Ruă pơđoh tơbiă ia sik lĕ sa amăng hơdôm tơlơi ruă ƀu lar tưp hyu lu ƀơi rŏng lŏn tơnah anai ôh. Ră anai, mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă anai ƀơi rŏng lŏn tơnah lu tui rơđah biă hăng jai ƀơƀrư̆ hmâo ƀơi ƀing hlăk ai. Tui tơlơi yap mơ̆ng Khul pơlir hơbit kơ tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik rŏng lŏn tơnah (IDF) thun 2021 hmâo 537 čô mơnuih prong glăk hơdip mơda hrŏm hăng mơnuih ruă pơđoh tơbiă ia sik hăng mrô anai dưi pơkă lăng hlâo amra đĭ 783 klăk čô mơnuih amăng thun 2045, lơm 5 yâi hmâo sa čô mơnuih djai yua kơ tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik. Tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik ăt lĕ bôh than ngă 6 klăk 700 rơbâo čô mơnuih djai amăng thun 2022. Ăt tui IDF mơn, ƀơi Việt Nam hmâo năng ai ñu 3 klăk 800 rơbâo čô mơnuih khom hơdip hrŏm hăng tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik (2019). Kah hăng abih bang amăng mrô anai lĕ hmâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik type 2, khă hnun hai kơnong kơ hmâo năng ai ñu 1/3 mrô mơnuih hmâo tơlơi ruă anai dưi pơkă lăng thâo hăng hơdră mă yua pơmut Glucose, dưm dưm hăng rơbêh kơ 2 klăk 500 rơbâo klăk čô mơnuih hmâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik akă dưi pơkă lăng hlâo hăng thâo. Ƀơi tơring čar Dak Lak, tui mrô yap mơ̆ng Anom wai lăng tơlơi duam ruă (CDC) ră anai đơ đam tơring čar glăk hmâo 24.091 čô mơnuih ruă pơđoh tơbiă ia sik glăk dưi wai lăng pơjrao ƀơi hơdôm anom bruă ia jrao ƀơi tơring čar. Kơnong yap amăng 9 blan akô̆ thun 2023, đơ đam tơring čar čih hmâo giăm truh 4.000 čô mơnuih hmâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik.

Bơwih brơi rơkơi ƀơi Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư yua kơ hơdôm tơlơi pơplih yua kơ tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik type 2 ba truh, yă Lục Thị Thọ (dô̆ ƀơi tơring glông Krông Năng, tơring čar Dak Lak) brơi thâo: Rơgao hăng anai 13 thun, rơkơi ñu juăt ƀuh mơhao ia na nao, ƀong huă lu samơ̆ đoh rơwang tañ biă, anun ñu ba rơkơi ñu nao pel ĕp pơ̆ sang ia jrao. Bôh tơhnal thâo rơkơi ñu hmâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik type 2. Tơdơi kơ hmâo tơlơi ruă, ñu mơñum rah ia jrao pơkra hăng mơñum rah ia jrao hơtuk, bơ̆ rơkâo blơi lu djuai jrao hmâo lăi pơhưč amăng plăng face book kah hăng djuai cao,... djop djuai hla... rơngiă lu prăk samơ̆ tơlơi ruă ƀu tơdu ôh. Yă Lục Thị Thọ, lăi pơthâo:

“Glăi mơ̆ng pel ĕp tơlơi ruă, ñu mơñum rah ia jrao pơkra hăng măi, mơñum rah djuai phun jrao lu biă. 3 thun blung a mơñum ia jrao ƀuh plai ƀiă mơn, tơlơi ruă plai ƀiă mơn samơ̆ ƀu hlao ôh. 5 thun tơdơi, ñu áp xe bôh ƀleh khom breh pơ̆ Sài Gòn, mơ̆ng anun glăk ñu khom yua jrao klâ̆o insulin. Rơgao hăng anai 2 blan ñu pơphun ruă kraih, tơkai bơbrah hăng čơđang, insulin ră anai kơtang khom klâ̆o mơ̆ng 8 truh 15. Tơlơi ruă anai huĭ rơhyưt biă, bơdjơ̆ nao prong, brah ôr abih drơi jăn. Ba nao sang ia jrao samơ̆ ruă kraih đơi. Lơm hmâo tơlơi ruă, ñu juăt lăng telephone amăng internet ƀuh arăng sĭ jrao pơjrao tơlơi ruă pơđoh ia sik, cao, ia tơsâo, lu biă, blơi ba glăi mơñum samơ̆ ƀu pơplih hơget ôh, rơngiă prăk, rim wot blơi năng ai ñu mơ̆ng 2 truh kơ 3 klăk prăk”.

