Tui jŭ yap, amăng rŏn lŏn tơnah ră anai hơmâo mơng 2-5% mrô mơnuih ruă djơ̆ kruă. Tơlơi ruă anai juăt ƀuh ƀơi djop hnưr, mơnuih ruă juăt ƀuh nam rơka ƀơi klĭ, juăt ƀuh lĕ hơdôm anih bơbrah, mriah hăng kơmok kô̆ yua klĭ bơbrah, ngă kơtal hăng ruă. Tơlơi ruă anai amra ƀuh tui hluai amăng drơi jăn, mơng čơđeng tơngan, ƀơi kuang truh pơ ayiăng, plă tơngan, hăng hơdôm anih juăt ƀuh pơkŏn hơmâo jum dar tơ-ut, keng tơngan, ƀơi akŏ hăng ƀơi rŏng…Lơm ruă djơ̆ kruă, ngă mơnuih amra kơtal ƀu suk ôh, ƀu gưi pơhiăp bit, rơmông, mơañă ƀlĕ ia sik, ruă tơlang tơ-ut djơ̆ kroă, ruă hơtai boh. Amăng 3 čô mơnuih ruă djơ̆ kroă amra hơmâo 01 čô mơnuih ruă wŏt tơlơi ruă tơlang djơ̆ kruă, hăng hơdôm nam ruă kar kăi hăng tơlơi ruă tut tơlang tơleh pơkŏn.

Ƀơi anom bruă khăm pơjrao, sang ia jrao prong kual Dap kơdư, mrô mơnuih ruă nao khăm hăng pơjrao ruă djơ̆ kroă giăm 20%. Lu mơnuih ruă nao khăm lơm tơlơi ruă kơtang yơh, ngă lôk klĭ, bơbrah ƀlĕ ia anah hăng bơbrah ƀơi tơlang tơleh. Đa hơmâo mơnuih ruă kơtang khŏm đih glăi pơ sang ia jrao kiăng pơjrao brơi klă ƀiă, arăng amra pơčrang hăng apui tử ngoại hăng pơjrao ƀơi klĭ kliang. Mah tơlơi ruă hơmâo hơdôm anŏ phara samơ̆ ăt ƀu hrup hăng hơdôm tơlơi ruă ƀơi kli pơkŏn anun lĕ kơtal yua drơi jăn ƀu djơ̆ hrŏm, kơtal yua virus, yua kman….

Amai Huỳng Thị Linh (26 thun) dŏ amăng tơring glông Krông Pač, tơring čar Dak Lak ruă djơ̆ kruă 10 thun anai laih. Blung hlâo, ƀuh nam kơtal wil ƀơi keng tơngan, pơmĭn lĕ yua djơ̆ kman, anun blơi jrao pik samơ̆ ƀu abih ôh, tơdơi anun nam kơtal jai hrơi prong tui ƀuh wŏt ruă tơlang tơleh dong. Ñu nao khăm pơ sang ia jrao pơjrao ruă ƀơi klĭ kliang gơnong glông Quy Hòa (Quy Nhơn) kah thâo ñu ruă djơ̆ kruă, anun ñu mơñum jrao hrŏm hăng pik samơ̆ tơdơi kơ sui hrơi ăt ruă glăi dong. Ră anai, rĭm blan, amai Linh khŏm nao khăm glăi, mă jrao mơñum hrŏm hăng jrao pik ƀơi klĭ kiăng pơgang hŭi kơtang. Tơlơi ruă anai ngă ñu mlâo yua ƀuh rơka ƀơi klĭ, ngă ñu ƀu khin bưp arăng. Yă Nguyễn Thị Ái, amĭ amai Linh brơi thâo:

“Ƀuh dua gah tơngia ñu hơđet, kâo pơmĭn yua top ƀong ƀơi tơngia anun kâo hyu ĕp hruh top ba glăi čuh mă hơbâo pik ƀơi tơngia, tơdơi anun nao khăm klĭ kliang. Ơi ia jrao lăi pơthâo ruă djơ̆ kroă laih, anun mơñum jrao hrŏm hăng pik ƀơi klĭ kiăng huăi bơbrah kơtang ngă tơnap pơjrao”.

