Tui hăng mrô jŭ yap mơng khoa Dinh dưỡng - anih wai lăng Mơnong ƀong huă rông drơi jăn, Anom bruă pơgang klin duam ruă tơring čar Dak Lăk, thun 2022, hơmâo 1.508 čô čơđai arăng sem lăng drơi jăn kơƀah mơnong ƀong huă ngă akhen, rơwang kheo, amăng anun hơmâo 786 čô čơđai đah rơkơi hăng 722 čô čơđai đah kơmơi; mrô čơđai rơwang kiăo tui thun lĕ 18,3%; rơwang kiăo tui anŏ glông lĕ 28,3%. Kơƀah gơnam ƀong huă jơman ƀơi ƀing čơđai bơbeč sat biă hăng tơlơi prong mơng ƀing čơđai, biă ñu bơbeč prong kơ tơlơi hơdip tơdơi anai.

Mô̆ anet H’K.N dŏ ƀơi să Ea Uy, tơring glông Krông Pač, 9 blan laih samơ̆ kơtrâ̆o 6kg đôč, anet hloh kơ ƀing čơđai tơkeng hnưr ñu. Mô̆ H’K.N glăk hơmâo pơjrao pơ Anih pơjrao Čơđai - Sang ia jrao kual Dap Kơdư. Pô sang brơi thâo, lơ̆m tơkeng ñu hơmâo 3,4kg, prong biă. Truh 3 blan, mô̆ anai kraih duam na nao, hơmâo tơlơi ruă jơlan suă jua, hăng ruă amăng kian pruăi, ƀu gưt ƀong huă, đĭ đĭ kĭ ôh, anun nao đih mơ-ai pơ sang ia jrao. Ƀing ơi ia jrao lăi ñu kơƀah gơnam jơman rông drơi jăn kơtang biă, tơdah ƀu pơjrao tañ amra bơbeč djơ̆ tơlơi prong tơdơi anai. Amai H’Cúc Niê, amĭ mô̆ H’K.N brơi thâo:

“Ñu mem aset đôč. Hơmâo 3 blan lĕ ñu kraih duam, ƀu prong ôh, juăt duam uh, pơtuk na nao, ƀu ƀong huă ôh, jai hrơi ñu jai ƀu hơmâo pran, ƀu mơhao ƀong huă. Sang anŏ ba nao khăm lăng yơh, ơi ia jrao lăi ñu ruă kơsô̆, viêm phế quản. Mơñum ia jrao lu laih samơ̆ ƀu plai ôh. Hlâo kơ anun, kâo ñu ba nao pơ Sài Gòn laih, ơi ia jrao lăi ñu kơƀah ia hiam rông drơi jăn, ƀrô ruă pruăi dong. Ră anai ñu glăk duam, pơtuk anun jing nao đih pơ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư či pơjrao”.

