HIV lar hyu mơng pơ anai nao po adih tui 3 jơlan phun anun lĕ: kơtăk drah, đah rơkơi đah kơmơi pit đih hrŏm hăng mơng amĭ nao pơ anăp lơm glăk pi kian, tơkeng ană, mơmem ană nge. Tui jŭ yap, amăng 100 čô đah kơmơi pi kian ƀă kman HIV amra tơkeng rai giăm 30 čô čơđai ƀă HIV. Ƀing amĭ ƀă HIV amra ngă ƀă kman ƀơi ană amăng 3 rơwang tui anai:

- Lơm pi kian: Kman HIV mơng lar nao hlung pruăi mut nao drơi jăn čơđai nge lơm glăk anet, him lăng mơng rơwang hrơi tơjuh tal 8 lơm glăk pi kian. Hơmâo giăm 1/5 čô čơđai nge amra ƀă kman HIV amăng rơwang anai.

- Lơm tơkeng, kman HIV lar hyu hluai tui ia hăng kơtăk drah mơng amĭ ƀă kman HIV mut nao drơi jăn ƀing čơđai. Hơmâo giăm ha mơkrah mrô čơđai tơkeng rai ƀă HIV amăng rơwang anai.

-Lơm brơi ană mơmem, kman HIV ƀă hyu tui jơlan ia tơsâo ƀudah tui anih rơka, lôk ƀơi tong tơsâo amĭ ngă kman mut nao drơi jăn čơđai. Hơmâo giăm 1/4 čô čơđai ƀă kman HIV amăng rơwang anai.

Yua anun, abih bang đah kơmơi ƀă HIV hơmâo arăng pơhŭi hlâo kiăng breh tơkeng hăng brơi ană nge mơñum ia tơsâo pơkra mă.

Tui ƀing ơi ia jrao pơjrao gah tơlơi ruă anai, mrô čơđai ƀă kman HIV mơng amĭ amra hrŏ trun lu biă mă, đa trun pơ yŭ 2% tơdah ƀing amĭ gơgrong, gir run ngă tui tañ hơdôm hơdră pơjrao tui tlôn amăng pơgang hŭi kman HIV ƀă mơng amĭ nao pơ ană. Bruă pơčrang lăng HIV hơmâo lăi pơthâo brơi abih bang đah kơmơi amăng thun tơkeng ană bă, samơ̆ hăng ƀing đah kơmơi juăt ƀă kman hloh lĕ đah kơmơi ngă đi, ƀing đih pit hrŏm lu mơnuih, bruă pơčrang lăng tui anai kiăng biă mă. Ia jrao pơjrao HIV (ARV) amra pơgang hŭi kman kơtang tui hăng đĭ dua wŏt mơng virus HIV. Jai ƀiă virus amăng drơi jăn ƀing amĭ amra ngă ƀă nao pơ ană aset tui. Yua anun, pơjrao HIV jai tañ, ngă ƀing čơđai nge tơkeng rai suaih pral. Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, anom bruă pơgang kman HIV/AIDS, anom bruă pơgang kman duam ruă brơi thâo:

“Ră anai, kual yŭ Dak Lak ƀuh 17 čô đah kơmơi pi kian ƀă kman HIV, amăng anun hơmâo 16 čô tơkeng laih, 16 čô đah kơmơi tơkeng laih anai lêng kơ brơi mơñum ia jrao pơjrao ARV, đa hơmâo mơnuih brơi mơñum hlâo kơ pi kian, đa hơmâo mơnuih ƀuh lơm glăk pi kian, đa ƀiă tơkeng laih, abih bang ƀing čơđai tơkeng rai lêng kơ pơčrang lăng hăng PCR hăng lêng huăi ƀiă kman ôh, tơlơi anai brơi ƀuh jrao ARV anai pơjrao klă brơi ƀing đah kơmơi pi kian”.

