Ƀơi Việt Nam, tui hăng mrô rơnoh hyu tơña lăng tơlơi ƀong huă đĭ pran dêh čar mơ̆ng thun 2019-2020 mrô mơnuih rông ană bă hăng ia tơsâo amĭ amăng 6 blan blung a laih tơkeng, kơnong ha mơkrah đôč, tong ten biă mă năng ai 45%. Lu tơlơi hyu kơsem lăng hlâo brơi ƀuh lĕ, lu dêh čar pơkŏn dưi ngă bruă anai hơmâo 70% sit mơ̆n dưi ngă hrŏ hĭ tơlơi dju djuăm duăm laih anun huăi huač prăk kăk apah pơjrao lu ôh....Kơnong hơdôm ƀing hơmâo tơlơi gun pơkŏn ƀu thâo brơi ană nge mĕm ia tơsâo amĭ tui hăng tơlơi pơkă mơ̆ng ƀing ơi ia jrao, hlăk pơjrao tơlơi ruă kơ pô amĭ, đơ đa ƀu gưt pơmĕm ană hăng ia tơsâo amĭ yua tơlơi thâo hluh aka ƀu dơlăm; đơ đa tơlơi bơwih ƀong huă amăng sang tơnap tap khom hyu mă bruă ataih, ƀu hơmâo mông pơmĕm ană nge, tơlơi djru mơ̆ng sang anŏ dŏ kơƀah; lu mơnuih pơmin brơi mơñum ia tơsâo, pơmĕm ia tơsâo mơ̆ng tơpŭng pơkra klă hloh, anun yơh kơnang kơ ia tơsâo gah rơngiao đôč...

Tơdơi kơ tơkeng ană nge, drơi jăn ƀing amĭ hơmâo ană nge pơblih kơtang biă mă, khom rŭ glăi tơlơi suaih pral, pơhrua glăi drah amăng drơi jăn laih anun yua kơ krong mơta, tơgŭ mơmŏt mlam pơmĕm ană hia, pơmin kơ ană hŭi dju djuăm duăm ruă, biă mă ƀing đah kơmơi hơmâo ană blung a. Anun yơh, ba truh tơlơi pit ƀu hơđong, ƀong huă ƀu jơman, pran jua ƀu mơak, ƀu djop tah ia tơsâo brơi ană mĕm, tơl dŏl hĭ jơlan ia tơsâo ngă tañ abih ia tơsâo, tơlơi anun ngă kơ amĭ ñu ruă tơsâo ƀu khin brơi ană mĕm ôh, laih anun pơmin lu, ruă nuă, hŭi rơhyưt yơh. Tơlơi anun, tơdah ƀu hơmâo mơnuih amăng sang anŏ djru ba, juh alum, ƀu thâo hluh ôh hăng ƀu thâo kah pơpha amăng bruă mă, sit mơ̆n brơi ană mĕm ia tơsâo amĭ amra tơnap hloh.

Phrâo tơkeng ană kơčua, amai Trần Thị Ngọc, 25 thun, dŏ ƀơi phường Ƀuôn Ma Thuôt, tơring čar Dak Lak, ñu tom găn rơgao tơlơi tơnap yua pơmĕm ană hăng ia tơsâo pô. Atong tơsâo ñu hrut, tơlŭn hĭ kah hăng ƀu hơmâo atong ôh, anun yơh sit pơmĕm ană tơnap biă mă. Tơsâo rañ, ia tơsâo lu samơ̆ pơmĕm ană lĕ, tơnap, ană hia yua ƀu thâo mĕm, amai Ngọc hia hrŏm ƀlĕ ia mơta đôč baih. Hơmâo rơkơi ñu thâo pap, djru ba, juh alum hrŏm anun gir run brơi ană khom thâo mĕm,  amai Ngọc mơak mơ̆n pran jua ƀuh ană rơkơi thâo khăp pap, djru ba. Truh ră anai, ană gơñu 7 blan laih, suaih pral găng añrăng, rơmong  rơmăi mơ̆n....Amai Ngọc kah pơpha:

“Kâo ƀiă tra Stress mơtam lơ̆m pơmĕm ană.Tơdah ƀu hơmâo tơlơi juh alum djru ba mơ̆ng sang anŏ, biă mă ñu rơkơi sang dŏ jĕ, juh alum kâo sit mơ̆n kâo pơklaih lui mơtam yơh. Sit kâo pơtah hơtai hă, hơmâo rơkơi kâo juh alum pơtrut pran jua: Ih gir bĕ hŏ, ia tơsâo amĭ yơh klă hloh kơ ană nge. Boh pơhiăp anun, ngă kơ pran jua kâo gir run hloh kiăng hrưn nao pơ anăp adih, brơi ană mĕm hlong truh ră anai”.

