măt lĕ anih tŭ mă pơjrao kơ abih bang mơnuih ruă kraih, amra djai hơbin ƀu thâo ôh. Anai dưi lăng anih mă bruă bơngot pran jua prong biă mơng sang ia jrao yua kơ rim hrơi, ƀing bơwih brơi kơ mơnuih ruă khom bưp kah hăng abih bang mơnuih ruă lom ruă kraih, tơlơi ruă huĭ rơhyư̆t, amra djai hơbin ƀu thâo ôh. Bruă mă mơng pô bơwih brơi kơ mơnuih ruă glêh tơnap laih lom mă bruă ƀơi anai tơlơi bơngot dô̆ glêh hloh dong. Anô̆ pha ra mơng anom pơjrao lĕ ƀu brơi mơnuih mơng sang anô̆ pô ruă rông pô ruă, yua anun, abih bang djop bruă mơng pô ruă, mơng bruă ƀong mơñum truh bruă agaih rơnăk drơi jăn mơng pô ruă leng kơ yua hơdôm mơnuih bơwih brơi pô ruă gơgrong. Anom ră anai hmâo 35 čô mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă samơ̆ mrô bruă mă lu, anun mơnuih mă bruă ƀu djop tui bôh nik kiăng ôh. Gah tơlơi phiăn, mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă ƀơi Anom hơkrŭ glăi tơdơi kơ pơjrao ječ hăng pơgăn ruă măt dô̆ gak tui mông pơkă, kíp, na nao hrơi mlăm, tơdơi kơ anun dưi pơdơi sa hrơi mlăm. Khă hnun hai, yua kơ ƀu djop mơnuih mă bruă anun mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă anai khom na nao đĭ mông, yap wot hrơi pơdơi lơphet, tết. Yua anun, mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă khom gơgrong ba lu hrơi jao nao rai mông dô̆ gak jing juăt laih. Mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă Tôn Nữ Thanh Tâm  - Khua Anom hơkrŭ glăi drơi jăn tơdơi pơjrao ječ hăng pơgăn ruă măt, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư, brơi thâo:

 “Mrô mơnuih ruă hơnong ñu ƀơi anom mơng 46 truh 55 čô mơnuih ruă. Hăng mrô mơnuih ruă lu tui anun, bơwih brơi mơnuih ruă abih bang lĕ bruă mă glêh glar biă hăng hmâo lu tơlơi bơngot dong, khă hnun hai anom hăng sang ia jrao ăt hmâo gir run laih pioh dưm dăp kơ mơnuih dô̆ gak kiăng pơhlôm tơlơi suaih pral kơ mơnuih adơi ayong mă bruă amăng hrơi tơdơi dong”.

Pô bơwih brơi kơ mơnuih ruă Anom Hơkrŭ glăi klă pơgăn ruă măt (Sang ia jrao prong Dăp Kơdư) čo akô̆ kơ mơnuih ruă

Khă mă bruă amăng anih ayuh hyiăng ƀu klă, bưp lu tơlơi huĭ rơhyư̆t amra tưp djơ̆ tơlơi ruă, laih anun djơ̆ anô̆ ñu mơnuih ruă lu rơgao đơi, ngă bơngot ngañ, samơ̆ mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă mơng Anom ăt bơwih brơi klă abih pran jua mơn, ƀu kah pha hlơi hlơi ôh, lăng pô ruă bruă phun đing nao pơjrao kiăng ba glăi lu tơlơi mơ-ak, tâ̆u yâu kơ mơnuih ruă hăng mơnuih mơng sang anô̆ pô ruă.

Lu mơnuih juăt pơhmu mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă lĕ bruă ngă han tâo lu kơnung djuai yua kơ mơnuih bơwih brơi lĕ mơnuih ruă hăng mơnuih mơng sang anô̆ gơñu. Pô ruă hăng mơnuih mơng sang anô̆ pô ruă hmâo lu mơta, mơng mơnuih pơdrong truh mơnuih ƀun rin, mơnuih hmâo bôh thâo lu truh kơ ƀiă, mơng kơnuih truh tơlơi pơmin, bruă ngă rim mơnuih pha ra. Yua anun, kiăng jê̆ giăm, dưi thâo hluh mơnuih ruă kiăng ƀu djơ̆ tơlơi amuñ ôh. Yua anun, mă bruă bơwih brơi kơ mơnuih ruă, rơngiao kơ bruă mă phun khom hmâo tơlơi kiăng khăp kơ bruă, hrưn đĭ na nao, thâo añ, thâo hmư̆ tui hăng thâo hluh mơnuih ruă.

