VOV4.Jarai - Ruă kơañăk lĕ sa tơlơi ruă bơbrah huĭ rơhyư̆t yua kơ djuai kơman ngă kơañăk ba truh ñu hmâo amăng lŏn, ia, mut amăng drơi jăn ană mơnuih tui nam rơka. Ƀơi mơnuih ruă kraih, mơnuih ruă amra djai. Yua anun tơdah ƀu bưng rơka ruă, mơnuih ruă khom pơsir nam rơka djơ̆ hơdră kiăng plai ƀiă ruă kơañăk.

Tui mrô yap, hơnong ñu rim thun, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư tŭ mă pơjrao brơi năng ai ñu mơng 10-15 čô mơnuih ruă kơañăk. Biă ñu, thun 2019, mrô mơnuih ruă kơañăk ba nao pơ̆ sang ia jrao giăm truh kơ 40 čô mơnuih. Tui hăng ƀing ơi ia jrao pơjrao tơlơi ruă ƀơi anom pơjrao tơlơi ruă bơbrah, hmâo lu mơnuih ruă ƀu thâo kơ tơlơi ruă kơañăk ăt kah hăng tơlơi huĭ rơhyư̆t mơng tơlơi ruă anun lom rơka ruă ƀu đing nao, bơwih brơi kơ nam rơka. Hơdôm nam rơka khă anet samơ̆ tơdah ƀu thâo pơsir djơ̆ amra ngă kơman amuñ amĕ tưp mut amăng drơi jăn.

Amăng sa wot dô̆ mă bruă ƀơi đang, ơi Hoàng Văn Hậu (70 thun) ƀơi tơring glông Čư̆ Jut, tơring čar Daknông hmâo gai klâ̆o djơ̆ tơngan ngă ƀlĕ drah. Ƀuh nam rơka anet anun ơi Hậu ƀu đing nao ôh. Hơdôm hrơi tơdơi, ƀuh amăng drơi jăn rơmon glêh lu đơi, tơnap suă jua, ngă găng kang, ƀu thâo mah gơnam ƀong, sang anô̆ mơng ba nao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư pel ĕp lăng hăng dưi pơđar dô̆ glăi pơjrao ƀơi Anom pơjrao tơlơi ruă bơbrah. Ayong Hoàng Văn Vận, ană đah rơkơi pô ruă lăi:

“Kâo ba ama kâo nao pơ̆ sang ia jrao pel ĕp lĕ ơi ia jrao lăi ñu ruă kơañăk. Dong mơng hlâo adih akă ƀu ƀuh ôh tơlơi kơañăk anai, ăt ƀu thâo mơn kơ tơlơi ruă anai hiưm ñu. Ră anai sang ia jrao ơi ia jrao lăi kah mơng thâo. Kâo ƀuh tơlơi ruă anai huĭ rơhyư̆t biă. Yua kơ pô ƀu thâo hmâo tơlơi ruă anai, nao pel ĕp lăng kaih anun tơlơi ruă ñu kraih tui anai”.

Ayong Cao Việt Thành (40 thun) ƀơi tơring glông Krông Pač, tơring čar Daklak ăt khom pơjrao sui hrơi mơn ƀơi anom pơjrao tơlơi ruă bơbrah yua kơ hmâo tơlơi ruă kơañăk kraih. Yă Vũ Thị Quý, amĭ pô ruă brơi thâo ană đah rơkơi ñu hmâo tơlơi ruă, sui lĕ kơañăk. Amăng sa wot rơbuh ruă, ƀu bưng rơka ƀơi bôh akô̆, ƀlĕ drah. Hơdôm hrơi tơdơi, ayong Thành găng kang, ƀu thâo ƀong huă, tơkai găng grâu, ƀu thâo pơpư̆. Sang anô̆ ñu bơngot biă hăng tañ ba ñu nao pơ̆ sang ia jrao. Ƀơi sang ia jrao, ơi ia jrao brơi thâo mơnuih ruă kơañăk hăng glăk amăng tơlơi ruă kraih. Yă Vũ Thị Quý rơngôt lăi pơthâo:

“Lom nao pơ̆ sang ia jrao, ƀing ơi ia jrao hur har pran jua biă pel ĕp hăng lăi pơthâo kơ sang anô̆, gir run bơwih brơi kơ ană. Pơjrao truh ră anai hmâo 8 hrơi laih samơ̆ ñu ăt akă hơdor glăi mơn. Rơgao kơ bruă anai, dưi hmâo ƀing ơi ia jrao lăi pơthâo kơ bruă tlâ̆o pơgang jrao pơhlôm hlâo anun kah mơng thâo hluh kơ tơlơi ruă anai. Đưm hlâo lom ană kâo dô̆ anet akă hmâo bruă jrao pơgang hlôm hlâo ôh tơlơi ruă kơañăk anun lui hĭ, samơ̆ ăt ƀu đing nao mơn anun tơlơi ruă mơng kơtang tui anai".