Amăng tơlơi kơsem min hơmâo boh tŭ yua laih amăng bruă brơi ană mĕm ia tơsâo amĭ sa anŏ gơgrong prong biă mă mơ̆ng ƀing rơkơi sang. Hrơi blan ană bơnai đih apui, pô rơkơi sang ƀu kơnong jing pô gơgrong ba phun ôh, dŏ jing kah hăng anih ưh kơnang, pơdơi pơdă, rŭ glăi tơlơi găng añrăng mơ̆ng ană bơnai, mơ̆ng bruă pi ană, djruba amĭ gơ̆ hơmâo mông pơdơi pơdă, tañ suaih pral. Rơngiao kơ anun, amăng lu hơdră, rơkơi sang kah hăng pô pơgang brơi ană bơnai ƀơi anăp kơ tơlơi pơmin aka ƀu djơ̆, găl amăng hơdră brơi ană mĕm, rông ană nge hăng ia tơsâo amĭ mơ̆ng lu mơnuih jum dar ieo gah.

Hrŏm hăng anun, rơkơi sang, ơi yă amĭ, tơpuôl tơhmua dua bơnah ăt jing ƀing djru ba prong mơ̆n amăng hơdră rông ană hăng ia tơsâo amĭ. Tơdah ơi yă ñu ƀu thâo hluh ôh, anŏ yom amăng bruă brơi ană mĕm kơnong ia tơsâo amĭ amăng năm blan blung a hăng djru ba pô đih apui kiăng ngă mơak pran jua hăng sa bruă ngă juh alumn pơtrut pơsur djơ̆ lăp, brơi pơmĕm ană hăng ia tơsâo amĭ djơ̆ hăng djop tui hăng tơlơi pơtă pơtăn mơ̆ng ơi ia jrao. Amai Hoàng Thu Trang, dŏ ƀơi phường Ea Kao, tơring čar Dak Lak lăi:

“Kâo bưng băi mơ̆n lơ̆m tơhmua hăng rơkơi sang djru ba, juh alum brơi pơmĕm ană hăng ia tơsâo đôč. Amĭ ama ta pô kơnong pơtrut mơ̆ng ataih đôč, juh alum pran jua, djru ba kiăng ta thâo pơmĕm ană. Ơi yă tơpuôl tơhmua yơh pô phun djru ba djop bruă amăng sang, kâo kơnong pơdơi pơdă amăng hrơi blan đih apui. Yua hơmâo ơi yă ñu, tơpuôl tơhmua ta yơh djru ba, pơtô lăi brơi pơmĕm ană hăng ia tơsâo amĭ đôč, ră anai ană 12 blan laih ăt dŏ mĕm đôč”.

Ƀing adơi amai đah kơmơi rơnuk anai hlăk hlăm ba bruă mă ƀơi bra kah hăng kơtrâ̆o biă mă, khom glăm ba bruă amăng sang anŏ laih anun khom ngă giong bruă jao amăng mơnuih mơnam. Yua kơ anun, kiăng plai ƀiă tơlơi tơnap kơ ƀing gơñu, kiăng ngă giong bruă jing sa cô amĭ laih anun ngă giong bruă jao amăng kơnuk kơna sa bruă pơdjru yom biă mă. Rim čô mơnuih amăng sang anŏ, khom đing nao, djru ba, kah pơpha amăng bruă mă, kiăng hrŏm hơbit brơi ƀing đah kơmơi hơmâo hrơi mông wai lăng ƀă ƀem čem rông ană bă rah hăng ngă giong bruă kơnuk kơna, mơnuih tơpuôl jao. Yua kơ bruă wai lăng čem rông ba čơđai anet sa bruă mă khom đing nao hlâo hloh mơ̆ng dêh čar, amăng anun hơdră rông ană hăng ia tơsâo amĭ sa bruă ngă djơ̆ hăng yom biă mă, jing atur kơjăp tong ten pơgang tơlơi suaih pral kơ čơđai pô rơnuk tơdơi kơ lŏn ia, plơi pla hiam klă găng añrăng hloh.

