Drah nur lĕ yua kơniă arăt, drah rô kơtang ngă čơtăng arăt, ñu pơƀuh hăng mưn tui hăng dua mơta anŏ tơlơi ruă drah nur ngă arăng pia drah nur tâm thu hăng drah nur tâm trương. Sit hơtai boh ta bơtơpư̆ rơnang ƀudah hmar, arăt drah čơtăng, drah nur ñu amra kơtang ƀudah tơdu tui hluai. Tui hăng anun, drah đuăi mơ̆ng 130/85 mmHg (milimet thủy ngân) huăi hơgĕt ôh. Bơ čơtăng arăt drah tơdah kơtang truh 140/90 mmHg arăng lăi drah nur laih anun.

Tui hăng rơnoh jŭ yap mơ̆ng anom bruă ia jrao pơgang gah Ding jum ia jrao lĕ, Việt Nam ta ră anai hơmâo năng ai 17 klăk čô mơnuih čơtăng arăt drah samơ̆ hơmâo ha mơkrah amăng mrô anun đôč thâo gơñu hơmâo tơlơi ruă čơtăng arăt drah laih anun truh 70% mrô aka ƀu pơjrao djơ̆ lăp. Ruă čơtăng arăt drah tơdah lui sui ƀu pơjrao djơ̆, wai lăng tong ten sit mơ̆n amra hơmâo lu tơlơi pơglăi sat kah hăng pơčah arăt drah dlô akŏ, dŏl arăt hơtai boh, ruă hơtai boh, amra djai mơtam yơh.

Tui hăng ƀing ơi ia jrao kơhnăk pơrjao tơlơi ruă anai lăi, hăng mơnuih ruă drah nur, hrŏm mơñum na nao ia jrao truh abih tơlơi hơdip lĕ, ăt khom ngă tui djơ̆ tơlơi krăo lăng mơ̆ng ơi ia jrao rim blan, khom pơblih hơdră dŏ dong ƀong huă, mơak pran jua, ƀong añăm tơba, hră ƀiă, ƀong lu añăm pơtam hơtŭk hơhŭl mă hnun, lui djup hot, mơñum tơpai, ƀiêr hăng ia mơñum ngă đĭ pran. Anai lĕ hơdôm tơlơi mơnuih hơmâo tơlơi ruă drah nur khom kơđiăng kiăng găng añrăng hăng tơlơi ruă.

Ơi Vũ Đình Nhẫn, 62 thun dŏ ƀơi phường Ƀuôn Ma Thuôt, tơring čar Dak Lak arăng ƀuh hơmâo tơlơi ruă drah nur 10 thun laih rơgao. Tơdơi kơ anun, ƀiă thun đôč ƀuh ñu hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik. Mơ̆ng anun truh ră anai, ñu nao pơkă lăng na nao tơlơi ruă ñu ƀơi sang ia jrao prong kual Dap Kơdư. Hơdôm hrơi giăm anai, ñu ruă akŏm yua kơ drah nur ngă, anun ñu mut đih pơ sang ia jrao, pơ anih pơjrao tơlơi ruă hơtai boh pioh pơjrao tơlơi ruă drah nur mơ̆ng ñu. Ơi Vũ Đinh Nhẫn kah pơpha, Ñu mơñun ia jrao djơ̆ hăng tơpă biă mă samơ̆ tơlơi ƀong huă hăng bơtơpư̆ drơi jăn aka ƀu djơ̆ lăp: “Tal anai kâo mưn ruă akŏ, pơkă lăng drah nur čơtăng arăt drah đĭ truh 160, amăng drơi jăn bơrơbah, hơtai boh bơtơpư̆ hmar. Bưng mơ̆n, nao pơ sang ia jrao hmao kru anun tơlơi ruă huăi đĭ kơtang, pơjrao mơñum ia jrao plai ƀiă laih”.

