Nur drah hơtai bôh lĕ bôh than blung a ba truh djai tañ hăng mơnuih hmâo tơlơi ruă ară drah pơđoh drah rông hơtai bôh. Tui hăng mrô yap mơ̆ng Ding jum ia jrao, rim thun ƀơi dêh čar ta hmâo năng ai ñu 70.000 čô mơnuih djai yua kơ drah nur hơtai bôh. Lu ñu mơnuih djai lĕ yua kơ ba nao sang ia jrao kaih.

Ƀơi Anom pơjrao ječ hăng pơgang hơtai bôh, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, rim thun hmâo năng ai ñu 400 čô mơnuih ruă nur drah hơtai bôh ba nao pơjrao ječ. Mrô mơnuih ruă anun biă ñu amra lu hloh yua kơ hmâo hơdôm mơnuih djai gah rơngiao kơ sang ia jrao. Amăng anun, kơnong hmâo năng ai ñu 25% ba nao pơ̆ sang ia jrao hmao tlôn amăng mông yôm hăng dưi pơjrao tañ, pơgang brơi truh kih, ƀiă pioh glăi tơlơi ƀu klă kơ drơi jăn. Khă tơlơi ruă lĕ tơlơi huĭ rơhyưt mrô mơnuih djai lu samơ̆ mrô mơnuih thâo hăng ba nao pơjrao tañ kơnong kơ hmâo giăm truh kơ 1 rơbâo čô mơnuih amăng sa thun. Tui hăng ƀing ơi ia jrao pơjrao gah tơlơi ruă anai, kơtưn bruă gơgrong hlâo tơhnal wai lăng ară drah hơtai bôh hăng hơdôm tơlơi ruă huăi lar tưp hyu kah hăng ruă tơtăng ară drah, ruă pơđoh tơbiă ia sik... amra djru mơnuih ruă tañ ba nao pơ̆ sang ia jrao hăng gơgrong hlâo bruă pơgang hlôm hlâo drah nur hơtai bôh, biă ñu ngă hơdư̆ tơlơi kaih ba nao pơ̆ sang ia jrao lom hmâo drah nur hơtai bôh.

Mơnuih ruă P.T.N ƀơi să Phú Lộc, tơring glông Krông Năng, tơring čar Dak Lak lĕ sa amăng hơdôm mơnuih ruă glăk dô̆ gơgrong ba tơlơi pơplih ngă ƀu klă drơi jăn kơtang tơbiă mơ̆ng drah nur hơtai bôh yua kơ ba nao pơ̆ sang ia jrao kaih. Yă N. ruă drah nur hơtai bôh tal blung a thun 2016, ngă glăi tơdơi kơ anun 1 thun, pô ruă dưi hmâo ơi ia jrao pơjrao hơdip brơi, dưi dưm sten ƀơi hơtai bôh wă ară drah 2 bơnah, khă hnun hai hơdôm anô̆ pioh glăi ƀu klă amăng drơi jăn yua kơ ruă drah nur hơtai bôh lĕ lu biă. Amăng rơwang 3 thun jê̆ hăng anai, yă N. khom pơjrao ječ 3 wot yua kơ ñu ngă tơdu hơtai bôh, hơtai bôh pơdơi pơpư̆, ngă dol ară drah tơkai hăng khom oă hĭ tơkai gah iao. Mơng anun truh ră anai, ñu khom hluai tui kơ tơlơi bơwih brơi mơ̆ng sang anô̆, hrŏm hăng anun ba nao pơ̆ sang ia jrao na nao pơjrao amăng tơlơi pran jua tơdu, tơnap suă pran, ƀlĕ ia hâ̆u, djai ngol. Ơi T.V.N rơkơi yă P.T.N brơi thâo:

 “Hlâo adih ruă drah nur hơtai bôh pơjrao hơđong hĭ mơn, truh thun 2020 ñu ngă glăi oă hĭ tơkai, truh thun 2021, ba nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao tañ suă pran hăng măi, pơmin djai laih mơ̆ dưi hơdip dăi mơn. Mơng anun truh kơ ră anai, sit 1 blan khom nao pel ĕp rim tal sa wot, pơčrang lăng drah, tŭ mă ia jrao... mơ̆ng hrơi ñu ruă, sang anô̆ bưp lu tơlơi tơnap, khă kơnuk kơna hmâo djru mơn tui hră pơgang gah ia jrao abih bang samơ̆ kơnong kơ prăk nao rai, ƀong huă ăt rơngiă lu mơn”.

