VOV4.Jarai - Thalassemia lĕ tơlơi ruă ngă khŏt drah pioh glăi mơng amĭ ama, anai lĕ yua mơng gen amăng lăm ƀơi nhiễm sắc thể juăt ƀuh mơng amĭ ama pioh glăi kơ ană bă. Tơlơi pơglăi phun mơng tơlơi ruă anai lĕ ngă drah ƀu kŏng hăng ba truh tơlơi hŭi rơhyưt, bơdjơ̆ nao bruă tơkeng ană bă. Bruă pơčrang lăng hlâo kơ pơdô̆ rơkơi bơnai lĕ tơlơi kiăng biă mă mơng anun tañ ƀuh hơdôm gen mơng tơlơi ruă Thalassemia, mơng pơčrang lăng amra ƀuh dua rơkơi bơnai hơmâo gen ƀă tơlơi ruă Thalassemia hă ƀŭ, mơng anun amra sem lăng tơlơi ruă Thalassemia amra ƀă ƀơi ană bă tơdơi anai.

Tui hăng ƀing ơi ia jrao chuyên khoa, ba truh tơlơi ruă khŏt drah pioh glăi mơng ơi yă, amĭ ama (Thalassemia) lĕ bruă pơjing rai ƀu hơđong hemoglobin amăng ară drah, ară drah ƀu hiam amra ngă ară drah amuñ pơčah mơng anun amra ngă drah ƀu kŏng. Lơ̆m mơnuih ruă kraih, ƀing gơñu khŏm nao jôr drah. Lơ̆m jôr drah amra ngă lu đơi sắt amăng drơi jăn mơng anun amra ngă pơplih ƀơi djop anih amăng drơi jăn ngă kơ ƀing čơđai khen, thơi ƀlô, mơdung amiơ̆, mơbah hôh, tơnap suă jua, ruă kơsŏ, drơi jăn ƀu-ai buai… amra ba truh tơlơi djai.

Rĭm thun dêh čar ta hơmâo giăm 8.000 čô čơđai tơkeng rai ƀă tơlơi ruă drah ƀu kŏng hăng hơdôm rơbâo čô ƀă tơlơi ruă anai pioh glăi mơng amĭ ama lăng gah rơngiao suaih pral soh. Anai lĕ yua ƀing amĭ ama hơmâo tơlơi ruă pioh glăi mơng amĭ ama samơ̆ ƀu thâo ôh. Ƀơi anom bruă pơjrao brơi ƀing čơđai, sang ia jrao prong kual Dap kơdư, rĭm hrơi hơmâo 10-15 čô mơnuih nao jôr drah, ha thun hơmâo giăm 250-300 čô mơnuih nao pơjrao yua ƀă tơlơi ruă Thalassemia.

Lu čơđai nge phrâo tơkeng rai ăt găng añrăng. Tơlơi ruă anai amra ƀuh lơ̆m ƀing čơđai ha thun pơ glông lơ̆m ƀing gơñu khŏt drah, la prong tui. Tơdơi anun ƀing čơđai amra ƀuh kơsŏ, la prong tui, anai lĕ anŏ pơglăi sat mơng tơlơi ruă anai. Abih bang mơnuih ruă Thalassemia amra ngă pơplih sat tơlang ƀơi ƀô̆ mơta; klĭ amra pơplih jing kô̆ ƀơi đeng tơkai, keng tơngan, tơ-ut, ƀơi tơkai. Tơlơi ruă anai amra bơbeč nao hơdôm anih pơkŏn dong anun lĕ lia prong tui, hrŏ trun tiểu cầu, khŏt drah, joh tơlang, hrŏ trun canxi amăng kơtăk drah, kơsŏ prong, mơañă ƀlĕ ia sik, bơbeč kơ nao bruă tơkeng ană bă tơdơi anai. Mơnuih ƀă tơlơi ruă anai khŏm jôr drah na nao, yua anun amra gơnang nao kơtăk drah arăng pơyơr đôč yơh kiăng kơ dưi hơdip. Ăt hŭi rơhyưt biă mă mơn, samơ̆ ƀing ta dưi pơgang hĭ hlâo tơdah pơčrang lăng hlâo kơ tơkeng ană bă.

Mơng 4 truh pơ 6 wŏt hrơi tơjuh amai Hoàng Thị Biên dŏ ƀơi ƀuôn Ea Dray, să Tân Tiến, tơring glông Krông Pač, tơring čar Dak Lak ba ană ñu 5 thun nao jor drah pơ anom bruă pơjrao brơi ƀing čơđai, sang ia jrao prong kual Dap kơdư. Amai Biên brơi thâo hlâo kơ dô̆ rơkơi, dua rơkơi bơnai ñu ƀu hơmâo nao khăm ôh hăng ăt ƀu thâo tơlơi ruă anai amra pioh glăi kơ ană bă tơdơi anai. Ană ñu mơng tơkeng rai truh 5 blan mơñum ƀong, hơdip huăi hơget ôh, yak nao blan tal 6 ƀuh klĭ kliang ñu mơtah, kơñĭ, drơi jăn ƀu-ai buai, ƀu thâo blư̆, ƀu gưt mơmem yua anun sang anŏ ba ñu nao khăm kah mơng thâo ñu ruă khŏt drah, hăng amra nao jôr drah na nao mơtăm yơh. Amai Hoàng Thị Biên - dŏ ƀơi ƀuôn Ea Dray, să Tân Tiến, tơring glông Krông Pač, tơring čar Dak Lak brơi thâo:

“Dua rơkơi bơnai gơnmơi hơmâo 2 čô ană, ană tơčua lĕ 5 thun ƀuh ruă mơng 6 blan, laih anun adơi ñu 15 blan ăt ruă khŏt drah khŏm nao jôr drah na nao”.

Bơ sang anŏ yă Lục Thị Thảo dŏ ƀơi ƀut plơi 6B, să Ea Wy, tơring glông Ea H’Leo, tơring čar Dak Lak, giăm 12 thun laih rơgao, ñu hrŏm hăng tơčô ñu anăn Lý Công Dân (12 thun) nao pơ sang ia jrao prong kual Dap kơdư kiăng kơ pơjrao tơlơi ruă khŏt drah. Yă Thảo brơi thâo: Lơ̆m tơkeng rai ƀuh suaih pral, samơ̆ truh pơprong ƀiă ƀuh tơčô ñu juăt duam, ƀu mơhao ƀong huă, trun kĭ, klĭ kliang mơtah, yua anun sang anŏ ba ñu nao khăm kah mơng thâo ñu ruă khŏt drah. Sang anŏ ñu tơnap tap laih dong ană bă ruă kă yua anun amĭ ñu đuăi mơng sang pioh glăi ană bă brơi yă ñu rông ba. 12 thun lĕ thun ñu amra nao sang hră hrŏm hăng gơyut gơyâo ha hnưr samơ̆ Dân lăng sang ia jrao kar hăng sang tal dua yua kơ tơlơi ruă khŏt drah ngă. Yă Lục Thị Thảo - Să Ea Wy, tơring glông Ea H’Leo, tơring čar Dak Lak brơi thâo:

“Lơ̆m thâo ñu ruă Thalassemia rĭm wŏt nao jôr drah 4 anung, tơhrơi jôr drah, mơmŏt mlăm brơi tơbiă sắt. Jôr drah mơng 12 blan truh ră anai, thun anai ñu 12 thun laih, ƀu thâo ngă hơget ôh, ană ruă kơtang, ama ñu jô tơkai tơngan dong. Sang anŏ tơnap tap biă mă, tơčô ñu ră anai ăt ƀu dưi nao hrăm hră ôh”.

Thalassemia ƀu djơ̆ tơlơi ruă lar hyu đôč ôh mơ̆, tơlơi ruă anai pioh glăi mơng amĭ ama yua kơ tŭ mă 2 gen mơng amĭ hăng ama. Amăng 5 boh sang anŏ hơmâo sa boh sang amra ƀuh tơkeng rai ană ƀă tơlơi ruă anai ƀudah hơmâo gen bơdjơ̆ nao tơlơi ruă Thalassemia. Anai lĕ tơdah wŏt ami hăng ama lêng kơ hơmâo gen pơjing tơlơi ruă anai, tơdah tơkeng ană bă tơlơi ruă kơtang 25%; ruă rơnang ƀiă lĕ 50%; hăng amra tơkeng rai ană bă suaih pral lĕ 25%. Tơlơi phun ba truh mrô čơđai ƀă tơlơi ruă anai rĭm thun lĕ yua amĭ ama ƀu nao pơčrang lăng tơlơi suaih pral hlâo kơ pơdô̆. Ơi ia jrao Chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ - Kơ-iăng khua anom bruă pơjrao brơi čơđai, Sang ia jrao prong kual Dap kơdư pơtă tui anai:

“Bruă yôm hloh lĕ pơgang hlâo, pơtă pơtăn ƀing amĭ ama gir run khŏm nao pơčrang lăng kơtăk drah kiăng kơ thâo ƀing gơñu ƀă tơlơi ruă hă ƀu hlâo kơ pơđô̆. Yua kơ tơdah wŏt amĭ hăng ama hơmâo gen bơdjơ̆ nao tơlơi ruă anai amra tơkeng rai ană bă ƀă tơlơi ruă soh. Tơlơi ruă anai khŏm nao jôr drah, tơbiă sắt yua anun ƀing čơđai amra nao pơ sang ia jrao na nao, ngă huač prăk kak kơ sang anŏ, ƀing čơđai ƀu dưi nao sang hră, tơnap hơdip kar hăng ƀing čơđai pơkŏn”.