Tui hăng ơi ia jrao apăn bruă pơjrao mrô 1 CK1 Nguyễn Hoàng Linh - Anih pơjrao čơđai, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, hơmâo lu tơhnal ngă kơ ƀing čơđai đoh rơwang, akhen amăng anun hơmâo 3 tơlơi phun kah hăng: čơđai hơmâo kman ngă ia rơnah kah hăng ruă kơsô̆, pơtah čroh, lơ̆m hơmâo tơlơi ruă anai lĕ čơđai ƀu gưt ƀong huă ôh, ƀong ƀu mut, ƀudah juăt trun kĭ; čơđai ruă hơtai boh mơng nge ƀudah ruă Down, ruă amăng rơkông đok; ƀing čơđai lơ̆m phrâo tơkeng prong, hơmâo pran, samơ̆ lơ̆m rông lĕ ƀong huă ƀu djơ̆ kah hăng: brơi čơđai ƀong tañ đơi ƀudah kaih đơi, ƀudah ƀong aset đơi kơƀah gơnam ƀong jơman tui anun čơđai ƀu hơmâo djŏp ia đạm ƀudah khoáng chất kiăng čơđai prong. Ơi ia jrao chuyên khoa 1, Nguyễn Hoàng Linh - Anih pơjrao čơđai, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Kiăng pơgang hlâo hŭi čơđai đoh rơwang ƀu hơmâo pran, amĭ ama ƀing čơđai kiăng brơi čơđai mem ia tơsâo amĭ amăng 6 blan blung a, brơi čơđai ƀong tơpung ƀong asơi djơ̆ blan, ƀong huă jơman, brơi čơđai ƀong gơnam boh troh, gơnam ƀong săt tañ ƀiă hăng hơmâo djŏp đạm, sik, hơmâo ia ngă rơmong, Vitamin hăng khoáng chất. Pơhrua tui Vitamin mơ̆ čơđai juăt kơƀah kah hăng Vitamin A, Vitamin D, hơmâo sắt, kẽm. Čơđai kiăng mơñum jrao pơdjai klan, mưng 6 blan 1 wơ̆t. Čơđai rơwang kơƀah mơnong ƀong huă jơman kiăng hơmâo čem rông phara ƀiă mơn, kiăng ngă pơđao drơi jăn amăng bơyan puih, ƀu brơi hrip asăp hot, ƀu brơi hơdip amăng anih hơƀak, tlâ̆o vaccine djŏp kiăng pơgang tơlơi ruă kraih kah hăng ruă kơsô̆, čroh kian. Tơlơi kiăng kơđiăng lĕ amĭ ama ƀing čơđai kiăng krăp lăng mrô kĭ hăng pơkă lăng anŏ glông mơng čơđai tañ hloh”.

Tơdah ƀing čơđai rơwang kheo yua kơƀah gơnam ƀong jơman rông drơi mơ̆ ƀu tañ pơjrao hăng pơjrao djơ̆ lĕ amra ngă drơi jăn ƀu ai pơgang glăi tơlơi ruă pơkŏn. Lơ̆m drơi jăn ƀu ai jing amuñ hơmao tơlơi ruă ƀă kman kraih, ngă čơđai ƀu ai ƀong huă, ƀong ƀu mut, mơng anun ngă čơđai đoh rơwang, kơƀah ia hiam amăng drơi jăn, lok nao lok rai. Tơlơi ruă hơmâo kman ngă ia rơnah jing phun tơhnal ngă čơđai rơwang, amuñ hơmâo kman ƀudah virus ngă duam ruă. Mơng hrơi pi truh hrơi čơđai hơmâo 2 thun lĕ hrơi blan yôm kiăng prong glông. Rơngiao kơ anun tơdah čơđai kơƀah mơnong hiam rông drơi jăn lĕ čơđai amra kơƀah vi chất kah hăng sắt, kẽm. Tơlơi anun bơbeč djơ̆ mrô pơkă tơlơi rơgơi (IQ) mơng čơđai tơdơi anai.

Čơđai rơwang akhen yua kơƀah mơnong hiam rông drơi jăn pioh glăi tơlơi sat prong biă hăng čơđai, čơđai kơƀah pran amra ngă kaih prong, akŏ dlô ƀu rơgơi, ngă čơđai rơwang rơweh, anet aneo, hrăm ƀu thâo ôh. Sit hnun yơh, lơ̆m ƀuh čơđai ƀu ai ƀong, ƀong aset, juăt lui ƀong, drơi jăn rơwang, kaih prong hloh kơ ƀing gŏp hnưr thun, klĭ mơtah kơñĭ...ƀudah lơ̆m lăng čơđai ƀuh nam ruă hơget thơ khŏm ba nao hlao pơ sang ia jrao mơtăm đah mơng hơmâo khăm brơi tañ. Mơng anun ơi ia jrao thâo rơđah yua hơget ngă čơđai akhen, ƀu prong, mơng anun hơmâo hơdră pơjrao brơi lăp djơ̆./.