Hmâo sa čô mơnuih pơkon lĕ C.T.M (74 thun) ƀơi să Ea Ktur, tơring glông Čư̆ Kuiñ, tơring čar Dak Lak. Rơgao hăng anai 2 thun, ơi M ruă nur ară drah. Khă hnun hai, yua kơ thâo hăng ba nao pơ̆ sang ia jrao kaih anun khă dưi pơjrao brơi mơn, samơ̆ tơlơi suaih pral mơ̆ng ñu bơdjơ̆ nao prong biă. Ră anai ñu tơdu hơtai bôh, tơtăng ară drah, khom ba nao pơ̆ sang ia jrao na nao lơm mưn ruă tơda, kơƀah pran hăng ngă tui bruă pel ĕp na nao truh hrơi pơkă rim blan kiăng dưi hmâo ơi ia jrao lăng tui, pơjrao. C.T.M ruai glăi:

 “Thun 2021, kâo ruă ƀơi tơda lu biă, ƀlĕ ia hâ̆u lu, kâo blơi ia jrao mơñum mơ̆ ƀu ƀuh plai ƀiă ôh, jai hrơi jai ruă kơtang tui, tơdơi hơdôm hrơi ană ba nao pơ̆ sang ia jrao Thiện Hạnh pel ĕp gơñu lăi kâo hmâo tơlơi ruă kraih anun ba nao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư. Nao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư ƀing ơi ia jrao ba mut anih pơjrao ječ hăng klah čun kâo ruă drah nur hơtai bôh kraih, dưm brơi kâo 1 sten, tơdơi kơ anun hơđong kâo glăi pơ̆ sang. Tơdơi kơ 1 thun kâo ruă glăi, kâo glăi nao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư pơjrao ječ, nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao ječ hăng dưi dưm dong 1 sten”.

Tui hăng ơi ia jrao Lê Thành Tâm, Gơgrong gah anom pơjrao ječ pơgang hơtai bôh, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, hăng mơnuih ruă drah nur hơtai bôh, yôm phăn hloh lĕ nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao ječ hmao tlôn, amăng rơwang 6 mông yap mơng pô ruă pơphun hmâo tơlơi ruă, amăng rơwang mông anai gah ƀing mă bruă ia jrao iâo lĕ mông “yôm”. Yua kơ tơdah dưi pơjrao ječ, pơgang hơtai bôh hmao tlôn amra dưi pơjrao hơdip brơi hăng plai ƀiă hơdôm anô̆ pioh glăi amăng drơi jăn anô̆ ƀu klă yua kơ drah nur hơtai bôh pioh glăi. Ơi ia jrao Lê Thành Tâm lăi rơđah:

 “Amăng tơlơi ruă drah nur hơtai bôh tơdah dưi pơjrao ječ amăng hơdôm mông yôm anai, yŭ kơ 3 mông thơ, ƀiă đôč pioh glăi anô̆ ƀu klă amăng drơi jăn tơdơi anai kah hăng tơdu hơtai bôh kơ anô̆ ñu ngă hluh klĭ lôm hơtai bôh, anih kơđol pok amăng hơtai bôh. Hơdôm mơnuih ruă nao pơjrao ječ amăng tơlơi kaih rơgao kơ 6 mông ƀudah 12 mông, khă dưi pơtlaih djai hai ăt pioh glăi mơn amăng hơtai bôh, lu mơnuih amra pơčah hơtai bôh hăng djai tañ”.