Bruă khăm tơlơi suaih pral hlâo kơ pơdô̆, yua kơ hŭi tơdah ƀuh hơmâo tơlơi ruă kă amra bơbeč nao tơlơi yâo mơ-ak kơ sang anŏ, đa hơmâo pô brơi thâo yua kơ đăo lăng hlâo kah mơng nao khăm. Ƀudah lu đah kơmơi kiăng nao khăm samơ̆ hŭi kơ arăng lăi “yua kơ hơmâo tơlơi ruă kă anun yơh ƀing gơñu nao khăm”…Hơdôm tơlơi anai ngă pơgăn hĭ tơlơi pơmĭn kiăng kơ nao khăm hlâo kơ pơdô̆ jing tơlơi ngă bơngŏt, bơbeč sat nao ƀing hlăk ai. Ăt yua anun mơn hơmâo lu mơnuih ƀă tơlơi ruă pioh glăi mơng rơkơi ƀudah bơnai ƀing gơñu.

Kiăng kơ thâo rơđah amăng drơi jăn hơmâo gen ƀă tơlơi ruă anai hă ƀŭ, ƀing hlăk ai hlâo kơ pơdô̆ kiăng nao pơčrang lăng kơtăk drah. Tơdah tui pơčrang lăng ƀuh lĕ hồng cầu anet, him lăng hơmâo gen Thalassemia kiăng ba nao pơčrang lăng tong ten ƀiă dong kiăng kơ pơsit tong hơmâo gen Thalassemia hă ƀu. Mơng anun, ơi ia jrao amra črâo ba hăng hơmâo hơdră lăp djơ̆ brơi kơ ƀing mơnuih ruă kiăng tơdơi anai dưi tơkeng rai ană bă suaih pral.

Kiăng thâo dong kơ tơlơi ruă Thalassemia, grŭp hyu mă tơlơi pơhing phrâo hmâo laih bruă bơkơtuai hăng ơi ia jrao chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ - Kơ-iăng Khua anom pơjrao tơlơi ruă čơđai muai, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư kơ tơlơi anai. Rơkâo ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut hmư̆ hrom.

-Tơlơi ruă Thalassenmia lĕ tơlơi ruă hiưm ñu ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ lăi glăi: Thalassemia lĕ sa tơlơi ruă pioh glăi gen ƀu klă mơng amĭ ama ƀơi ƀing čơđai, pơdah gah rơngiao lĕ kơƀah drah, kơƀah sắt. Bôh than ba truh lĕ yua kơ pơplih gen al pha ƀudah bêta, ngă tơdu trun poli, yua anun drah ñu ƀu thâo đôm ba truh tơlơi ruă kơƀah drah. Tui hăng khul ia jrao rŏng lŏn tơnah (WHO), tơlơi ruă Thalassemia lĕ tơlơi ruă bơdjơ̆ nao phun akha, djuai ania, biă ñu lĕ djuai ania kual čư̆ siăng. Daklak lĕ tơring čar dŏng amăng kual Dăp Kơdư hmâo lu djuai ania dô̆ hơdip mơda, anai lĕ bôh than lar hyu Thalassemia lu amăng plơi pla. Amĭ ama hmâo tơlơi ruă lĕ ană hmâo tơlơi ruă kơtang biă, 1/4  lĕ mrô čơđai hmâo tơlơi ruă, ha mơkrah lĕ čơđai hmâo gen tơlơi ruă.

-Tơlơi brơi ƀuh rơđah mơng tơlơi ruă hăng jơlan gah pơhlôm hlâo tơlơi ruă anai hiưm ñu ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao chuyên khoa I Nguyễn Văn Mỹ lăi glăi: Tơlơi brơi ƀuh rơđah biă ñu lĕ kơƀah drah, kơƀah sắt, klĭ kliăng kơnĭ hyiak, ƀlơ̆ kơ ƀuai, hơtai prong, la prong. Pô ruă lĕ thơi ƀlô, adung amiơ̆, čơđai khen, rơwang, brô̆ prong ƀu hơđong. Jơlan gah pơjrao ră anai lĕ jôr drah, pơđoh tơbiă sắt. Tui hluai rơnoh ruă rơnang ƀudah kơtang mơ̆ 3 rơwang hrơi tơjuh, 4 rơwang hrơi tơjuh jôr drah hăng pơđoh tơbiă sắt sa wot. Yôm phăn hloh lĕ pơhlôm hlâo, kiăng čơđai tơkeng rai huăi hmâo tơlơi ruă lĕ, pô amĭ pô ama khom nao pơčrang lăng hlâo, pô hmâo tơlơi ruă mơn hă hlâo kơ pơdô̆. Biă ñu kual asuek, kual ataih, pel ĕp lăng tơlơi suaih pral hlâo kơ pơdô̆ rơkơi bơnai, bĕ pơdô̆ giăm drah kơtăk kiăng tơkeng rai ană bă suaih pral yua kơ amĭ ama ƀu hmâo gen tơlơi ruă lĕ, ană bă ƀu hmâo tơlơi ruă anai ôh, yua kơ tơlơi ruă anai tơnap pơjrao hăng khom pơjrao na nao.

-Hai, bơni kơ ih hŏ!

Siu H’Prăk-Siu Đoan: Pơblang