Ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah lĕ yua hơdôm djuai virus amăng jơlan hlung pruăi (arăng juăt iâu lĕ Enterovirus) (EV71). Ră anai tơlơi ruă anai aka ƀu hơmâo vaccine hăng ia jrao pơjrao suaih mơtăm. Nam ruă juăt ƀuh lĕ duam pơ-iă drơi, ruă rơkông đok, bluč amăng mơbah hăng ƀơi klĭ kliang bum ia nah, juăt ƀuh ƀơi plă tơngan, plă tơkai, tơ-ut, tăng tlôn. Lu mơnuih ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah amra pơjrao suaih mơng 7-10 hrơi tơdah kiăo tui lăng na nao. Samơ̆ sa, dua čô mơnuih amra ƀuh kơtang tui hăng ba truh tơlơi ngă hŭi rơhyưt anun lĕ bơbrah dlô-hruh dlô, bơbrah amăng hơtai boh, amăng kơsô̆, tơlơi anai amra ngă djai mơnuih. Yua anun, ƀing amĭ ama čơđai anăm pơtah hơtai mơ̆ kiăng kiăo tui lăng na nao, kiăng tañ ƀuh lơm ruă glăk kơtang tui kiăng hmao tlôn ba nao pơ sang ia jrao.

Tui mrô jŭ yap mơng Anom bruă wai pơgang klin kman (CDC) tơring čar Dak Lak, yap truh lơ 7/9 đơ đam tơring čar hơmâo 1.098 čô mơnuih ruă ƀam ƀong tơkai tơngan hăng mơbah ƀơi 15 boh tơring glông, plơi prong, 1 čô mơnuih djai, amăng anun hơmâo 4 anih hơđuh đĭ kman ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah ƀơi hơdôm tơring glông Ea Hleo, Ea Kar hăng plơi prong Buôn Hồ. Ƀơi sang ia jrao prong kual Dap kơdư, yap mơng akŏ thun truh ră anai, kơnong anom bruă pơjrao čơđai hơmâo tŭ mă hăng pơjrao brơi giăm 700 čô čơđai ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah, amăng anun lu hloh lĕ ƀing čơđai ƀă virus EV71, ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah mrô 2B grup I, 2B grup II hăng mrô 3, 4, hăng ƀuh ƀing čơđai ba nao pơjrao ruă kơtang, khŏm suă jua hăng măi.

Glăk dŏ wai ană ba nao pơjrao yua ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah, glăk ruă kơtang ƀơi sang ia jrao prong kual Dap kơdư, amai V (dŏ ƀơi tơring glông Ea Sup, tơring čar Dak Lak) ăt aka ƀu abih bral rơngal hăng bơngŏt yua ană ñu phrâo găn rơgao hrơi mông hŭi rơhyưt hloh. Amai V brơi thâo, ană ñu glăk 21 blan. Lơm dŏ pơ sang ƀuh ñu duam pơ-iă drơi, ƀuh pơđet ƀơi tơ-ut hăng keng tơngan. Thâo ană ƀă tơlơi ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah, sang anŏ ñu brơi mơñum jrao kiăng plai ƀiă duam pơ-iă drơi hăng kiăo tui lăng, pơjrao mă pơ sang. Samơ̆, tơdơi anun ƀuh ruă jai kơtang tui hăng khŏm ba nao pơ sang ia jrao. Lơm ba nao pơ sang ia jrao, ƀuh duam pơ-iă na nao, kơañăk drơi jăn, čơtăng ară drah, lơm pơčrang lăng ƀuh ñu ƀă virus EV71, ƀing ơi ia jrao khŏm jôr ia jrao hăng pơjrao ječ kơ kơ ñu kah mơng plai ƀiă. Amai V brơi thâo:

“Kâo ăt hmư̆ hing mơn tơlơi ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah, sem lăng amăng plang internet ƀuh lu mơnuih ruă lêng kơ rơnang soh. Samơ̆, ană kâo ruă kơtang biă mă. Blung a ƀuh tit tut mriah ƀơi tơ-ut hăng keng tơngan. Lơm pơ sang ăt ƀuh ñu ruă laih samơ̆ kiăo tui lăng pơ sang yua huăi ƀuh kơtang đơi ôh, ñu ăt mơñum ƀong, ngui ngor mơ-ak mơn. Truh hrơi tal 5 ƀuh đet lu tui, sang anŏ ba nao khăm, ơi ia jrao lăi ruă mrô 1, brơi glăi pơ sang rao pơgoh drơi jăn. Truh hrơi tal 6 ƀuh ñu ƀu-ai buai, ƀu hmao ngui yua anun ba nao đih pơ sang ia jrao yua ƀuh ñu ƀu mơ-ak, kơañăk drơi jăn, ƀu mơhao pit, ơi ia jrao khŏm jôr ia jrao kah mơng plai ƀiă”.

