Ruă tơtăng ară drah ră anai hmâo năng ai ñu 10 klăk 800 rơbâo čô mơnuih djai rim thun amăng đơ đam rŏng lŏn tơnah hăng mrô anai pơkă lăng hlâo jai hrơi jai lu tui yua kơ mrô mơnuih ƀôn sang đơ đam rŏng lŏn tơnah glăk lu tui hăng mrô mơnuih tha rơma lu tui. Kơnong ƀơi Việt Nam, mrô mơnuih ruă tơtăng ară drah ăt lu tañ mơ̆ thun mơnuih hmâo tơlơi ruă anai jai dô̆ hlăk ai, mrô mơnuih ruă tơtăng ară drah gah mơnuih lu hloh 18 thun hmâo 30,1%. Gơnong bruă ia jrao ba tơbiă lăi pơtă yôm hăng ruă tơtăng ară drah kah hăng rơnoh đĭ lu kah hăng ră anai kơ tơlơi ruă anai.

Jơnum thun anai ƀơi Cần Thơ hăng anăn ñu “Pơplih nao rai tơtăng ară drah hăng hơdôm tơlơi ruă gah ară drah hơtai bôh hăng anô̆ pơplih ñu”, hmâo 26 akô̆ bruă hăng tơlơi gum hrŏm lăi pơthâo glăi mơ̆ng giăm truh 170 čô mơnuih juăt bruă rai mơ̆ng hơdôm bôh anom gah ruă ară drah hơtai bôh hăng tơtăng ară drah amăng đơ đam dêh čar ăt kăh hăng jar kơmar. Anai sit nik bruă jơnum lăi pơthâo hơdôm bruă kơsem min bôh thâo phrâo mơ̆ng abih bang truh kơsem min ƀơi ană mơnuih amăng tơlơi tơtăng ară drah hăng hmâo tom tơlơi ruă pơkon. Nai tha prin, nai prin tha Huỳnh Văn Minh, Khua Khul kơsem min gah hơtai bôh ară drah Việt Nam brơi thâo:

 “Jơnum ƀu kơnong kơ đing nao tơtăng ară drah ôh mơ̆ dô̆ pok prong hơdôm bruă phrâo hloh dong, glăk dưi đing nao kah hăng ruă pơđoh ia sik, rơmong rơgao đơi, prung lipid drah; ăt kah hăng hơdôm tơlơi ruă pơkon kah hăng ară drah, bôh ƀleh, suă jua ƀu hơđong, tơnŏk pơpư̆ ƀu hơđong; hơdôm anô̆ pơplih mơ̆ng tơtăng ară drah pơkon kah hăng tơdu hơtai bôh, djai glô; hơdôm bruă yua phrâo bơdjơ̆ nao kah hăng kơsem min anô̆ pioh glăi hăng djuai ia jrao phrâo pioh pơjrao tơlơi ruă anai”.

Tơlơi ruă tơtăng ară drah tơdah ƀu hmâo pơjrao, sui hrơi amra bơdjơ̆ nao lu truh pơ̆ hơdôm anih anom pơkon amăng drơi jăn dưi iâo lĕ anih nao rơnuč. Tơtăng ară drah hmâo 3 tal, lơm ngă kơtang đĭ tal 3 ñu amra pơplih, ƀudah ngă rơbuh đih yua kơ kloh ară drah glô ƀudah ngă dol ară drah glô ba truh dol drah ƀơi glô, tơdu hơtai bôh. Hăng ruă kloh ară drah glô, khă dưi pơtlaih djai, samơ̆ anô̆ pioh glăi mơ̆ng ñu kơtang biă, pô ruă, sang anô̆ pô ruă khom gơgrong ba, đa truh kơ hơdôm pluh thun... Ơi ia jrao chuyên khoa II Lại Văn Nông, Khua Sang ia jrao prong Sang hră Đại học Y dược Cần Thơ lăi pơthâo, hơdôm kơsem min bôh thâo phrâo ăt kah hăng bruă gum hrŏm pơjrao, pơtô glăi bôh thâo amăng bruă pơjrao tơtăng ară drah dưi bơkơtuai amăng mông jơnum anai ba glăi lu bôh tŭ yua hloh kơ bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih ƀôn sang amăng kual:

 “Jơnum jing bruă bơkơtuai yôm phăn biă pioh lăi pơthâo hơdôm bruă kơsem min bôh thâo phrâo tui hơdôm tơlơi lăi pơthâo glăi abih bang, hơdôm kơsem min akô̆ bruă, hơdôm kơsem min dơlăm amăng abih bang hơdôm bruă tơtăng ară drah hăng hơdôm tơlơi ruă pơkon, pioh pơđĭ tui bruă pơgang, pơkă lăng, pơjrao hăng lăng tui mơnuih ruă amăng hơtai bôh ară drah lăi hrŏm hăng tơtăng ară drah lăi ha jăn”.