Ăt kah hăng  ñu mơ̆n, yă Nguyễn Thị Xê thun anai 82 thun dŏ ƀơi phường Ƀuôn Ma Thuôt, tơring čar Dak Lak. Mah thun lu, pô tha rơma laih samơ̆ mơta ñu ăt rơđah đôč, lăng hyu beč bal biă mă, tơkai tơngan dŏ añrăng. Hơdôm hrơi hlâo kơ anai, ñu ruă akŏ, mơmŏt mơta, hwing akŏ, ƀlĕ pơtah. Lơ̆m sang anŏ ba nao pơ sang ia jrao prong kual Dap Kơdư arăng pơkă drah nur đĭ truh 220 mmHg. Yă Xê brơi thâo, ñu ruă drah nur čơtăng arăt drah hơmâo 4 thun hăng anai. Thâo rơđah laih tơlơi hŭi mơ̆ng tơlơi ruă anai, anun sit ñu mưn phara amăng drơi jăn lĕ nao pơkă lăng mơtam. Khă tui anum, ñu juăt ƀong huă ƀăt đơi, mơsin lu anun aka ƀu thâo lui ôh tơlơi juăt anai. Yă Nguyễn Thị Xê brơi thâo:“Kâo ƀong añăm mơsin hra biă mơ̆n. Ră anai kâo hŭi baih, gir ƀong añăm tơba đôč. Ƀing ană bă kâo lăi na nao đôč samơ̆ ƀong añăm tơba hă kâo ƀu anăm añ ôh noh, khom ƀăt hra, mơsin ƀiă kah jơman, huă asơi hơmâo hmăi ƀiă. Kâo pơmin yua kơ ƀong huă djơh hăng anun yơh drah nur ngă čơtăng arăt drah, ră anai gir añ đôč yơh lah”.

Kơ phun ñu ba truh hơmâo tơlơi ruă drah nur anun, kơnong 10% đôč dưi pơtong sit, rơđah rơđong, 90% lĕ arăng aka ƀu thâo tong ten mơ̆ng pơpă ôh. Samơ̆ tơlơi thâo amăng bruă ia jrao brơi ƀuh, tơlơi hơdip ta, dŏ dong ƀong huă hăng tơlơi juăt wơ̆t tơlơi among ƀu klă rim hrơi amra ngă jai lu tui mơnuih hơmâo tơlơi ruă. Ơi ia jrao kơhnăk hơnơ̆ng 2 ơi Ngô Văn Hùng, Khua anom pơjrao tơlơi ruă amăng lăm hơtai boh Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:“Lui hơmâo tơlơi ruă drah nur lĕ hơmâo 2 mơta. Mơta sa lĕ ƀing ta thâo krăn rơđah, tơlơi anai ƀiă đôč, kơnong 10% amăng mrô mơnuih hơmâo tơlơi ruă drah nur, anun lĕ mơnuih rơmong plin, ƀing hơmâo tơlơi ruă amăng boh ƀleh, jơlah ia mơ-añă, ƀing ruă hơtai boh mơ̆ng anet, ƀing arăt hret hĭ ƀudah ruă boh ƀleh....Dŏ glăi 90% lĕ ƀing ta ƀu dưi thâo phun tơdŭ ôh. Mah hnun, arăng ăt ƀuh yua bơbeč djơ̆ mơ̆ng gah rơngiao, ƀing ta ƀong mơñum hăng mơnong ƀong arăng ming pơkra lui hlâo, tŭ kơ hơmâo, kiăng tañ, dưm hra mơsin, mơmih, mơñum lu tơpai hăng ƀiêr; anih dŏ amăng plơi prong, sang măi, asăp apui rơdêh, măi mok lu, ngă kơ ta ruă akŏ, ngañ tơbañ, ječ ameč ƀu mơak pran jua, kơniă na nao; ƀong mơnong pơkra ming, asơi añăm mơsin đơi. Djuai ania Việt Nam ƀong huă, kiăng hơmâo sa hrơi truh 5 gram hra dưm amăng añăm. Ƀong mơsin samơ̆ ƀu ƀong ôh añăm pơtam asăt, alah bơtơpư̆ drơi jăn, hơdip mơda dŏ ha dơnong đôč...hơdôm tơlơi anun yơh ngă kơ drah nur lu”.