Ƀing čơđai pơkŏn dong lĕ sang anŏ ayong B (dŏ ƀơi tơring glông Čư̆ Jut, tơring čar Dak Nông). Ayong B hơmâo 2 čô ană, hlâo adih amai ñu ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah laih samơ̆ rơnang đôč, dŏ pơ sang mơñum jrao 3 hrơi amra abih, ană tal dua (25 blan) phrâo ruă, yua pơtah hơtai hăng pơmĭn amra tañ suaih kar hăng amai ñu mơn yua anun ƀu đing nao kiăo tui lăng. Samơ̆, tơdơi anun ƀuh ñu jai ruă kơtang ngă sang anŏ ayong B bơngŏt ƀu thâo ngă hơget ôh. Ayong B, brơi thâo:

“Ƀuh ñu duam pơ-iă drơi 2 hrơi samơ̆ drơi jăn huăi đet, bum ia nah kar hăng tơlơi ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah. Tơdơi kơ 2 hrơi duam pơ-iă drơi, ƀuh đet ƀơi klĭ kliang kah mơng ba nao khăm, ƀing ơi ia jrao tơring glông Čư̆ Jut brơi thâo ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah yua anun khŏm ba nao đih pơ sang ia jrao. Tơdơi kơ hơdôm hrơi, ơi ia jrao lăi pơthâo ñu ruă glăk kơtang tui yua anun khŏm ba nao pơ sang ia jrao prong kual Dap kơdư. Kâo ƀuh tơlơi ruă anai hŭi rơhyưt biă mă, blung a tơdah ƀu răng kơđiăng amra ngă hŭi rơhyưt brơi ƀing čơđai, bưng băi hơmâo ƀing ơi ia jrao pơjrao brơi hmao tlôn kah mơng hơđong amăng pran jua”.

Tui sem lăng mơng ƀing ơi ia jrao Sang ia jrao prong kual Dap kơdư, hơdôm thun hlâo anun, tơlơi ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah rơnang đôč, samơ̆ hơdôm thun anai ƀuh kơtang tui, mơnuih ruă amra pơplih mrô ruă tañ biă mă, ngă tơnap tap yua anun ƀing ơi ia jrao kiăng kiăo tui lăng drơi jăn ƀing čơđai kiăng pơjrao brơi hmao tlôn. Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh - Khua anom bruă pơjrao čơđai Sang ia jrao prong kual Dap kơdư brơi thâo:

“Mơng blan 1 truh blan 6, mrô čơđai ba nao đih pơ sang ia jrao pơjrao ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah lu kar hăng hơdôm thun hlâo anun mơn. Samơ̆, mơng blan 7 truh ră anai, mrô čơđai ba nao đih pơ sang ia jrao yua ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah yua ruă kơtang lu tui pơhmu hăng hơdôm thun hlâo anun. Lu mơnuih ruă ba nao đih pơ sang ia jrao ruă mrô 2B, 2B grup I, 2B grup 2, mrô 3 pơ glông, anai lĕ lêng glăk ruă kơtang hloh”.

Ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah tui jơlan hlung pruăi. Kman lar hyu mơng ia mơbah, ia nah hăng eh mơañă ƀing čơđai ruă. Amăng hrơi mông anai ruă ƀam ƀong tơkai, tơngan hăng mơbah glăk lar hyu kơtang, lơm čơđah phrâo mut sang hră, ƀơi hơdôm boh sang hră, sit biă ñu sang hră čơđai anet, ƀing gơñu juăt yua gơnam ngui hrŏm amuñ ngă lar hyu kman, yua anun, ƀing amĭ ama čơđai kiăng đing nao kơ bruă ngă tui hơdôm hơdră pơgang tơlơi ruă brơi ƀing čơđai. Lơm ƀuh ƀing čơđai ruă, kiăng ba ƀing gơñu nao pơ sang ia jrao kiăng khăm, pơčrang lăng hăng pơjrao brơi hmao tlôn.

Ră anai, čơđai ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah kraih glăk lu tui. Lơm anun, tơlơi ruă anai akă hmâo ia jrao pơgang hlôm hlâo ôh ăt kah hăng akă hmâo jrao pơjrao sit mơn. Kiăng ƀing amĭ ama čơđai thâo rơđah kơ tơlơi ruă anai ăt kah hăng thâo tañ gru nam pơplih ngă kơtang tui khom ba čơđai nao sang ia jrao hmao tlôn, plai ƀiă ngă kraih tui, grŭp mơnuih hyu mă tơlơi pơhing phrâo gah črăn hơdră anai hmâo tơlơi bơră ruai nao rai hăng Nai prin tha, ơi ia jrao Trần Thị Thúy Minh – Khua Anom pơjrao tơlơi ruă čơđai muai Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

-Ơ ơi ia jrao! Tơlơi ruă kơčung ƀơi tơkai tơngan hăng mơbah hmâo rơnoh tơdu kơtang hiưm ñu ?