Dưi hmâo ơi ia jrao lăi pơtă amra hmâo tơlơi ruă pơđoh ia sik amăng sa wot nao breh pơjrao ruă mơta samơ̆ yua kơ ƀu đing nao, ƀuh drơi pô ăt suaih pral mơn anun lơm glăi pơ̆ sang, yă T.T.C dô̆ ƀơi tơring glông Krông Năng, tơring čar Dak Lak ƀu hmâo nao ĕp lăng pơ̆ ơi ia jrao pioh thâo, pơjrao tañ. Truh kơ dôl tơkai pơphun hmâo gru nam či brŭ, ñu nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao lĕ arăng klah čun ñu hmâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik type 2. Yă T.T.C, brơi thâo:

 “Lơm kâo nao breh pơjrao mơta, pel ĕp mă ia mơñă hăng mă drah 3 wot, ơi ia jrao lăi lĕ ơ wa, wa hmâo ƀơƀiă ia sik amăng drah, rơgao hăng anai sa thun ha mơkrah. Khă hnun hai, glăi pơ̆ sang ƀu đing nao ôh, ƀong huă ƀu kom đơi ôh anun lơm nao pơ̆ Sang ia jrao Hoà Bình lĕ pơsit kâo ruă pơđoh tơbiă ia sik, ruă ară drah tơtăng hăng ba nao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư. Lơm hmâo tơlơi ruă, kâo ƀuh pô ăt ƀu hmâo hơget mơn, kơnong kơ mơñum ia lu đôč, drơi jăn đoh mơn, samơ̆ yua kơ pơmin pô mă bruă lu, mă rok, ngă lu ia hâ̆u tơbiă rai lu anun mơñum ia lu đôč, pơmin tui anun yơh ƀu hmâo pel ĕp lăng. Ră anai thâo hmâo tơlơi ruă kah mơ̆ng kơđiăng hloh, ƀong añăm hla rok hăng ƀiă huă asơi, ƀu ƀong mơñum kah hăng hlâo ôh yua kơ thâo tơlơi ruă pô”.

 Tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik lĕ tơlơi ruă ngă prung anô̆ pơplih ñu lơm hormone insulin mơ̆ng glô tơlang kơƀah ƀudah tơdu trun anô̆ pơtrut amăng drơi jăn, pơdah hăng rơnoh ia sik amăng drah lu na nao. Tơlơi ruă anai dưi pơpha jing 2 type. Hăng tơlơi ruă pơđoh ia sik type 1, lơm hmâo tơlơi ruă, pô ruă amra pơdah gah rơngiao lu yua kơ kơƀah hormone insulin ngă pô ruă juăt nao mơñă lu, mơñă mơmot hăng mơñum ia lu. Hăng type 2, hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao ƀu rơđah sui hrơi, đa ƀing ruă tô̆ tơnô̆ thâo mă lơm nao pel ĕp tơlơi suaih pral yua kơ sa tơlơi ruă pơkon hăng juăt tơlơi ruă kơnong kơ thâo lơm pơdah gah rơngiao kah hăng nam rơka sui grăng, hơdôm tơlơi pơplih gah bôh ƀleh, ară drah... Drơi pô tơlơi ruă pơđoh ia sik lĕ prung hĭ pơplih lipit, protit. Mơ̆ng hơdôm tơlơi prung anun amra pơdah tơbiă ƀơi abih bang drơi jăn pô ruă. Ơi ia jrao chuyên khoa I Y Sa Muel Bkrông - mă bruă ƀơi Anom pơjrao lu tơlơi ruă Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, brơi thâo dong:

“Bôh than ba truh tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik type 2 biă ñu yua gene. Tui tơlơi kơsem min, arăng ĕp ƀuh sa dua gene hmâo bơdjơ̆ nao tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik type 2. Hrŏm hăng anun yua kơ tơlơi hơdip mơda rim hrơi, ƀong huă, pơdơi pơdă ƀu lăp djơ̆ ăt ba truh hmâo tơlơi ruă mơn. Hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao juăt ƀuh lơm hmâo tơlơi ruă lĕ pô ruă hmâo ia sik amăng drah lu hluai tui bruă pơčrang lăng. Pô ruă juăt ƀong huă lu, mơñum ia lu hăng đoh rơwang lĕ anô̆ juăt ƀuh ƀơi pô ruă. Sa dua čô mơnuih ruă nao mơñă hmâo dom djim ƀơi ia mơñă, anun lĕ yua hmâo ia sik amăng ia mơñă lu”.

  Ba truh tơlơi pơplih amăng drơi jăn huĭ rơhyưt hăng hơdôm tơlơi ruă trơ-om amăng lăm, yua anun, mơnuih ƀôn sang tâ̆o hloh anăm lui raih ôh hăng tơlơi ruă anai. Kiăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik, rim mơnuih khom wai lăng klă tơlơi suaih pral pô. Kiăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă pơđoh tơbiă ia sik, rim mơnuih ƀôn sang khom wai lăng klă tơlơi suaih pral pô; pơhlôm bruă ƀong huă klă: Ƀong ƀiă hra, ia rơmă, ia hmâo ga, tơpai, biêr; pioh lu mông pơdơi pơdă bĕ pơmin lu. Hrŏm hăng anun, mơnuih ƀôn sang ăt kiăng nao pơčrang lăng mơn drah pô ƀiă biă mă ñu 12 blan sa wot kiăng thâo tañ hăng pơjrao hmao tlôn, bĕ hơdôm tơlơi pơplih jing huĭ rơhyưt amra hmâo.

Ră anai, ƀing mơnuih ruă mơñă tơbiă ia sik juăt tiểu đường type 2 jai hrơi lu tui hăng lu hlăk ai laih thun čơđai, lơ̆m anun tơlơi ruă hơmâo ƀiă thâo krăn biă mă, lu mơnuih ruă kơnong thâo laih duăm kraih laih. Kiăng ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut thâo hluh tong ten hơdră pơhlôm hăng pơgang tơlơi ruă anai hăng đing nao kơ mơnong ƀong huă lơ̆m ƀă tơlơi ruă anai kơnang kơ tơlơi bơ ră ruai hăng ơi ia jrao pơjrao ten hloh I CK 1, Y Sa Muel Ƀ.Krông-anih pơjrao tơlơi ruă amăng lăm gah sang ia jrao prong kual Dap Kơdư tui anai.

-Tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik type 2 ñu bơbeč truh kơ tơlơi suaih pral pô ruă hiư̆m, ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Y Sa Muel Ƀ.Krông: Tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik lĕ bơbeč kơtang biă mă kơ tơlơi suaih pral mơnuih ruă, biă mă ñu ba truh lu tơlơi sat pơkŏn. Hrup hăng tơlơi ruă kraih, drah nur čơtăng arăt drah rô, đĭ kơtang ceton amăng drah laih anun ngă kơ pô ruă ƀu hơdor dơ̆ng tah ƀudah tơlơi ruă anai ñu ngă drah trun, drah rô tơdu djong hĭ, ƀu anăm suă jua ôh. Đơ đam ba truh tơlơi ruă arăng dlô, ngă krơ̆n drơi jăn ha bơnah, tơkai tơngan, ngă rơnah nam rơka amăng klĭ kliăng čơđeh asar ƀơi tơngan, tơkai, nam rơka ƀu thâo grăng. Rơngiao kơ anun, mơnuih ruă ƀu thâo pit, ba stress, hŭi bơngơ̆t amăng pran jua, hơtai boh tơnơ̆k đuăi hmar. Hŭi hloh dơ̆ng ngă bơrơbuh, pơčah arăt drah dlô, pơčah arăt drah rô ƀơi hơtai boh truh djai mơtam.