Kiăng thâo hluh rơđah hloh kơ tơlơi ngă čơđai akhen pơ-ai buai, tŏ tui dơ̆ng lăi nao boh yôm phun tơlơi bơ ră ruai hăng ơi ia jrao CKI, ơi Nguyễn Hoàng Linh- Anom pơjrao čơđai muai duăm ruă, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

-Ơ ơi ia jrao, ngă hiư̆m pă kiăng thâo krăn čơđai kơƀah pran laih anun akhen?

-Ơi ia jrao Nguyễn Hoàng Linh: Čơđai muai akhen kơƀah mơnong ƀong huă jơman lĕ ƀu hơmâo tơlơi bơkơnăl hơgĕt đơi ôh, juăt ñu ƀing čơđai alah huă ƀong, ƀu beč bal kah hăng čơđai pơkŏn suaih pral ôh, klĭ kliăng ñu ƀlơ̆ hnun hăng kaih čăt tơgơi, ƀŭk (ƀŭ) luh lu, ƀu hmar hrup čơđai muai hnơr hăng ñu, djơ̆ biă truh blan thâo dŏ ber, thâo rơbat laih samơ̆ aka ƀu thâo dŏ ber, aka ƀu thâo rơbat mơ̆n. Ƀing čơđai muai pơ-ai akhen juăt ñu ƀu đĭ kĭ hăng ƀu prong dlông tui ôh amăng 3 blan, ƀudah juăt dju djuăm duăm ruă. Khă hnun, kiăng pơtong rơđah hnong čơđai kơƀah pran akhen pơ-ai buai lĕ ƀing amĭ ama hơmâo ană dŏ anet khom thâo hluh, ĕp lăng mrô arăng pơčrâo brơi mơ̆ng Khul ia jrao rŏng lŏn tơnah, anun pơkă kĭ tui hluai thun blan, pơkă anŏ dlông djơ̆ hăng rơnoh kĭ arăng pơkă. Kơnong čơđai gah yŭ kơ 5 thun lĕ kơnang kơ anŏ pơkă lăng păl gret tơngan giăm plă pioh pơkă lăng anŏ akhen hăng pơ-ai buai.

-Hơdră pơjrao kơ čơđai akhen, pơ-ai buai hiư̆m lĕ ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Nguyễn Hoàng Linh: Hơdră pơjrao kơ čơđai pơ-ai buai akhen lĕ tơnap biă mă, yua kơ hrơi blan pơjrao sui biă, laih anun khom hơmâo pran jua sơ̆n mơ̆ng amĭ ama čơđai anun kah dưi, čơđai kơƀah pran akhen tui hluai hnong pơkă tơlơi ruă, tơdah čơđai akhen ƀudah pơ-ai buai kơtang hơmâo tom tơlơi ruă kơƀah ia amăng drơi jăn, drah rô rơnang, čơđai anun khom ba nao đih pơ sang ia jrao mơtam yơh, hơdră pơjrao kiăo tui 10 črăn. Tơdah pơ-ai buai djong ƀiă arăng pơjrao hơdră pơhrua nao mơnong ƀong huă đôč. Hăng čơđai muai gah yŭ kơ 6 blan khom mơñum ia tơsâo rơmô, pơhrua jing mơnong ƀong đĭ pran jua, hrom hăng brơi mem amĭ na nao tơhrơi ƀudah mlam hai. Tơdah čơđai anun ƀu djop ôh ia tơsâo rơmô pioh ƀong, mơñum, amĭ ñu kơƀah ia tơsâo thâo, khom hơmâo hơdră pơƀem tui hluai kơ thun blan ñu. Čơđai gah ngŏ kơ 6 blan amra brơi ƀong mơnong ƀong pơhrua nao dơ̆ng, mơnong ƀong pơpha lu mơta hăng djop 4 khul pơđĭ pran, hơmâo ia mih, hơmâo Vitamin hăng añăm pơtam.

-Bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!