Bôh nik, lu ñu mơnuih ruă tơtăng ară drah leng kơ ƀuh amăng drơi pô ƀu hmâo hơget ôh, kơnong kơ thâo lơm ƀuh ruă akô̆, mơta mơmot bơbrui, huying akô̆, hơtai bôh pơpư̆ đơđuk ƀudah lơm hmâo hơdôm anô̆ pơplih kơtang hloh kah hăng rơbuh đih yua kơ ară drah glô pơčah... yua anun yơh tơtăng ară drah dưi iâo lĕ “pô pơdjai mơnuih amăng lăm”.

Bôh nik lăp đing nao ră anai: Hmâo lu mơnuih ruă lŏn ară drah glô pơčah, ba nao pơ̆ anih pơjrao ječ thơ pô sang mơnuih ruă mơ̆ng thâo lĕ mơnuih gah sang anô̆ pô hmâo tơlơi ruă tơtăng ară drah. Khă hnun hai lu mơnuih thâo pô ruă tơtăng ară drah, tơtăng na nao, samơ̆ ƀu ƀuh anô̆ pơdah gah rơngiao hơget ôh “ăt suaih pral kah hăng arăng mơn”, ƀu đing nao ƀu hmâo nao pel ĕp hăng pơjrao, ƀudah pơjrao ƀu djơ̆ hơdră, kơnong kơ lơm nao pơ̆ anom pơjrao ječ kah drơi pô hăng sang anô̆ pô ruă mơ̆ng ƀuh bruă pơjrao tơtăng ară drah hăng thâo hơdră rơnăk pô jing yôm phăn biă, samơ̆ lơm anun ƀu hmao dong tah.

Neh wa hăng ƀing gơyut khom pơplih tơlơi hơdip pioh bĕ hơdôm anô̆ ba truh hăng pơjrao tơlơi ruă tơtăng ară drah, anun lĕ:

Ƀu djup hot, mơñum tơpai ƀiêr, biă ñu ƀing đah rơkơi. Anai lĕ bruă ngă kơjăp hloh pioh pơgang hlôm hlâo hơdôm tơlơi ruă ară drah hơtai bôh hăng gah rơngiao kơ hơtai bôh ară drah.

Bruă ƀong mơñum: Ngă tui bruă ƀong ƀiă hra amra djru plai ƀiă tơtăng ară drah. Mơnuih hmâo tơlơi ruă anai yua gơnam ƀong hmâo lu kali, ƀong lu bôh tơsă, tâ̆o hloh ƀong akan, rơtă djop mơta, hơbơi ngu, rơngâo, ƀu ƀŏng rơmă hăng kian pruăi hlô mơnong hmâo lu acid blik lu hăng cholesterol ngă găng ară drah.

Ngă đoh drơi hăng pơhrăm drơi jăn: Ngă đoh rơwang amra dưi đoh trun tơtăng ară drah ƀơi mơnuih rơmong hăng klă kơ hơdôm tơlơi ruă nao hrŏm kah hăng ruă pơđoh ia sik, prung amăng lipid drah; klă hloh djă pioh hơnong mơ̆ng drơi jăn BMI<25.

Bĕ hơdôm stress: Thâo rơnăk drơi pô hăng djă pioh kơ djop mơnuih pioh gơgrong hlâo pơgang hlôm hlâo hăng dưi bĕ anô̆ ba glăi ƀu lăp hmâo; pơjing na nao hăng rơnăk pô pran jua mơ-ak, hơđong pran jua.

 Tơdah ta ruă tơtăng ară drah pơdah rơnang, bruă pơplih tơlơi hơdip kah hăng phrâo lăi anun amra djop pioh ngă tơdu truh rơnoh hơnong ñu mơ̆ akă kiăng yua truh ia jrao. Hăng hơdôm mơnuih thâo ƀong huă djơ̆ rơnoh, pơhrăm drơi jăn hăng hơdôm bruă pơjrao ƀu kiăng jrao mơ̆ ară drah mơng pô ăt ƀu trun mơn lĕ, lơm anun khom yua ia jrao pioh dưi wai lăng ară drah./.