Tơlơi ruă drah nur čơtăng arăt drah arăng bơhmutu kah hăng pô pơdjai mơnuih dŏ gah klôn kret kruai đôč, yua kơ tơlơi ruă anun ñu kơtang tui ƀơ ƀrư̆ ƀu hmao thâo samơ̆ hŭi rơhyưt biă mă. Tơlơi ruă anai sit hơmâo khom pơjrao tơl đut tơlơi hơdip, ƀu thâo hlao khut khăt ôh. Yua kơ anun, kiăng dŏ hơđong na nao hăng tơlơi ruă drah nur, mơnuih hơmâo tơlơi ruă khom ngă tui tơlơi pơtô mơñum ia jrao djop, pơhlom mơnong ƀong huă djơ̆ găl, đĭ pran, khom lui mơtam tơlơi gơñ djup hot, mơñum tơpai, mơñum ƀiêr laih anun kơtưn rơbat hyu, bơtơpư̆ drơi jăn lu kiăng rơjang drơi jăn. Lơ̆m ƀuh ruă akŏ na nao, hwing akŏ, juăt ngă mơmŏt mơta, hao ƀlĕ pơtah...khom pơdơi pơdă, ngă pơrơnang drơi jăn pran jua, anăm bơtơpư̆ kơtang, ngă bruă hơgĕt ôh kơtrâ̆o laih anun khom nao pơ sang ia jrao pơkă lăng hmao kru, kiăng huăi ba truh tơlơi ruă kraih kơtang hloh.

Hơdôm tơlơi kơđiăng pơgang tơlơi ruă čơtăng arăt drah

Tơlơi ruă čơtăng arăt drah ƀudah drah nur lĕ, anom bruă khul ia jrao rŏng lŏn tơnah pơhmu kah hăng “pô pơdjai mơnuih dơ̆p gah klôn” yua kơ tơlơi ruă anun ñu ngă kơ mơnuih ruă kret kruai ƀu thâo ôh tañ tơlơi ruă samơ̆ ba truh tơlơi sat ruă kraih hŭi rơhyưt biă mă, mrô mơnuih djai lu yua kơ ñu. Tui anun yơh, mơnuih ruă drah nur kiăng ngă hơgĕt, pơgang tơlơi suaih pral drơi jăn pran jua ta hiư̆m pă bĕ hĭ tơlơi truh sat, kiăng hơdip hơđong na nao mah hlăk hơmâo tơlơi ruă laih? Ơi ia jrao kơhnăk hơnơ̆ng 2 ơi Ngô Văn Hùng, Khua anom pơjrao tơlơi ruă hơtai boh Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư lăi pơthâo rơđah hloh kơ tơlơi ruă anai.

-Ơ ơi ia jrao! Tơlơi ruă drah nur ñu pơƀuh hiư̆m pă rơđah biă mă ñu?

-Ơi ia jrao Ngô Văn Hùng: Tơlơi ruă anai mưn ƀuh ñu lu lĕ ruă akŏ, hwing akŏ, mơmŏt mơta hlip. Tơdah drah nur sui, hơmâo na nao amra ngă sat jai kraih samơ̆ pô ruă ƀu thâo ôh, kah hăng ƀu thâo suă pran, tơnap suă jua, kơƀah drah, ruă boh ƀleh, lu wơ̆t ngă hwing akŏ, mơmŏt mơta na nao. Đơ đa hơmâo pô ruă, ruă dŏl amăng lăm tơda. Lơ̆m anun drah nur kơtang đơi, ngă kơ arăt drah phun ƀơi tơda, ƀơi kian dol hĭ. Pơčah arăt mơnuih ruă djai hmar biă mă. Hơdôm tơlơi ruă pơƀuh kah hăng ruă akŏ, mơmŏt mơta, hwing akŏ djong hnang blung, mơnuih ruă ƀu đing nao ôh, lui hĭ, ƀu nao kham pơ sang ia jrao ôh. Yua kơ anun, lơ̆m tơlơi ruă anun ƀrư̆ kơtang hloh, klă ƀiă khom nao pơ sang ia jrao mơtam, hmao kru pơjrao hĭ, djơ̆ hơdră.