Sa čô mơnuih pơkŏn dong lĕ ơi Nguyễn Xuân Tòng dŏ amăng phường Tân Thành, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak. Găn rơgao 6 thun ruă djơ̆ kruă, đa hơdip glêh glar biă mă. Ơi Tòng hlâo anun lĕ ruă gut hrŏm hăng mơañă ƀlĕ ia sik type 2. Blung hlâo, ƀuh khôr ƀơi klĭ akŏ laih anun ƀong trun ƀơi tơngan hăng đơr hơr drơi jăn ngă ñu kơtal ƀu suk ôh. Ơi Tòng him lăng kơtal đôč mơ̆ ƀu pơmĭn lĕ ruă djơ̆ kruă. Lơm ƀuh bơbrah jai kơtang tui, mriah đơr hơr drơi jăn hăng tut tơlang ruă bơbrah, ñu kah mơng nao khăm. Ơi Nguyễn Xuân Tòng bơră ruai glăi:

“Kâo ƀu thâo tơlơi ruă djơ̆ kruă hiưm pă lơi, hmư̆ arăng lăi kah mơng thâo, ƀuh lu anih bơbrah kơtal, lơm kuač ƀuh klok ƀơi klĭ hơdôm hrơi ăt ƀuh dong, blung hlâo huăi kơtal ôh, tơdơi anun ƀuh lu kơtal biă mă, ră anai mơñum jrao hăng ƀong huă ăt kŏm sa, dua gơnam ƀong mơn”.

Lu mơnuih ruă djơ̆ kroă ƀuh ƀuh nam ngă kơtal đơđet ƀơi klĭ, amra ngă sat ƀơi klĭ kliang hăng sa, dua čô mơnuih, hơdôm anih djơ̆ kruă amr ngă kơtal hăng ruă. Lơm ƀă tơlơi ruă anai, mơnuih ruă kiăng thâo rơđah anai lĕ tơlơi ruă amra kiăo tui truh djai ba mơtăm yua aka ƀu thâo jrao pơjrao suaih ôh, nam ruă amra ƀuh lok nao lok rai. Yôm hloh lĕ mơnuih ruă kiăng tañ ƀuh ba nao pơjrao hmao tlôn, anăm brơi kơtang tui. Ơi ia jrao Chuyên khoa I Đỗ Thị Huế-Anom bruă khăm, sang ia jrao prong kual Dap kơdư brơi thâo:

“Tơlơi ruă djơ̆ kroă rơngiao kơ nam ruă juăt ƀuh, hơmâo lu nam ruă bơdjơ̆ nao pơkŏn dong djơ̆ kruă ƀlĕ ia anah, djơ̆ kruă kơtal, djơ̆ kroă ƀơi čơđang tơngan ƀudah djơ̆ kroă ƀơi čơđeng tơkai…hơdôm nam ruă anai ăt phara mơn yua anun juăt đăo lăng hrup hăng hơdôm tơlơi ruă kơtal ƀơi klĭ kliang pơkŏn yua drơi jăn, yua kman ƀudah yua kman mriah hăng yua dŏ dong ƀu hơđong, stress, rơngŏt hlao đơi ngă tơlơi ruă jai kơtang tui”.

Tơlơi ruă djơ̆ kroă ƀu dưi mơñum jrao ča čot, sit biă ñu lĕ hơdôm jrao mơng akha kyâo, jrao hơmâo corticoid, kiăng ngă tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao lơm pơjrao hăng nao khăm lok glăi. Kiăng ngă pơđao brơi klĭ kliang djơ̆ kruă hăng bruă pik ia ngă pơđao lu wŏt, ƀiă biă mă ñu 3 wŏt ha hrơi, pik tơdơi kơ mơnơi giong hăng lơm ƀuh krô kreñ. Čơđai lơm djơ̆ krăo anăm kuač lu đơi amra ngă rơka ƀơi klĭ, tơlơi anai amra ngă ruă kơtang tui. Tơdah mơnuih ruă ƀuh phara ƀơi klĭ kiăng nao khăm kah tañ thâo tơlơi ruă hăng pơjrao brơi hmao tlôn. Hrŏm hăng anun, kiăng pơhlôm brơi akŏ dlô hơđong mơ-ak, anăm djŭp hŏt, mơñum tơpai ƀiêr, ƀong añăm mơtah mơda, tơpung mơng pơdai kơtor, hơdư̆ ƀong mơmuă mơng hlô mơnong, bơrơguăt drơi jăn rĭm hrơi.

Ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut khăp! Djơ̆ kruă jing tơlơi ruă ƀơi klĭ kliăng juăt ƀuh biă. Khă ƀu huĭ rơhyưt samơ̆ ngă kơ pô ruă bơngot ngañ biă yua kơ kơtal hăng ƀơi klă hiam ƀơi klĭ kliăng. Tơlơi ruă akă hmâo jrao pơjrao suaih hlao ôh hăng amuñ ngă lok nao ngă lok rai bơdjơ̆ nao prong amăng pran jua pô ruă. Kiăng thâo dong kơ tơlơi ruă anai, grŭp hyu mă tơlơi pơhing phrâo ƀing gơmơi hmâo laih mông bơkơtuai hăng ơi ia jrao juăt pơjrao ƀơi klĭ kliăng chuyên khoa I Đỗ Thị Huế - Anom pel ĕp tơlơi ruă gah klĭ kliăng, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