-Ơi ia jrao Minh: Khă tơlơi ngă mơ̆ng kơman amăng drơi jăn tui lu anih anom pha ra mơ̆ anô̆ rơka čung ñu ƀơi mơbah hăng rơnoh tơdu rơnang hăng pơdah kơtang ƀudah tơdu ăt pha ra mơn. Tơlơi ruă hmâo 4 rơnoh pơkă, rơnoh sa, rơnoh 2 rơnoh 2a, 2b ƀut 1, 2; rơnoh 3 hăng rơnoh 4. Hơdôm mơnuih ruă ƀơi rơnoh 2b ƀut 2 hăng lu hloh lĕ khom nao pơjrao ječ. Bơ̆ hơdôm mơnuih ruă ƀơi rơnoh 2a hăng kơtang hloh hmâo sa amăng hơdôm gru nam kơtang pô ruă tâ̆o hloh dưi lăng tui ƀơi sang ia jrao. Yua anun, bruă pơkă lăng pioh pơjrao tơlơi ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah tui hluai kơ rơnoh kraih mơ̆ng tơlơi ruă mơ̆ hmâo pơsir ñu pha ra.

-Amĭ ama čơđai khom thâo tañ hơdôm gru nam pơplih kơtang pioh ba čơđai nao pơ̆ sang ia jrao hmao tlôn ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Minh: Tơdơi kơ čơđai dưi pơkă lăng tơlơi ruă kơčung ƀơi tơkai tơngan hăng mơbah, ƀing amĭ ama čơđai khom đing nao tơdah čơđai hmâo hơdôm gru nam pơplih kơtang ƀơi yŭ anai lĕ khom ba čơđai nao pơ̆ sang ia jrao mơtăm kiăng dưi pơjrao hmao tlôn, anun lĕ tô̆ tơnô̆ čơđai pơ-iă rơbêh kơ 39 đô̆ ƀudah pơ-iă na nao rơbêh kơ 2 hrơi; Čơđai kơtuă, hmral, kơañăk; 3 lĕ čơđai rơbat ƀu kơjăp, dô̆ ber ƀu kơjăp, rơbat rơbuh đih, thêng rêng; 4 lĕ čơđai ƀlĕ ia hâ̆o, bơblia, suă pran tañ, suă pran ƀu hơđong, čơđai hmâo tơlơi pơdah ruă ară, ƀu ai buai ƀudah ƀing amĭ ama čơđai ƀuh bơngot, ƀu hơđong amăng pran jua lĕ tâ̆o hloh ba čơđai nao pơ̆ sang ia jrao kiăng pơjrao brơi tañ hmao tlôn.

-Ơi ia jrao hmâo tơlơi pơtă hơpă pioh kơ amĭ ama čơđai pơgang hlôm hlâo kơ čơđai?

-Ơi ia jrao Minh: Kơčung tơngan tơkai mơbah lĕ tơlơi ruă lar hyu tui jơlan ƀong huă, yua anun, čơđai amra lar tưp ƀơi anăp ƀudah tui jơlan ia eh mơñă kah hăng eh, ƀong huă hrŏm, hơdôm ia mơ̆ng anih kơčung anun. Lar tưp tui jơlan pơkon kah hăng sa čô mơnuih bơwih brơi kơ čơđai ruă, tơdơi kơ anun ƀu rao tơngan rơgoh agaih mơ̆ bơwih brơi čơđai suaih pral amra ngă čơđai ƀă djơ̆ tơlơi ruă. Kiăng bĕ lar tưp tơlơi ruă kơčung tơkai tơngan hăng mơbah, amĭ ama čơđai khom đing nao hơdư̆ brơi čơđai giăm ƀing čơđai hmâo tơlơi ruă ƀudah hơdôm ia rơnah mơ̆ng čơđai ruă, đing đăo hmâo tơlơi ruă. Dua lĕ khom rao tơngan rơgoh hlâo hăng tơdơi kơ bơwih brơi kơ čơđai ruă wot čơđai suaih pral. 3 lĕ, lơm hmâo gru nam đing đăo ƀă tơlơi ruă tâ̆o hloh ba čơđai nao pơ̆ sang ia jrao kiăng dưi pơpha djuai, pơkă lăng hăng pơjrao brơi hmao tlôn.

-Bơni kơ ih ơi ia jrao!