-Tơlơi ruă anun amra ba truh tơlơi sat hơgĕt hŭi rơhyưt, ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Ngô Văn Hùng: Ƀơi sang ia jrao gơmơi juăt ƀuh hơdôm tơlơi ruă kraih yua drah nur, čơtăng arăt drah ngă, ba truh mơnuih ruă djai hmar, tañ biă mă, arăng lăi ruă kraih. Mơta sa lĕ, mơnuih ruă ƀlĕ drah amăng lăm dlô, lơ̆m čơphil rup hăng CT ƀuh tơlô̆ drah mut kơđông amăng dlô prong laih, giong anun pô ruă djai mơtam yơh. Dua lĕ hơmâo mơnuih ruă drah nur ngă pơčah arăt drah rô amăng lăm čơđeh asar, pơčah  arăt phun, drah lu ăt djai tañ mơ̆n. Tơlơi anai, ruă kơ mơnuih ruă drah nur ƀu pơjrao tañ ngă kơ đing arăt drah rô rơmă dol hĭ, khăng amăng lăm, amuñ biă mă pơčah arăt, tơdah ƀing ta pơjrao tañ hmao kru lĕ, arăt drah rô amra rơ-un, huin hloh, tơdah drah nur, čơtăng arăt drah hai, amra huin huăi pơčah ôh. Klâo lĕ ƀing ruă hơtai boh, ƀing anai yơh sit ba pơ sang ia jrao tañ hai ăt djai đôč. Rơngiao kơ anun, tơdah drah nur ƀu hmao pơjrao tañ, amra ba truh lu tơlơi ruă hŭi rơhyưt pơkŏn, tơnap hloh pơjrao, kah hăng ƀing ruă boh ƀleh yua drah nur ngă. Sit mơ̆n tơlơi ruă drah nur, čơtăng arăt drah lĕ hŭi biă mă, boh nik ñu ƀing hơmâo tơlơi ruă boh ƀleh, juăt ñu ƀing ruă črăn tal 4, tal 5 kraih laih kah thâo, phun ñu yua ƀu đing nao ôh mơ̆ng hlâo laih anun truh mông anai ƀing gơmơi ƀu thâo pơjrao ôh, kơnong ngă tơdu trun drah nur đôč kiăng pơgang pioh boh ƀleh jăng jai kơ pô ruă.

Yua kơ anun, mơ̆ng tơlơi anai, čang rơmang ƀing hơmâo tơlơi riă drah nur lĕ, khom pơgang tơlơi ruă boh ƀleh ta, khom mă ia mơ-añă ba pơčrang kiăng thâo, mă drah ep lăng tơlơi ruă, pơčrang na nao kiăng thâo tañ hăng pơgang ba boh ƀleh ƀing ta, anăm ngă amưng ôh, lu mơnuih ƀu đing nao ôh. Lơ̆m drah nur čơtăng arăt drah laih, kah hăng hơmâo lăi laih, hơdră pơjrao tơnap biă mă, ngă khăng arăt, pơčah arăt lơ̆m drah nur, biă mă ñu arăt drah rô amăng dlô, amăng boh akŏ, amăng hơtai boh, boh ƀleh laih anun amăng arăt phun amăng čơđeh asar, ngă ruă nuă kơtang biă mă. Lu tơlơi ruă ƀu thâo pơjrao khom thâo kơđiăng ĕp lăng na nao laih anun khom hơmâo ƀing ơi ia jrao sem lăng pơtô brơi hơdră pơhlom pơgang djơ̆.

-Lu mơnuih ruă mơñum ia jrao pơjrao drah nur lăi  ia jrao huyêt áp cao, laih mơñum ƀuh  hơđong laih ƀu mơñum dơ̆ng tah, lui hĭ ia jrao. Tơlơi anai, ngă bơbeč nao kơ tơlơi hơgĕt lơ̆m hlăk pơjrao?

-Ơi ia jrao Ngô Văn Hùng: Sit mơ̆n tơlơi anai anăm ngă tui ôh. Lơ̆m ta hlăk dŏ pơjrao tơlơi ruă čơtăng arăt drah khom pơtong rơđah bruă ta kiăng ngă tui. Tơhnal ta kiăng, drah rô rơnang djơ̆ hơnong mơ̆ng 90/60 mmHg truh pơ 120/70 mmHg đôč, anun lĕ rơnoh pơkă hiam hloh. Ta mơñum ia jrao brơi ñu pơhlom na nao dơ̆ anun, ƀu brơi đĭ trun kơtang ôh. Ta lăng hrup hăng losor, hơmâo ia jrao pơkong brơi ñu dŏ hơđong, gư̆ hĭ ñu, tơdah ta lui hĭ ia jrao, kah hăng ta phai lui, pok ia pơčah bơnư̆ baih lah, ta ƀu mơñum ia jrao anun, kah hăng phai lui losor ñu kơdah đĭ. Lơ̆m anun, ba truh lu tơlơi ruă pơkŏn kơtang hloh. Yua kơ tơlơi ruă čơtăng arăt drah kĕ lu mơta tơlơi ruă, anun lĕ ia drah rô, đuăi hmar hăng rơnang, nur ngă čơtăng amăng arăt, tơlơi ruă anai ƀă mơ̆ng čơđeh asar drah kơtăk djuai ania, ơi yă amĭ ama pioh glăi, ruă yua bơbeč djơ̆ mơ̆ng mơnong ƀong huă, ia mơñum, ayuh hyiăng, anih dŏ jum dar laih anun ƀing ta ƀu gưt pơblih tui djơ̆ lăp, ta lui mơñum ia jrao pơjrao drah nur, drah  rô čơtăng, sit mơ̆n hơmâo glăi yơh.