Ơi ia jrao Lê Thành Tâm pơtă, bruă lăng tui hơdôm anô̆ pơdah tơlơi suaih pral lĕ kiăng biă, biă ñu hăng hơdôm mơnuih hmâo tơlơi ruă pơkon nao hrŏm kah hăng ruă pơđoh tơbiă ia sik, tơtăng ară drah, ƀudah mơnuih rơmong rơgao đơi... Tơdah thâo drah nur hơtai bôh kah hăng ruă dol ƀơi tơda tô̆ tơnô̆, tơnap suă jua, ƀlĕ ia hâ̆u, djai ngol... kiăng ba nao tañ pơ̆ sang ia jrao pơjrao tañ, bĕ tơlơi pioh rơgao mông “yôm” kiăng plai ƀiă djai hăng hơdôm pioh glăi ƀu klă amăng drơi jăn kơtang.

 Tơlơi ruă drah nur amăng hơtai boh yơh phun ñu ngă kơ lu mơnuih djai đơ ƀing hơmâo tơlơi ruă arăt hơtai boh. Kiăng pơhlôm, pơgang tơlơi ruă anai huăi hơmâo mơnuih djai ƀudah tơlơi sat yua tơlơi ruă anai pioh glăi, tơlơi bơ ră ruai hăng ơi ia jrao Lê Thành Tâm, khua wai lăng anom pơjrao tơlơi kraih ruă hơtai boh, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư tui anai.

-Ơ ơi ia jrao! Phun ñu mơ̆ng pơpă hơmâo tơlơi ruă drah nur arăt hơtai boh?
-Ơi ia jrao Tâm: Hơmâo lu mơta phun ñu ngă rai, ba truh tơlơi ruă drah nur kơniă arăt hơtai boh laih anun pơčah arăt (ară), phun ñu lu biă mă lĕ hơmâo nam rơka ngă khăng grông ară drah amăng lăm adih laih anun ngă kơđông drah, dŏl hĭ jơlan drah rô. Pơdjơ̆ nao yua mơ̆ng djup hot, lu ia sik amăng drah, ia ƀlit amăng drah rô yua tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik ngă, drah rô čơtăng ta juăt drah nur kơniă đing arăt, ngă lŭk pŭk hnong lipit amăng drah, rơmă amăng drah ăt ngă dŏl đing arăt drah mơ̆n, ƀing tha rơma hăng lu tơlơi ruă pơkŏn pơdjơ̆ nao.

-Tơlơi ruă juăt mưn hiư̆m pă hăng anŏ hơgĕt ba truh drah nur pơčah đing arăt hơtai boh lĕ ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Tâm: Juăt ñu ƀuh tui anai, sit ƀing hơmâo tơlơi ruă drah nur ƀơi hơtai boh, kah hăng ruă amăng lăm ƀudah ruă mơ̆ng gŭ boh tơsâo đĭ nao pơ tơkuai, tơlơi ruă ngă dŏl khŏp laih anun đĭ rôk nao truh pơ gah rŏng sui 30 mơnit, mơñum ia jrao nitrat ăt ƀu hlao ôh. Sit mơ̆n hơmâo kơnong 1/4 mrô mơnuih lĕ ƀu ruă đơi ôh, kơnong pơ-ai buai, gleh, ƀu truh suă jua ôh, juăt ñu ƀing mơnuih tha rơma, mơnuih hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik, đah kơmơi pi kian...

Ƀing  či hơmâo tơlơi ruă anai lĕ ƀing hơdip rơnang blang dŏ ha dơnong lu, ƀu tơpư̆ hlư̆ hyu hyiă ôh, ƀing rơmŏng plin, tha rơma, mơnuih hơmâo tơlơi ruă drah nur, mơ-añă tơbiă ia sik, rơmă đôm amăng drah, boh nik ñu djup hot lu đơi. Ră anai, tơlơi ruă anai, hơmâo wơ̆t mơnuih dŏ hlăk ai ruă, yua pơdjơ̆ nao tơlơi ruă kah hăng kawasaki, rơka amăng arăt drah, anun yơh drah nur pơčah đing arăt hơtai boh, bơ ƀing ruă thun hlăk mơdrah, mơnuih hlao laih thun tơdăm dra, năng ai gơ̆p 40 thun hơmâo tơlơi ruă drah nur hơtai boh lĕ yua mơ̆ng juăt djup hot rơgao đơi.