Rông ană hăng ia tơsâo amĭ tui tơlơi lăi pơthâo mơ̆ng ơi ia jrao

Kiăng djru ƀing adơi amai hăng sang anô̆ hluh rơđah tơhnal yôm phăn mơ̆ng ia tơsâo amĭ hăng tơlơi brô̆ prong mơ̆ng ană nge hăng čơđai anet, hơdôm hrơi rơgao, hơdôm anom bruă ia jrao hmâo kơtưn laih tơlơi lăi pơhing, pơtô brơi adơi amai brơi ană mem dong mơ̆ng hơdôm hrơi phrâo tơkeng. Tui anun pơtô brơi bruă rông ană hăng ia tơsâo amĭ hiưm ñu pioh ba glăi bôh tơhnal klă hloh kơ čơđai muai? Ƀing ta hmư̆ hrŏm hơdôm tơlơi lăi pơthâo mơ̆ng ơi ia jrao chuyên khoa I Trần Ngọc Thuỳ, Mă bruă gah anom mă ƀuai - Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

-Ơ ơi ia jrao! Ră anai bruă pơtô ba rông ană hăng ia tơsâo amĭ ƀơi Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư dưi pơtô brơi hiưm hơpă?

Ơi ia jrao Trần Ngọc Thuỳ: Pơsit lăi pơhing lĕ yôm phăn biă, anun abih bang ƀing đah kơmơi ƀă ană nao pel ĕp lăng kian ană ƀudah tơkeng ană ƀơi sang ia jrao leng kơ dưi hmâo mơnuih mă bruă gah ia jrao lăi pơthâo kơ rông ană hăng ia tơsâo amĭ, lăi pơthâo hơdôm bôh tŭ yua mơ̆ng ia tơsâo amĭ. Tơdơi kơ ƀing adơi amai tơkeng giong glăi pơ̆ kual tơdơi kơ tơkeng, mơnuih mă bruă ia jrao glăi lăi pơthâo sa wot dong, pơtô ƀing adơi amai brơi ană mem djơ̆ hơdră, kiăng tañ hmâo ia tơsâo ană mem, hơdră ƀong huă, gơnam ngă bơbuă lăp djơ̆ pioh pô amĭ dưi rông ană hăng ia tơsâo amĭ klă hloh. Sang ia jrao hmâo tep laih áp phích, hră lăi pơhing kơ bôh tŭ yua mơ̆ng bruă rông anăn hăng ia tơsâo amĭ ƀơi hơdôm bôh anom pơjrao, rơngiao kơ anun pôr hơdôm video pơtô brơi amĭ brơi ană mem, đip tŏng tơsâo amĭ djơ̆ hơdră. Rim mơguah ơi ia jrao amra nao pel ĕp brơi kơ ƀing adơi amai tơdơi kơ tơkeng hăng tơdơi kơ breh mă ană, rơngiao kơ bruă pel ĕp tơlơi suaih pral pô amĭ kah hăng nam rơka, sang ană pơpư̆,... ơi ia jrao amra pơtô brơi ƀơi anăp kơ pô amĭ hơdră đih, dô̆ ber kơ ană mem. Rơngiao kơ anun, mơnuih mă bruă ia jrao dô̆ lăi pơthâo kơ pô sang hơdôm bôh tŭ yua mơ̆ng rông ană hăng ia tơsâo amĭ.

Ră anai, ƀơi Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư abih bang ƀing đah kơmơi tơkeng ană breh mă ană ƀudah tơkeng tui phiăn ñu leng ngă tui klĭt klep klit hăng dưi pơtă rông ană hăng ia tơsâo amĭ abih bang amăng 6 blan blung a. Abih bang ƀing čơđai tơdơi kơ tơkeng leng kơ dưi pơtă lĕ mem amĭ amăng rơwang sa mông blung a tơdơi kơ tơkeng. Hlâo kơ mut tơkeng, abih bang ƀing amĭ leng kơ dưi lăi pơthâo kơ bôh tŭ yua rông ană hăng ia tơsâo amĭ hăng dưi pơtô brơi hơdră đip tŏng tơsâo amĭ djơ̆ hơdră".

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo bôh tŭ yua kơ amĭ hăng ană lơm brơi ană mem ia tơsâo amĭ?