Hơdôm tơlơi pơtă hlâo hŭi hơmâo tơlơi truh kơ čơđai muai

-Pơhlôm čơđai rơbuh: Bah amăng phă sang khom hơmâo anŏ čơgăn, ngă bah amăng čơgăn gah anăp hăng gah klôn tơdah tơbiă pơ rơngiao, tơbiă nao pơ adring hŭi čơđai phrâo thâo rui, rui hyu. Adring, rơñan ăt khom hơmâo anŏ pơgang djop kiăng huăi čơđai mut tơbiă, dưi đĭ trun yun rơñan. Sang pơ lŏn lĕ, mă yua ƀrik huăi tơbor, man pơkra sang mơnơi, jơlan mut nao rai amăng sang, tơdron lan sang ta.

-Pơhlôm pơgang čơđai hăng mơta gơnam hñueng: Khom rơmet hĭ hơbôt gơnam yua hơmâo mơta, hñueng kah hăng thŏng dao, kơtrơi, thŏng čơkăp, hơdôm mơta gơnam djă ngă hmua (Ačong, wăng, mơnek, tơgă...) khom dưm ƀơi anih pioh lui pơhlôm hơđong, dưm amăng anih dưi kơđol, pơgăn huăi čơđai huăi dưi nao giăm, hơmâo gai kăl klă hloh; gôm hĭ ƀudah kơđol hĭ ƀơi mơta thŏng, tơdŭ hñueng hŭi čơđai gah 6 thun rơbat hyu, mă djă ngui.

-Pơhlôm anŏ măt: Pơhlôm klă hơđong mơnong ƀong huă, anăm lui čơđai ƀong djơ̆ mơnong ƀong huă ƀâo mơsăm mơ-ih laih. Klă ƀiă khom hơmâo hip dưm ia jrao, pơhlôm hơđong kiăng huăi čơđai gah yŭ kơ 6 thun yơr đĭ mă. Kah hăng ia săng, ia apui, ia jrao, djop mơta jrao pơdjai kač hăng arong aruač, ia rao tơngan hăng čơƀu tơpung thâo ăt khom dưm amăng hơjai, sang mơnơi hơmâo bah amăng kăl gai, khuă klă hloh, anăm brơi čơđai dưi hơmâo mă.

-Pơhlôm hŭi apui ƀong, apui lơtrik hrip: Hrĕ ƀudah klơi apui lơtrik khom dưm amăng lăm đing kơsu ƀudah dưm hlao amăng pơnăng sang lơ̆m man pơdong sang, tơdah gah rơngiao khom hơmâo kơđuh kơsu đing gôm sir hrĕ apui lơtrik; anŏ kơtit hăng pơthăm apui lơtrik, anih pơkă apui lơtrik hăng kuăt lĭ, anŏ čut hlă hrĕ apui ăt khom dưm rơgao yơr tơngan ƀing čơđai muai anet aka ƀu thâo phe pho gah yŭ kơ 6 thun. Sang apui, sang tơnă asơi hơbai añăm pơkĕ apui lơtrik, gêt ayuh gaih tŏ apui khom hơmâo kơthung anŏ pơgang sir krep. Anăm brơi čơđai gah yŭ kơ 6 thun nao mơnơi hơjăn păn amăng sang mơnơi, sang juă glai, anih dưm măi boh eng ao, khom pơthăm hĭ hrĕ apui pơkĕ măi ia hlor či mơnơi tơdah ƀu hơmâo tơlơi či yua.

-Pơhlôm pơgang ƀlung ia: Khom pơgang klă ia dơnao anet prong, ia amăng luh, hnoh ia plăng rô kơtang amăng kual giăm sang, jum dar sang dŏ, tơdah hơmâo hnoh ia khom ngă war pơga pơgăn hĭ anăm brơi čơđai nao giăm. Ia bơmun wơi, ƀêh ia prong ƀudah gơnam yua hơmâo ia lĕ ăt khom ngă kơnăp gôm hĭ rơnuk rơnua; anăm lui čơđai gah yŭ kơ 6 thun mơnơi hơjăn amăng anih đih mơnơi mơak.