-Ơ ơi ia jrao! Bruă ječ blung a kơ tơlơi ruă anai hơmâo anŏ yôm hơgĕt mơ̆n laih anun hơdră pơjrao jăng jai ječ ameč anun hiư̆m pă ?

-Ơi ia jrao Tâm: Hăng ƀing bơrơbuh đih ƀu hơdor dơ̆ng tah khom ngă tui hơdră gư̆ ƀơi tơda ñu, bơtơpư̆ brơi hơtai boh hăng bluh jua amăng măng bah brơi hơmâo glăi pran jua, tơdah hơtai boh bơtơpư̆ glăi, khom ba nao pô anun pơ sang ia jrao hmao kru mơtam, yua kơ drah nur amăng hơtai boh hă, hơdră pơjrao blung a ñu khom pơhluh, jơlan drah rô amăng đing arăt drah, bruă ngă anun, kơnong pơ sang ia jrao arăng hơmâo djop mơta hơdră dưm truă đing pơhluh amăng arăt drah rô, jing ƀing ơi ia jrao pơjrao tơlơi ruă amăng lăm drơi jăn juăt lăi nội khoa, djru hơdră kiăng hơmâo đing suă pran, laih anun pơhluh đing arăt drah rô yua dŏl hĭ, kiăng tañ pơhơdip glăi mơnuih ruă djai hơngŏl.

-Ơi ia jrao hơmâo tolơi pơtă pơtăn hơgĕt mơ̆n kơ mơnuih ƀôn sang pơhlôm pơgang tơlơi ruă drah nur amăng arăt hơtai boh anai ?

-Ơi ia jrao Tâm : Hăng ƀing mơnuih amuñ hơmâo tơlơi ruă anai lĕ: Mơnuih tha rơma, mơnuih djup hot lu yơh juăt ƀuh amuñ hơmâo tơlơi ruă anai, anun klă ƀiă pơblih hơdră dŏ dong ƀong huă lui hĭ anŏ juăt among ƀu klă mơ̆ng hlâo. Ƀing anun, sit hơmâo tơlơi mưn ruă arăt hơtai boh, ñu suă pran tơnap gleh glăr, ruă amăng tơda, khom nao pơkă lăng pơ sang ia jrao mơtam yơh kiăng thâo ten. Ƀing hlăk pơjrao tơlơi ruă drah nur ƀudah čơtăng arăt drah “huyêt áp cao”, ƀing ruă mơ-añă tơbiă ia sik khom pơkă lăng re se tơlơi ruă kiăng tañ ƀuh hăng pơjrao hŭi hơmâo tơlơi ruă drah nur. Khom rơbat hyu, bơtơpư̆ drơi jăn djơ̆ hnong. Kơ mơnong ƀong huă, anăm ƀong ôh pruăi hơtai, boh ƀleh, drah hlô mơnong, hơdôm mơta mơnong ƀong huă lu ia cholesterol, ƀong ƀiă đôč laih anun ƀong hra ƀiă, ƀong tơba hăng ƀong lu añăm rơ̆k, añăm pơtam asăt.