Ơi ia jrao Trần Ngọc Thuỳ: “Ia tơsâo amĭ jing gơnam ƀong yôm kơ ană nge hăng čơđai anet. Bruă rông ană hăng ia tơsâo amĭ ba glăi lu bôh tŭ yua. Hăng čơđai muai, ia tơsâo amĭ lĕ gơnam rông ană amuñ hrĭp mă, amuñ lik, pơhlôm kơ tơlơi brô̆ prong gah akô̆ glô hăng drơi jăn čơđai muai. Amăng ia tơsâo amĭ hmâo lu gơnam ngă bơbuă hăng hmâo lu mơnong ngă pran bŏng glăi mơ̆ng drơi jăn yua drơi jăn amĭ pơhrua mut, kơnang kơ anun amra ngă đĭ tui pran bŏng glăi mơ̆ng drơi jăn čơđai muai, djru čơđai dưi kơdŏng glăi hơdôm tơlơi duam ruă amăng hơdôm blan blung a kah hăng ruă čroh kian, bơbrah kơsô̆… Rơngiao kơ anun, lơm čơđai dưi rông hăng ia tơsâo amĭ abih bang amra ngă ană kĕ phĭ hăng amĭ hloh, čơđai amra mưn ƀuh pran jua mơ̆ng pô amĭ pioh kơ ană. Hăng pô amĭ, amăng rơwang tơdơi kơ tơkeng, rông ană hăng ia tơsâo amĭ djru brơi kơ pô amĭ plai ƀiă ruă tơdơi kơ tơkeng ană, tơdơi breh mă ană. Lơm brơi čơđai mem amĭ, pô amĭ amra tañ hơđong glăi drơi jăn amĭ kah hăng hlâo. Hmâo sa bôh tŭ yua dong ăt yôm phăn mơn, anun lĕ lơm rông ană hăng ia tơsâo amĭ gah prăk kak bơwih brơi kơ čơđai amra plai ƀiă bơhmu hăng rông ană hăng ia tơsâo gah rơngiao. Yua anun, khom rông ană hăng ia tơsâo amĭ abih bang amăng 6 blan blung a hăng tơdơi kơ anun djă pioh dong amăng rơwang 12 truh kơ 24 blan tô̆ tui mơ̆ng čơđai.

-Hmâo lu adơi amai bơngot lơm čơđai ruă amra mem ƀiă. Tui hăng ơi ia jrao, amĭ ama čơđai tâ̆o hloh ngă hơget pioh djă lui hơnong rông ană hăng ia tơsâo amĭ amăng hơdôm hrơi čơđai duăm ruă?    

Ơi ia jrao Trần Ngọc Thuỳ: Amăng rơwang čơđai duam ruă, pô amĭ tâ̆o hloh rông ană hăng ia tơsâo amĭ. Amăng rơwang anai, tơlơi pơmin yôm phăn, pô amĭ khom mơ-ak amăng pran jua hrŏm hăng ană pioh ană găn rơgao. Amăng rơwang 6 blan blung a truh kơ 1 thun, čơđai amra bưp lu tơlơi suaih pral kah hăng: ruă čroh kian, ƀlĕ ia adung, dol adung, bơbrah jơlan suă jua… Lơm čơđai bưp hơdôm tơlơi anun, pơtă pô amĭ rông ană hăng ia tơsâo amĭ dong, yua kơ amăng ia tơsâo amĭ hmâo lu bôh tŭ yua biă. Drơi pô amĭ khom pơhrua nao gơnam ngă bơbuă hmâo pran lăp djơ̆ pioh ia tơsâo amĭ hmâo lu gơnam ngă bơbuă, djop brơi ia tơsâo klă hloh kơ ană. Lơm čơđai dưi rông hăng ia tơsâo gah rơngiao, amăng ia tơsâo amra hmâo đạm tơnap lik hloh ƀudah sa dua čô čơđai ba glăi hăng đạm, anun amra amuñ ngă bơdjơ̆ nao drơi jăn, tơnap lik ba truh amun hmâo tơlơi ruă kah hăng ruă kian, bơbrah kơsô̆, pran bŏng glăi tơdu hloh bơhmu hăng ƀing čơđai dưi mem ia tơsâo amĭ.

-Kiăng djă pioh hăng pơđĭ klă kơjăp ia tơsâo amĭ, pô amĭ khom ƀong huă hiưm hơpă ơ ơi ia jrao?

Ơi ia jrao Trần Ngọc Thuỳ: Hlâo adih, ăt hmâo lu mơn đah kơmơi tơdơi kơ tơkeng ană ƀong huă kom añ. Samơ̆ hăng ƀing đah kơmơi nao tơkeng ană ƀơi Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư leng kơ dưi pơtă ƀong huă lu mơta djop djuai gơnam ƀong lipip (djuai mơnong blik), carbohydrate (djuai sik pung), hăng Protid (djuai đạm) pơhlôm djop mơnong ngă bơbuă. Hơdră ngă bơbuă rơngiao hơdôm djuai gơnam ƀong lăi ƀơi ngŏ anun… ƀing adơi amai tơdơi tơkeng giong tâ̆o hloh pơhrua nao dong bôh troh, añăm hla rok, kiăng huăi đôm eh tơdơi kơ tơkeng ană. Ƀing adơi amai tơdơi kơ tơkeng khom pơhrua nao ia tơsâo mơ̆ng 500ml – 1 lít/sa hrơi amăng rơwang rông ană hăng ia tơsâo amĭ. Lơm rông ană hăng ia tơsâo amĭ, khom mơñum lu ia, pơhrua nao dong 2 lít ia sa hrơi./.

Bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!