Yă Trương Thị Tuất (Mơnuih mơng pô ruă) – ƀơi phường Ea Tam, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Daklak, lăi pơthâo pô ƀuh:

 “Khul ơi, nai ia jrao abih pran jua biă, ƀu yap kơ hrơi mông rao uă pleh sum ao kơ mơnuih ruă laih anun bơwih brơi gơnam ƀong, đih pit ƀing bơwih brơi kơ mơnuih ruă abih pran jua mă bruă biă”.

Tui hăng Khul ia jrao rŏng lŏn tơnah, bruă bơwih brơi kơ mơnuih ruă jing sa amăng 3 mơta bruă phun mơng bruă ia jrai, amăng anun, pơjrao, bơwih brơi hăng pơgang hlôm hlâo. Ră anai, bruă mă mơng mơnuih bơwih brơi kơ mơnuih ruă ƀu djơ̆ dưi pơsit yôm amăng bruă ia jrao ôh mơ̆ ñu dô̆ dưi hmâo arăng djă pioh amăng rơwang prong đơ đam rŏng tơnah dong. Khă hnun hai, hmâo sa dua tơlơi tơnap, tơlơi lông ba tơbiă kơ gơnong bruă bơwih brơi kơ mơnuih ruă Việt Nam lĕ tơlơi kiăng pel ĕp tơlơi ruă, bơwih brơi kơ bruă ia jrao, mrô mơnuih, thun tha hơnong ñu, mrô mơnuih ruă lok nao lok rai... leng kơ đĭ lu, lom anun, mrô mơnuih mă bruă anai akă djop kah hăng tơlơi pơkă hăng anô̆ kơjăp ñu ôh. Hrom hăng anun, pơhrui glăi prăk mơng bruă mă anai lăi ha jăn, mơnuih mă bruă ia jrao lăi hrom dô̆ ƀiă, akă pơhlôm rơnoh hơdip ƀiă hloh. Tơlơi anai bơdjơ̆ nao prong truh tơlơi pơmin ăt kah hăng pran jua mă bruă, tơlơi mă bruă hăng bruă mă mơng gơñu.

Ră anai, bruă mă mơng ƀing nai ai jrao arăng lăng lĕ sa amăng hơdôm bruă mă yôm phăn amăng bơwih brơi tơlơi suaih pral. Samơ̆, anai ăt lĕ bruă mă glêh glar biă mă. Kiăng kơ hluh rơđah dong bruă mă mơng ƀing nai ia jrao lơ̆m bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih duam ruă kah hăng hơdôm tơlơi gum pơgôp prong prin mơng ƀing gơñu, mông bơră ruai hăng ơi Hồ Sĩ Phú - Khua anom bruă bơwih brơi tơlơi suaih pral brơi mơnuih duam ruă, mơng anun ƀing ta amra lăng yôm hơdôm tơlơi gum pơgôp mơng ƀing nai ia jrao amăng bruă pơjrao brơi mơnuih duam ruă.

- Ơ ơi, bruă mă mơng ƀing nai ia jrao hiưm pă ñu lơm bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih duam ruă ?

Ơi Hồ Sĩ Phú: Bruă mă mơng nai ia jrao ƀuh dong mơng thun 1990 truh ră anai. Sit biă ñu hlâo adih, amăng rơnuk blah wah, arăng juăt iâu ƀing nai ia jrao. Samơ̆ ƀing nai ia jrao lơ̆m anun hrăm kơnong giăm 3 blan đôč hăng bruă mă phun lĕ kiăo tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao. Tơdơi anai, ƀing nai ia jrao lu tui hăng pơtô hrăm brơi djop mơta. Ră anai, ƀơi Việt Nam glăk pơtô hrăm brơi gưl trung cấp, cao đẳng, đại học hăng truh ră anai hơmâo pơtô truh nai prin tha brơi ƀing nai ia jrao. Bruă pơtô hrăm hơmâo pok prong, pơhmu hăng hơdôm bruă mă pơkŏn, ră anai ƀing nai ia jrao ăt lăng yôm biă mă mơn. Lơ̆m nao pơjrao tơlơi duam ruă, ƀing mơnuih kiăo tui lăng mơnuih duam ruă lu hloh lĕ ƀing nai ia jrao. Ƀing nai ia jrao lĕ ƀing mơnuih čơkă blung hlâo lơ̆m mơnuih duam ruă ba nao pơ sang ia jrao, ƀing nai ia jrao lĕ ƀing mơnuih ngă brơi hră pơ-ar duh prăk hăng črâo ba bruă pơjrao brơi mơnuih duam ruă. Bơ amăng hrơi mông đih pơ sang ia jrao, bruă mă mơng ƀing nai ia jrao lĕ čơkă, laih anun brơi jrao mơñum, ngă tui tơlơi črâo ba amăng pơjrao, kiăo tui lăng mơnuih duam ruă ƀong huă kiăng kơ thâo hăng lăi pơthâo brơi ơi ia jrao thâo hơdră pơjrao brơi lăp djơ̆. Laih dong, ƀing nai ia jrao ăt kiăo tui pơ alum pran jua, pơhlôm brơi gơnam ƀong huă, pit đih brơi hơ-et. Biă mă ñu hăng ƀing mơnuih ruă bơbrah asar truh hrơi rơnuč laih, ƀing nai ia jrao amra kiăo tui lăng, pơ alum pran jua kiăng ƀing mơnuih ruă hơđong amăng pran jua. Laih dong, hăng ƀing mơnuih djô tơkai tơngan, ƀing nai ia jrao amra pơtrut ƀing gơñu ƀư̆ hyu drơi jăn kiăng kơ tañ suaih. Ƀơi anom bruă pơjrao brơi mơnuih ruă kraih, ƀing nai ia jrao amra čem brơi mơnuih ruă ƀong huă kah hăng djru ƀing gơñu nao juă glai laih anun kĕp kâo tơkai, tơngan, čô akŏ … djop bruă lêng kơ hơmâo ƀing nai ia jrao kiăo tui lăng lơ̆m pơjrao brơi mơnuih duam ruă.