Hăng ƀing hơmâo tơlơi ruă, khom pơblih hơdră dŏ dong ƀong huă ƀu klă tui tơđar, khom ƀong huă djơ̆ hnong, triăng rơjang drơi jăn, lui djup hot, ƀu ƀong añăm mơsĭn hra, lui mơñum tơpai, ƀiêr, ia mih, ƀong ƀiă añăm mơnong rơmă hlô mơnong, anăm ƀong mơnong huă hna lu ia rơmă, mơnong ƀong arăng pơjing lui hlâo, añăm mơnong ƀuăt, añăm mơnong hna amăng ia rơmă, ia luil. Ƀong boh troh lu re se, añăm asăt, ƀong troh asar pơjeh hơbơi ngu hna, hơtŭk giong, ƀong añăm mơnong akan ƀudah añăm mơnong mơnŭ pơ hrua kơ añăm mơnong pơkŏn kah hăng añăm mơnong (un) bui, añăm mơnong rơmô, kơbao bê. Anăm pơmin lu ôh, khom mơak pran jua na nao huăi hơmâo stress, ngă mơak pran jua adoh suang, rơbat hyu, ƀing duăm ruă lĕ mơñum ia jrao na nao djơ̆ mông pơkă laih anun mơñum djơ̆ tơlơi pơtă mơ̆ng ơi ia jrao. Ƀing hơmâo tơlơi ruă drah nur arăt hơtai boh kiăng mơñum ia jrao ngă hlai drah, mơñum ia jrao ngă hlai drah čơkô̆ hŭi dol đing arăt drah amăng 1 thun, tơdah huăi hơmâo tơlơi či truh ƀlĕ drah. Khom pơjrao tong ten hơdôm tơlơi ruă pơkŏn kah hăng čơtăng arăt drah, ruă mơ-añă tơbiă ia sik, rơmă lôm amăng đing arăt drah rô.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao!

Duam đung drah hlăk ƀă hyu tơnap biă mă. Črăn tŏ tui ƀing gơmơi lăi pơthâo Tơlơi pơtô  pơhlôm pơgang duăm đung drah thun 2023:

Duăm đung drah lĕ tơlơi duăm kman ƀă hyu tañ biă mă mơ̆ng pô anai truh pô pơkŏn tui hluai keč kĕ ba hyu kman, anun lĕ keč brung dlông tơkai. Duăm đung drah juăt hơmâo amăng bơyan hơjan, ƀă hmar hăng hŭi rơhyưt mơ̆n yua aka ƀu hơmâo ia jrao sit ôh laih anun aka ƀu hơmâo ia jrao pơhlôm pơgang hlâo mơ̆n.

-Tơlơi mưn juăt ƀuh duăm đung drah lĕ hlor pơiă amăng drơi jăn hmar hăng na nao sui mông, ruă akŏ kơtang tit, rơgah amăng drơi jăn, ruă ƀơi dua pŭk mơta, hơmâo nam đung đĭ drah ƀơi klĭ lăng tit tut ƀudah ƀlĕ drah amăng mơdŭng, ƀlĕ drah ƀơi phun tơgơi. Tơdah ƀu hơmâo pơkă lăng hăng pơjrao hmao kru mơnuih duăm amra truh djai.

Kiăng pơhlôm pơgang hlâo duăm đung drah rĭm čô mơnuih khom ngă tui djơ̆ hơdôm tơlơi pơtô tui anai:

-Khom rơnăk sang dŏ anŏ pit pơgang keč anăm brơi keč kĕ.

-Rơmet hĭ anih keč amuñ pơboh kah hăng čơlŭ mong, atŏt, uah pơčah, uah ia, ƀưh ia khom hơmâo kơnăp gôm sir.

-Kơthŭng ia prong ƀudah gŏ pơdong ia kah hăng gŏ ƀung ƀai khom hơmâo kơnăp gôm sir, anăm hơmâo anih keč pơboh.

-Sut uă rơgoh na nao pưk sang anih dŏ, gơnam yua amăng sang anŏ.

-Anăm lui hơmâo anih ia dong, ia plăng rô jing dơnao ƀlŭng ia, khom pơthu hĭ ia jum dar sang.

-Sit duăm hlor pơiă amăng drơi jăn na nao ƀu lưh khom nao pơ sang ia jrao pơkă lăng kiăng thâo tong ten laih anun pơjrao hĭ hmao kru.