Amai P.T.T (26 thun) dŏ ƀơi tơring čar Dak Lak phrâo tơkeng ană tơčua rơbêh 6 blan laih. Amai T. thâo ñu ƀă HIV hlâo kơ hrơi tơkeng, lơm ba nao pơčrang lăng hlâo kơ tơkeng. Hơmâo ƀing nai ia jrao, ơi ia jrao lăi pơthâo kơ tơlơi suaih pral, amai T. ăt kơtuă, bơngŏt biă mă hăng sit biă ñu bơngŏt brơi ană nge amăng hlung, hŭi ñu ƀă kman mơng amĭ. Bưng băi tơdơi kơ tơkeng giong, dua amĭ ană hơmâo pơjrao hăng ia jrao pơgang virus ARV, tơdơi kơ rơbêh 1 blan, nao pơčrang lăng brơi ƀuh ană ñu ăt suaih pral, huăi ƀă kman mơng amĭ ôh. Anai lĕ tơlơi bưng băi hloh hăng sang anŏ ñu. Amai P.T.T brơi thâo:

“Kâo ƀu ană kâo ƀu kiăng pơjrao, anai lĕ tơlơi bưng băi hăng ñu, yua bruă mơñum jrao rĭm hrơi ngă glêh tơnap, yua ană dŏ anet, ană kâo hơmâo mơñum jrao pơgang kman mơng hrơi blung a, yua anun ƀu kiăng pơjrao brơi, tơlơi lĕ tơlơi bưng băi. Kâo čang rơmang ƀing hlơi ƀă kman kiăng gir run, ngă tui bruă pơjrao yua ia jrao huăi bơdjơ̆ sat nao drơi jăn pô. Tal dua lĕ djru ƀing ta dưi tơkeng ană bă, tơlơi anai yôm biă mă amăng tơlơi hơdip mơda. Ƀing ană nge amra suaih pral tơdơi ƀing ta tŭ ư hăng bruă pơjrao tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao”.

Tui lăi pơthâo mơng anom bruă wai pơgang kman duam ruă tơring čar Dak Lak, mơng akŏ thun 2025 truh ră anai, anom bruă hơmâo pơphun lăi pơthâo ƀơi anăp, črâo brơi mơnuih mơnam kơ bruă pơgang HIV/AIDS brơi giăm 2,5 klăk čô mơnuih; črâo ba, pơčrang lăng kman HIV brơi rơbêh 30.000 đah kơmơi pi kian, ĕp ƀuh hăng pơjrao ARV brơi 20 čô đah kơmơi; 19/20 čô mơnuih hơmâo pơjrao pơgang kman brơi ƀing čơđai tơdơi kơ tơkeng. Mơng pơčrang glăi tơdơi kơ pơjrao tui tlôn pơgang kman, 100% čô čơđai lêng kơ suaih pral, huăi ƀă kman HIV.

Yua pơtrut kơtang amăng bruă pơtô pơblang, lăi pơthâo, tơlơi pơmĭn mơng mơnuih mơnam lăi hrŏm hăng ƀing đah kơmơi amăng thun tơkeng ană lăi phara ƀuh anŏ klă mơng bruă pơčrang lăng tañ, pơjrao pơhlôm hlâo hŭi kman HIV lar mơng amĭ nao pơ ană. Hrŏm hăng anun, hơdôm bruă pơčrang lăng, črâo ba hơmâo ngă tui ƀơi djop sang ia jrao amăng kual, djru brơi mơnuih ƀôn sang tañ tŭ mă. Ră anai ia jrao pơgang virus ARV hơmâo hră pơhlôm nua ia jrao duh brơi, tơlơi huăi glêh tơnap brơi mơnuih ruă kă. Samơ̆, tơlơi tơnap tap prong hloh ră anai ăt lĕ tơlơi añik añăk hăng mơnuih ƀă kman. Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, anom pơgang kman HIV/AIDS, anom bruă wai pơgang kman duam ruă brơi thâo:

“Juăt ƀuh hăng ƀing đah kơmơi amăng thun tơkeng ană, ƀing hlăk ai lơm pi kian ƀu nao khăm tui tơđar, ngă ĕp ƀuh ƀă kman HIV kaih đơi, kiăng pơjrao hăng ARV tañ, lơm truh hrơi tơkeng kah ĕp ƀuh ăt kaih yơh”.

Ngă amĭ lĕ tơlơi yôm phăn biă mă hăng ƀing đah kơmơi, yua anun, ƀing mơnuih huăi ƀă kman HIV anăm pơtah hơtai mơ̆ kiăng răng kơđiăng nao pơ sang ia jrao kiăng hơmâo tơlơi črâo ba amăng bruă anai. Tơdah ngă tui djơ̆ amăng bruă pơjrao, đah kơmơi ƀă HIV ăt dưi tơkeng ană kar hăng ƀing čơđai suaih pral pơkŏn, rŭ pơprong drơi jăn pran jua kar hăng abih bang čơđai pơkŏn mơn.