- Tui hăng ih hơmâo lăi nao brơi ƀuh, ƀing nai ia jrao lăng yôm biă mă amăng bruă bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih duam ruă. Yua anun, hơdôm tơlơi tơnap tap ră anai hăng ƀing nai ia jrao hiưm pă ñu, ơ ơi ?

- Ơi Hồ Sĩ Phú: Ră anai sang ia jrao prong kual Dap kơdư hơmâo rơbêh 700 čô nai ia jrao, mrô anai gap brô hăng tơlơi kiăng đôč samơ̆ pơhmu hăng mrô mơnuih duam ruă đih pơ sang ia jrao ră anai lĕ rơbêh 1.6000 čô, aka ƀu yap wŏt mơnuih pơjrao pơ sang, mrô nai ia jrao ăt dŏ kơƀah mơn. Tơdah kiăng pơhlôm brơi djơ̆ hăng tơlơi kiăng mơng mơnuih duam ruă ăt tơnap tap biă mă. Čang rơmang abih bang mơnuih hluh rơđah bruă mă mơng ƀing nai ia jrao djơ̆ hăng hơdôm bruă mă mơng ƀing gơñu. Kơnuk kơna kiăng hơmâo hơdră djru hmao tlôn, biă mă ñu lĕ pơhlôm prăk apah djơ̆ hăng bruă mă mơng nai ia jrao lăi phara, ƀing mơnuih mă bruă amăng gơnong bruă ia jrao hnun mơn kiăng ƀing gơñu hơđong pran jua mă bruă, abih pran jua khăm pơjrao brơi mơnuih duam ruă. Mơ̆ tui tơlơi sit nik ră anai, ƀing nai ia jrao mă bruă amăng tơhrơi kah hăng mlăm, ƀu hơmâo mông wai lăng ană bă, aset mông dŏ pơ sang. Amăng thun 2021 lĕ thun Covid-19 hơđuh đĭ kơtang ƀơi Dak Lak. Mơng hrơi klin hơđuh đĭ, ƀing nai ia jrao arăng ƀuh nao lu biă mă. Ƀing gơñu mă bruă ƀơi djop anih pơgang klin truh pơ sang ia jrao pơjrao brơi mơnuih ƀă klin, đa nao mă bruă pơ sang ia jrao să, phường laih dong nao tơl sang pơjrao brơi mơnuih ƀă klin. Anai lĕ bruă glêh glar biă mă hăng ƀing nai ia jrao. Găn rơgao thun blan pơgang klin, ră anai ƀing nai ia jrao pơdơi bruă lu biă mă. Lu hloh lĕ yua prăk apah aset ngă tơnap amăng tơlơi hơdip. Ră anai, ƀing gơmơi kơnong ƀong prăk blan đôč. Mơ̆ ƀing nai ia jrao phrâo mut mă bruă prăk apah kơnong rơbêh 3 klăk sa blan. Pơhmu hăng bruă mă mơng ƀing gơñu ăt dŏ aset, ngă tơlơi hơdip bưp tơnap tap biă mă.

- Ih čang rơmang ƀing nai ia jrao amra hơmâo hơdră djru hiưm pă pơ anăp anai, ơ ơi ?

- Ơi Hồ Sĩ Phú: Čang rơmang gơnong glông, hơdôm anom bruă ba tơbiă hơdră djru, ƀu djơ̆ kơnong djru brơi ƀing nai ia jrao đôč ôh mơ̆, ăt wŏt gơnang bruă ia jrao kiăng hơmâo hơdră djru kiăng ƀing nai ia jrao hơđong pran jua mă bruă. Lơ̆m pơhlôm hơđong tơlơi hơdip mơda, ƀing gơñu kah hăng sang anŏ amra abih pran jua amăng bruă mă.

- Hai! Bơnai kơ ih hŏ!