-Bôh than hơpă ba truh tơlơi ruă djơ̆ kruă anai mơ̆ng hơpă ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Huế lăi glăi: Tơlơi ruă yua kơ gen pioh glăi mơ̆ng pô amĭ ƀudah ama, hmâo anô̆ pơtrut mơ̆ng gah rơngiao dong, ngă ba truh tơlơi ruă ƀudah tơlơi ruă kơtang đĭ. Hơdôm bôh than pơphun hmâo yua kơ hmâo tơlơi pơmin ƀu mơ-ak, pô ruă stress ƀudah mơ-ak rơngôt rơgao hơnong ăt ngă tơlơi ruă kơtang đĭ mơn; bôh than ngă bơdjơ̆ nao kah hăng kuač, ngă ñor klĭ hăng hơdôm bôh than ngă ƀă djơ̆ kơman kah hăng pô ruă ƀă djơ̆ liên cầu khuẩn ba truh ruă djơ̆ kruă; rơngiao kơ sa dua ia jrao ngă ba truh tơlơi ruă lĕ yua kơ yua jrao hmâo tom corticoid.

-Mơnuih hơpă juăt hmâo tơlơi ruă hăng tơlơi ruă anai lar tưp hyu mơn ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Huế lăi glăi: Tơlơi ruă djơ̆ kruă hmâo hăng djop mơnuih mơ̆ng čơđai truh kơ mơnuih prong samơ̆ hăng mơnuih juăt hmâo hloh lĕ ƀing klăk ai, mơnuih glăk mơdrah. Lu mơnuih na pơ̆ sang ia jrao hăng tơlơi klĭ mriah, lôk klĭ, sa dua čô mơnuih nao pel ĕp lơm drơi jăn mriah abih, hmâo ia rơnah amăng drơi jăn. Tơlơi ruă ƀu lar tưp ôh, ñu hmâo tơlơi tưp mơ̆ng pô amĭ ƀudah ama hmâo tơlơi ruă anai, tơdah amĭ ama hmâo tơlơi ruă thơ hmâo 41% ană amra djơ̆ tơlơi ruă, tơdah kơnong kơ ama ƀudah amĭ hmâo tơlơi ruă thơ hmâo năng ai ñu 8,1% ană amra tưp djơ̆ tơlơi ruă.

 -Amra dưi mă yua ia jrao hla rok pioh pơjrao tơlơi ruă anai mơn ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Huế lăi glăi: Lu ñu yua kơ pô ruă yua jrao hmâo corticoid tui jơlan mơñum ƀudah pik ba truh mriah klĭ amăng drơi jăn ƀudah ñu bum ia rơnah đơr hơr drơi jăn, sa dua ƀơƀiă hmâo pơplih lĕ ruă bơbrŭ klĭ. Tơlơi ruă djơ̆ kruă truh kơ ră anai akă hmâo jơlan pioh pơjrao mơn abih mơn ƀudah hlong suaih hlao. Abih bang bruă pơjrao ngă plai ƀiă tơlơi ngă mriah kli, lôk klĭ. Rơngiao kơ mă yua ia jrao, pô ruă amra dưi mơn yua hla rok pioh pơjrao nao hrŏm samơ̆ kơnong kơ mă yua pioh mơnơi ƀudah pơđăp ngă klĭ ñu plai ƀiă lôk klĭ kơ pô ruă.

 -Kiăng wai lăng tơlơi ruă anai pô ruă kiăng ngă hơget lĕ?

Ơi ia jrao lăi glăi: Kiăng wai lăng klă tơlơi ruă lĕ bruă blung a khom thâo hluh rơđah tơlơi ruă djơ̆ kruă lĕ tơlơi ruă lok nao lok rai akă hmâo ia jrao pơjrao sit ôh, ngă săt klĭ kơ pô ruă, hơdôm hrơi pơjrao sui hrơi anun pô ruă amuñ tah hơtai biă hăng lui lơi kơƀah wư. Yua anun, pô ruă khom ngă tui tơlơi pơkă pơjrao, ngă tơdu stress, hơdư̆ hĭ yua djuai ngă pơsuh kah hăng tơpai ƀiêr, hŏt djup. Lơm hmâo tơlơi ruă anăm kuač, sư̆ ngă rơka klĭ. Lơm đing đăo hmâo tơlơi ruă khom nao pel ĕp hăng pơjrao hmao tlôn, bĕ ngă pơplih mơ̆ng tơlơi ruă

 -Rơkâo bơni kơ ih ơi ia jrao