-Mơnuih ruă kiăng ngă hơgĕt pioh thâo krăn tañ, pơjrao hmao kru lĕ, ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Y Sa Muel Ƀ.Krông: Kiăng ƀuh tañ, thâo krăn tơlơi ruă lĕ khom nao pơkă lăng drơi jăn pơ anih pơjrao re se, biă mă hơdôm ƀing amăng sang anŏ hơmâo mơnuih ruă tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik, khom ĕp lăng na nao. Sit ƀuh mưn amăng drơi jăn kah hăng huă asơi lu, hao ƀong, mơñum lu, trun kg lĕ klă ƀiă nao tơña ơi ia jrao yơh kiăng thâo, arăng mă drah pơčrang kiăng thâo ia sik amăng drah lu hă ƀiă. Tơdah dŏ pơjrao amăng sang ia jrao prong kual Dap Kơdư lĕ, kâo ƀuh lu laih mơnuih ruă, gơñu pơdơi hĭ ngă tui hơdră pơjrao tui hăng ơi ia jrao pơčrâo brơi laih anun hyu pơjrao tui hăng ia jrao akha kyâo tă tăn, arăng pôr amăng ineternet, facebook ƀudah pơhưč pôr amăng tivi ƀu pơhlôm ia jrao sit hă ƀudah đôč đač, ƀơi anŏ lu ia jrao ngă sat pơglăi kơ mơnuih ruă anun yơh mơnuih ruă amra glăi đih pơ sang ia jrao yua kơ hnong ia sik đĭ lu, hŭi biă ba truh tơlơi djai.

-Hăng mơnuih ruă tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik lĕ, ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơgĕt mơ̆n?

-Ơi ia jrao Y Sa Muel Ƀ.Krông: Hăng mơnuih hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik, rơngiao kơ bruă nao pơkă lăng, kiăng tañ ƀuh hăng krăo lăng, pơjrao djơ̆ hơdră lĕ yôm biă mă. Mơñum djơ̆ ia jrao pơjrao hăng mơñum ia jrao djơ̆ mông laih anun yua ia jrao ia sik insulin krăo lăng tlâ̆o na nao. Hăng mơnuih ruă dŏ mơñum ia jrao ăt gir run krăo lăng tong hnong ia sik amăng drah laih anun pơkă hnong ƀiă hăng lu, hŭi kơ rơgao đơi. Lu mơnuih ruă tơlơi ruă anai, mơñum ia jrao soh glăi, laih anun ƀong huă ăt kŏm yŏm lu mơta, ƀong huă ƀu djop anŏ ngă đĭ pran. Tơlơi anai soh biă mă. Mơnuih ruă ăt ƀong huă kah hăng tơđar mơ̆n, laih anun mơñum ia jrao djơ̆, djop tơlơi pơkă. Gơnam ƀong huă mơmih đơi, ƀong mơ̆n man ƀrô, pơkă hăng tơđar ta ƀong ƀiă hloh.

-Ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơgĕt mơ̆n pơhlôm, pơgang tơlơi ruă tơbiă ia sik type anai ?

-Ơi ia jrao Y Sa Muel Ƀ.Krông: Hăng mơnuih ruă tiểu đường typ2 laih hơdră pơhlôm pơgang klă hloh lĕ ƀong huă djơ̆ hnong, pơdơi pơdă klă rơnang, khom bơtơpư̆ drơi jăn, găng añrăng na nao. Khom nao pơkă lăng re se kiăng ƀuh tañ anŏ pơglăi ƀudah lu đơi ia sik amăng drah. Ruah mă tơlơi pơtop rơjang drơi jăn, hơdră bơtơpư̆ drơi jăn kiăng găng añrăng kah hăng rơbat tơkai, đĭ rơdêh tang rơwang....pơtop hrăm amăng 20-30 mơnit, samơ̆ pơtop na nao, anăm mơñum tơpai, ƀiêr ôh, djup hot hăng yua ia jrao kơtang pơkŏn hai lui abih yơh.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!