Pơjrao ARV tañ - pơgăn kman HIV mơ̆ng amĭ ƀă pơ ană

Đah kơmơi pi ƀă, tơdah ƀu hơmâo pơgang, amuñ lar hyu kman HIV mơ̆ng ami ƀă pơ ană truh kơ 30-40%. Kơđai glăi, tơdah pơčrang drah tañ ƀuh hăng pơjrao brơi hăng ia jrao pơgang kman ARV, jing kman anai dưi trun yŭ 2%. Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, anih pơgang ruă HIV/AIDS - Anih pơgang tơlơi ruă Dak Lăk, lăi pơthâo tơlơi ruă anai hăng hơdră pơgang kman HIV mơ̆ng amĭ ƀă pơ ană hăng tơlơi ră ruai ƀơi yŭ anai. Rơkâo neh met wa hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆!

- Ơ ơi ia jrao, đah kơmơi pi kian ƀă kman HIV kiăng ngă hiư̆m pă mơ̆ng tañ ƀuh hăng ngă plai ƀiă pơƀă hyu kman HIV pơ ană nge?

Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ƀing đah kơmơi glăk pi ƀă kiăng tañ ƀuh, tañ thâo rơđah tơlơi ruă HIV mơ̆ng pô đah mơ̆ng hơmâo pơjrao brơi tañ, hơmâo mơñum ia jrao ARV tañ, hơmâo pơčrang lăng abih tơlơi ruă ƀuă tui jơlan pơjuăt rơkơi bơnai hăng hơmâo pơčrang lăng mrô virus, pơčrang CD4, pơčrang kman ruă hơtai B,C, djơ̆ krơ hơdôm tơlơi ruă ƀă kơ ană nge...

Dua lĕ kiăng kiăo tui tơlơi pơtô pơjrao. Tañ ƀuh laih samơ̆ kiăng kiăo pơjrao klă. Lơ̆m kiăo tui hơdră pơjrao klă, tui anun amra hơdư̆ ƀiă virus HIV amăng drah amĭ klă ƀiă, giong anun khăm ană nge amăng hlung, pơčrang drah tui hrơi pơkă, tơkeng weng hiam drơi mơn.

Prăp či tơkeng weng kiăng klă lĕ ta nao pơ hơdôm anih pơjrao pơgang pơhlôm tơlơi ruă mơ̆ng amĭ ƀă pơ ană. Ră anai, ƀơi phường Buôn Ma Thuột, gah yŭ tơring čar Dak Lăk hơmâo 3 anih pơjrao brơi anun lĕ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, sang ia jrao prong Thiện Hạnh, sang ia jrao prong Đại học Y Dược Buôn Ma Thuột.

Wai lăng tơdơi kơ tơkeng giong hai jing bruă yôm mơn, tơdơi kơ ană nge hơmâo tơkeng rai, amra hơmâo mơñum ia jrao pơgang kman amăng 6 wơ̆t hrơi tơjuh blung a, tơdơi kơ anun amra hơmâo pơčrang PCR đah mơ̆ng thâo krăn ană nge anun ƀă kman bă ƀô̆. Laih dong yôm hloh khŏm kjăp tơlơi pơmin, hơmâo pran jua, ƀong mơñum, đih pơdơi klă.

- Ơi ia jrao dưi pơblang rơđah hloh anŏ yôm mơ̆ng ia jrao pơgang virus ARV amăng bruă pơgang tơlơi suaih pral kơ amĭ hăng pơgăn ƀă HIV pơ ană nge?

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ia jrao ARV glăk yua klă biă. Ia jrao pơmut hrŏm Tenofovir+Lamivudine +Dolutegravir, jrao anai huăi ngă sat kơ arăt dlô hơget ôh, anun jing mơnuih mơñum ia jrao anai huăi glêh tui mơ̆ng hlâo lơi. Hlâo adih jrao ARV hơmâo lu pơglăi lu tơlơi ruă pơkŏn biă, anun lu mơnuih lui hĭ, ƀu gir mơñum ôh. Samơ̆ ră anai, ia jrao ARV klă biă.