Ruă kơañăk lĕ tơlơi ruă bơbrah kraih, hmâo mrô mơnuih djai lu yua kơ kơman ngă kơañăk kơtang ba truh. Kơman anai hmâo anăn iâu Clostridium tetani, mut amăng drơi jăn hluai tui nam rơka. Mơng nam rơka, kơman djah tơbiă rai Clostridium tetani amra bơdjơ̆ nao abih drơi jăn, ngă bơdjơ̆ truh glô, ară glô, ba truh găng pral gal hăng amra ba truh kơ djai tañ. Hơdôm mơnuih ruă kơañăk juăt ñu lu ƀơi kual plơi pla, biă ñu hơdôm anih anom hmâo mrô mơnuih tlâ̆o pơgang hlôm hlâo ƀiă. Ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm, Khua Anom pơjrao tơlơi ruă bơbrah Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư, brơi thâo:

“Amăng hơdôm hrơi pơ̆ anăp, juăt ñu mơng 3, 4 blan giăm tal tết jing blan tơlơi ruă kơañăk đĭ lu. Mơnuih ruă kơañăk lu ñu lĕ hơdôm mơnuih mă bruă ƀu hmâo tlâ̆o pơgang hlôm hlâo, hơdôm mơnuih hmâo nam rơka tơkhlot, juă djơ̆ sơđin, nam rơka yua mă bruă, ƀudah yua kơ gai tlâ̆o djơ̆ hăng mơnuih ƀôn sang ƀu thâo pơgang nam rơka hăng ƀu nao tlâ̆o pơgang hlôm hlâo thơ amra ba truh ruă kơañăk".

Tui hăng ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm, ruă kơañăk hăng tơlơi ruă huĭ rơhyư̆t, amra ba truh kơ djai hơbin ƀu thâo ôh, laih anun amuñ tưp djơ̆ bơbrah anun bruă pơgang hlôm hlâo jing yôm phăn biă khom pơgang tơlơi suaih pral hăng tơlơi hơdip mơng drơi pô. Ră anai, tlâ̆o vaccine pơgang hlôm hlâo dưi lăng lĕ bruă mă klă hloh pioh pơgang hlôm hlâo ruă kơañăk. Hmâo lu djuai vaccine kơ rim mơnuih, wot čơđai anet hăng đah kơmơi pikian anun hlơi hlơi leng kơ dưi sôh hăng tâ̆o hloh tlâ̆o pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă huĭ rơhyư̆t anai.

Mah tơlơi ruă kơañăk lĕ tơlơi ruă juăt ƀuh hăng hŭi rơhyưt samơ̆ lu mơnuih aka ƀu thâo tong ten kơ tơlơi ruă anai. Kiăng kơ thâo rơđah dong kơ tơlơi ruă anai kah hăng bruă pơgang, ƀing mă tơlơi pơhing črăn črăn hơdră hơmâo mông bơră ruai hăng ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm, Khua anom bruă pơjrao tơlơi ruă mơng klin kman Sang ia jrao prong kual Dap kơdư.

- Ơi ia jrao dưi lăi pơthâo hơget ngă mơnuih ƀă tơlơi ruă kơañăk ?

Ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm : Hlâo adih tơlơi ruă kơañăk lĕ sa amăng hơdôm tơlơi ruă pơjrao tơnap tap biă mă, đa ƀu dưi pơjrao suaih ôh. Samơ̆, dong mơng hrơi Ding jum ia jrao Việt Nam hơmâo jơlan hơdră tlâ̆o ia jrao pơgang brơi ƀing čơđai, ƀing đah kơmơi amăng hrơi blan pi kian, tơlơi ruă kơañăk hrŏ ƀiă yơh. Samơ̆, rĭm thun ăt ƀuh sa, dua čô mơnuih ƀă tơlơi ruă kơañăk ba nao pơjrao pơ sang ia jrao. Sit biă ñu, mah pơgang klă, tlâ̆o brơi ia jrao samơ̆ tơlơi ruă kơañăk ƀơi čơđai nge ăt dŏ ƀuh lu mơn. Tui hăng jŭ yap mơng anom bruă pơjrao brơi čơđai nge (sang ia jrao prong kual Dap kơdư), rĭm thun hơmâo mơng 6-8 čô čơđai nge ruă kơañăk ba nao pơjrao. Bơ ƀing mơnuih pơprong, rĭm thun hơmâo mơng 8-15 čô. Ƀing ta juăt ƀuh kman ruă kơañăk hơdip amăng lŏn, amăng čuah, ƀuh ƀơi lu anih gah rơngiao. Lơ̆m kman mut amăng drơi jăn mơnuih tui nam rơka tơdah ƀu rao hăng ia jrao, kman amra čeh čar, tơbiă lu ia sat, anai lĕ anŏ juăt ƀuh mơng tơlơi ruă kơañăk.

- Nam ruă mơng mơnuih ƀă tơlơi ruă kơañăk hăng bruă pơjrao brơi hiưm pă, ơ ơi ia jrao ?

Ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm: Blung hlâo lĕ, anŏ juăt ƀuh tong ten lơ̆m ruă kơañăk, anun lĕ gah kang, dua dong lĕ kơčun ară, tlâo dong lĕ kơañăk, pă lĕ mơnuih ruă juăt rơka hăng ƀu rao hăng ia jrao pơdjai kman hăng aka ƀu tlâ̆o ia jrao pơgang. Hăng ƀing pơprong, lơ̆m ruă kơañăk pơjrao tơnap tap biă mă. Mrô mơnuih djai tui jŭ yap mơng sang ia jrao gơnong glông lĕ giăm 5%. Tơlơi ruă kơañăk lĕ tơlơi ruă kơtang, tơnap pơjrao. Gah bruă pơjrao hơmâo laih tơlơi črâo ba mơng Ding jum ia jrao. Samơ̆ bruă pơhlôm huăi kơañăk amăng drơi jăn hăng tơnap suă jua ăt lĕ bruă phun kiăng mơnuih ruă huăi kơañăk, mơng anun mơnuih ruă amra huăi kơƀah ôxy hăng dưi pơgang hĭ djop mơta nam ruă lơ̆m ruă kơañăk. Tơlơi găn rơgao mơng nai ia jrao lĕ yôm biă mă lơ̆m pơjrao brơi mơnuih ruă kơañăk.

- Ngă hiưm pă kiăng huăi ƀă tơlơi ruă kơañăk, ơ ơi ia jrao ?

Ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm : Kiăng huăi ƀă tơlơi ruă kơañăk, lơ̆m rơka kiăng tuh ia jrao rao pơdjai kman hăng nao tlâ̆o ia jrao pơgang kman kơañăk. Tuh ia jrao rao rơgoh ƀơi nam rơka, tơdơi anun rao hăng ia ôxy da, hăng kiăng brơi nam rơka rơgoh mơ̆ ƀu pik hơget ôh ƀơi nam rơka. Lơ̆m rao rơgoh ƀơi nam rơka, kman ruă kơañăk amra ƀu dưi hơdip ôh, nam rơka pŏn sir amra ngă hŭi rơhyưt biă mă yua ruă kơañăk lĕ tơlơi ruă hơmâo kman hŭi hyuh angĭn, anai lĕ kman ƀu kiăng oxy, tơdah hơmâo ôxy ñu amra djai mơtăm. Yua anun, ta kiăng pơhlôm brơi ôxy kiăng ngă djai kman. Bruă rao rơgoh nam rơka hrŏm hăng tlâ̆o ia jrao pơgang amra pơgang hĭ tơlơi ruă kơañăk. Lơ̆m ƀuh nam ruă blung hlâo anun lĕ gah kang, hơmâo nam rơka kiăng nao pơ sang ia jrao kiăng khăm hăng pơjrao hmao tlôn. Kâo ăt pơhŭi hlâo khŏm nao pơ sang ia jrao prong kual Dap kơdư, ƀu kiăng nao pơ sang ia jrao tơring glông pơjrao, yua tơlơi ruă anai ngă tañ ruă kraih biă mă.

- Hai, bơni kơ ih hŏ !

VOV.TN čih

Siu H’ Prăk/Siu Đoan pơblang