-Yua hơgĕt hơmâo mơnuih đơ đa pơkă lăng drah rô djơ̆ hơnơ̆ng 140/90 mmHg samơ̆ huăi mưn ruă hơgĕt ôh? Bơ ƀing djơh hăng anai kiăng  pơjrao ječ mơ̆n?

-Ơi ia jrao Ngô Văn Hùng: Lu mơnuih arăng pơkă lăng, rơbêh 160/95 mmHg samơ̆ gơñu huăi hơgĕt ôh, ƀu hơmâo tơlơi ruă hơgĕt ôh, tơña ơi ia jrao mơñum ia jrao mơ̆n? Lơ̆m drah nur truh 160/95 ƀudah 140/90 mmHg juăt hơmâo na nao, sit mơ̆n drah rô čơtăng kơtang laih anun laih anun ñu ngăẳăm amăng lăm đing drah rô phun, bơbeč djơ̆ nao lu anih amăng pran jua, gah lăm drơi jăn ană mơnuih samơ̆ aka ƀu mưn đôč. Kơnong ƀing ơi ia jrao pơjrao tơlơi ruă arăt hơtai boh đôč thâo, hơtai boh, boh ƀleh gơñu hơmâo tơlơi ruă laih, laih anun arăng ngă tui hơdră khom pơjrao lăp, tơdah phrâo hơmâo, tơdah lui truh ruă boh ƀleh kơtang hơnơ̆ng 4 hăng 5 laih, ƀu pơjrao dơ̆ng tah. Yua kơ anun, ƀing ruă drah nur khom bưp ơi ia jrao tañ pơjrao hmao kru, mă drah ba pơčrang kiăng thâo ƀuh tañ.

-Hăng tơlơi thâo tom pơjrao lu mơnuih ruă čơtăng arăt drah lu thun laih, ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtô lăi, pơtă pơtăn hơgĕt mơ̆n kiăng mơnuih hơmâo tơlơi ruă hơdip sui hloh mah dŏ pơjrao na nao tơlơi ruă pô ?

-Ơi ia jrao Ngô Văn Hùng: Tơlơi ruă drah nur lĕ khom mơñum ia jrao yơh, mơñum djơ̆ tơlơi pơtô mơ̆ng ơi ia jrao. Hrŏm hăng anun, khom pơblih tơlơi dŏ dong ƀong huă, khom bơtơpư̆ drơi jăn, rơjang na nao, boh ƀiă rim hrơi 30 mơnit rơjang drơi jăn hăng sa wơ̆t hrơi tơjuh boh ƀiă 5 hrơi pơtop na nao drơi jăn ta, dưm dưm hăng 150 mơnit sa rơwang hrơi kom; lui mơtam djup hot, mơñum tơpai, mơñum ƀiêr, ƀong añăm pơtam, añăm asăt rơgoh, anăm lui rơmong plin, pơhrŏ kg tơdah rơmong đơi, ƀong añăm tơba, hra man ƀrô ƀăt đôč; pơhrŏ sa kg amra hrŏ 1 kg mmHg, hrŏ 10 kg, hrŏ 10 mmHg mơ̆n; lui hot, tơpai amra hrŏ mơ̆ng 10-15% rơnoh pơkă čơtăng arăt drah, pohrŏ stress...djop mơta pơhrŏ hĭ ƀiă amra  rơnang yơh, pơwơ̆t glăi kah hăng tơđar. Yua kơ anun, arăng pơtô lăi kơ ta khom pơblih hơdră dŏ dong ƀong huă, tơlơi anun yơh yom biă mă amăng bruă pơjrao tơlơi ruă drah nur.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ, hơmâo lăi pơthâo lu tơlơi pơtă pơtăn yom biă mă kơ mơnuih hơmâo tơlơi ruă čơtăng arăt drah!