Tal sa hăng pô ngă amĭ lĕ ia jrao ñu pơgăn virus HIV čeh čar tui, tơdơi kơ mơñum 28 hrơi lĕ dưi pơgang hlao abih tih virus amăng drah, anun jing lơ̆m trun gah yŭ mrô pơkă lĕ mơ̆ng amĭ ƀă pơ ană aset biă. Ngă brơi amĭ nge anun hơmâo pran, dưi pơgang kman, huăi amuñ ƀă kman, huăi hơmâo ia rơnah, plai ƀiă ruă kơtang jing AIDS, hơdip sui hăng mơ-ak hloh mơn.

Hăng ană nge lĕ plai ƀiă hơmâo kman ƀă mơ̆ng amĭ amăng hrơi blan ƀă pi, lơ̆m tơkeng hăng brơi ană mem. Ană nge hơmâo pơgang mơ̆ng phrâo tơkeng rai mơtăm, ană nge hơmâo mơñum ia jrao pơgang hlao măng 42 hrơi blung a mơtăm.

- Kiăng dưi pơjrao klă hloh, amĭ hăng ană nge kiăng hla tui hiư̆m pă bruă mơñum ia jrao hăng krăp lăng tơlơi suaih pral?

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Hăng ƀing đah kơmơi ƀă kman HIV kiăng nao khăm tui hrơi pơkă 6 blan 1 wơ̆t yua hơmâo lu tơhnal ba truh tơlơi ruă ƀă HIV, hơmâo lu mơnuih ƀu thâo hơmâo mơ̆ng pơpă ôh. Lơ̆m ƀă kman HIV baih, kiăng nao pơjrao hăng mơñum ia jrao pơgang virus ARV djơ̆ mrô pơkă mơtăm. Mơñum djŏp, djơ̆, tui tơlơi pơtă pơtăn mơ̆ng ơi ia jrao.

Khŏm prăp rơmet pơmin tong ten tơdah či ƀă ană. Pơhmutu lơ̆m kiăng ƀă pi lĕ khŏm pơjrao ARV truh kơ mrô virus amăng drah aset hloh kơ mrô pơkă, tui anun kah ană nge mơ̆ng hiam drơi. Fiong anun pơjrao pơgang hlâo hŭi ƀă mơ̆ng amĭ ƀơi hơdôm anih rơnuk rơnua, pơhlôm klă. Giong anun wai lăng tơlơi suaih pral, tơlơi dŏ dong ƀong huă kơ pô klă hloh, kiăng huăi hơning, huăi pơtah hơtai. Pô ngă amĭ: mơñum ia jrao djŏp, djơ̆, rim hrơi. Khŏm nao khăm rim wơ̆t pơkă, nao khăm ană nge amăng hlung tui hrơi pơkă mơn. Ngă tui djơ̆ tơlơi pơtô ba lơ̆m tơkeng, kiăng hơmâo krăp lăng hăng tui tơlơi pơtô ba mơ̆ng ƀing ơi ia jrao ƀă ƀuai huĭ ngă rơka ană nge.

Ruah mă hơdră rông ană nge, rông hăng ia tơsâo amĭ hă mơñum ia tơsâo gah rơngao? Ƀing amĭ mơ̆ pơjrao klă, mrô virus amăng drơi yŭ kơ mrô pơkă lĕ dưi brơi ană mem ia tơsâo, ăt klă mơn.

Hăng ană nge: Lơ̆m tơkeng kiăng čem rông klă. Kiăng mơñum ia jrao pơgang ƀă kman tui tơlơi pơtă mơ̆ng ơi ia jrao. Kiăng hơmâo tlâ̆o pơgang kah hăng ƀing čơđai pơkŏn mơn. Hăng sang anŏ kiăng thâo khăp, thâo pap mơnuih ƀă HIV, anăm dơneh ôh, juh alum, pơtrut pran kơ pô ngă amĭ. Kiăng hơmâo tơlơi khăp ƀu-eng prong kơ dua amĭ ană, laih anun pơhlôm čơđai rơnuk rơnua hloh. kiăng pơjrao ARV, khăm pơjrao tui hrơi pơkă hăng thâo ƀu-eng, anun yơh tơlơi yôm phun kar hăng boh khoă pok rai tơlơi klă, kiăng ƀing čơđai tơkeng rai suaih pral, huăi hơmâo HIV.

- Hai bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!