Hơmâo pơjrao suaih laih tơlơi ruă lao samơ̆ tơdơi kơ anun, lu mơnuih nao đih pơjrao glăi dong mơn yua lao ruă lok glăi tal 2, tal 3. Tơlơi anai ƀu kơnong ngă sat kơ tơlơi suaih pral pô ruă đôč ôh mơ̆ ăt ngă bruă pơjrao tơnap hloh tơdah pô ruă ruă lok glăi amuñ ngă kman lao ƀu mut hăng ia jrao dong tah.

Tui hăng WHO, thun 2022, Việt Nam hơmâo năng ai 174.000 čô mơnuih ruă lao phrâo hăng 11.000 čô mơnuih djai yua ruă lao. Amăng 9 blan akŏ thun 2023, Jơlan hơdră pơgang ruă lao dêh čar hơmâo ƀuh rơbêh 78.600 čô mơnuih ruă lao djŏp mơta, đĭ 1.900 čô mơnuih, jing đĭ 2% pơhmu hăng tơđar thun 2022 hăng đĭ 32% pơhmu hăng tơđar thun 2021. Ƀuh kman lao kơdong glăi djŏp djuai jrao 9 blan akŏ thun 2023 hăng giăm 2.800 čô mơnuih, lu hloh kơ hơdôm thun 2020, 2021, 2022 jing pơrơtui kiăo tlôn 9%, 44% hăng 4%. Ƀơi tơring čar Dak Lăk, thun 2023, mrô mơnuih ruă lao lĕ 1.050 čô, mrô mơnuih phrâo ƀă hăng ruă lok glăi lu biă. Nai prin tha, ơi ia jrao Châu Đương - Khua sang ia jrao pơjrao ruă kơsô̆ tơring čar Dak Lăk brơi thâo:

“Ră anai tơlơi ruă lao ƀơi tơring čar Dak Lăk ăt hơmâo lu đôč. yua dah tui hăng mrô jŭ yap mơ̆ng Anom bruă ia jrao rŏng lŏn tơnah, tơdơi klin covid-19 jai hơmâo lu mơnuih ruă lao. Ƀơi Việt Nam, hơmâo năng ai 176 čô mơnuih ruă lao amăng 1000 čô mơnuih. Hăng mrô anun, rim thun ƀơi tơring čar Dak Lăk amra hơmâo rơbêh 3.500 čô mơnuih ruă lao. Khă hnun, ră anai Jơlan hơdră pơgang tơlơi ruă lao mơ̆ng tơring čar kơnong hơmâo ƀuh ngŏ yŭ kơ 1.000 čô mơnuih đôč, yua anun ăt dŏ hơmâo lu đôč mơnuih aka ƀu hơmâo ƀuh, aka ƀu nao pơjrao. Yua hnun, anai yơh tơhnal ngă ƀă hyu kman lao amăng plơi pla”.

Thâo ñu ruă lao mơ̆ng thun 2020, lơ̆m anun ñu pơtuk lu, ayong N.T.T (dŏ ƀơi tơring glông Čư̆ Jut, tơring čar Dak Nông) nao pơkă, čơphin rup X-quang ƀuh nam ruă kơsô̆. Tơdơi kơ đih pơ sang ia jrao, pơčrang drah, ayong N.T.T hơmâo pơkă ruă lao. Amăng 6 blan pơjrao, ñu mơñum jrao rĭ hrơi yơh, kiăo tui ơi ia jrao pơtă. Tơdơi kơ pơjrao suaih, ñu glăi mơ̆ng sang ia jrao. Khă hnun, phrâo anai dong, ñu pơtuk glăi dong, kơdol pran, ƀu anăm suă pran, ñu nao khăm dong jing ƀuh ruă lao tal dua. Ayong N.T.T lăi:

“Kâo nao pơkă tơlơi ruă pơ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư ƀuh ruă lao, laih anun pơjrao pơ anun 4 hrơi, tơdơi kơ anun kâo glăi pơjrao pơ Sang ia jrao tơring glông Čư̆ Jut. Kâo mơñum ia jrao 6 blan, mơñum thim 2 blan dong jing suaih. Khă hnun, 2 thun tơdơi kơ anun kâo mưn ƀu anăm suă pran, kơdol ƀơi tơda, ƀu anăm rơbat hyu anun jing kâo nao khăm glăi dong, jing ƀuh ruă lao tal dua. Kâo mưn ruă kơtang hloh, đoh rơwang, glêh hloh kơ tal ruă hlâo”.

Ăt mut pơjrao tal 3 yua ruă lao lok glăi mơn, pô ruă P.Đ.D (dŏ ƀơi tơring glông Ea Kar, tơring čar Dak Lăk) bơngơ̆t biă yua ñu ruă lok nao lok rai lu laih. Thun 2021, ñu pơtuk sui rơbêh 1 blan, tơdơi kơ anun pơtuk kơtang hloh, pơtuk ƀlĕ drah, duam uh. Lơ̆m anun, ñu nao pơkră tơlơi ruă laih anun ƀuh ñu ruă lao anun jing pơjrao suaih hlao. 1 thun tơdơi kơ anun, ơi P.Đ.D ruă glăi dong, anun nao đih pơjrao glăi. Pơmin pô ñu hơmâo pran jua, huăi ruă dong tah, phrâo anai ñu pơtuk glăi dong, pơtuk gơgruk sui. Pơčrang drah ƀuh ñu ruă lao tal 3. Bruă ruă lao lok nao lok rai ngă kơ pô ruă glêh, ƀu hơmâo pran. Pô ruă P.Đ.D (tơring glông Ea Kar, tơring čar Dak Lăk) brơi thâo dong:

“Tal 3 lơ̆m ruă lao kâo pơtuk, pơtuk sui năng ai 1 blan mơtăm, truh blan tal 2 ƀuh pơtuk drah hơmâo tom ia khak. Kâo nao pơkă lăng pơ sang ia jrao lĕ ƀuh ruă lao. Tal dua, tơdơi kơ 1 thun kâo ăt pơtuk sui 1 blan mơn, kâo nao pơkă lăng dong jing ƀuh ruă lao lok glăi. Amăng tal 3, kâo pơtuk mơn, samơ̆ pơtuk gơgruk, ƀu hơmâo ia khak ôh, kâo nao pơčrang lăng ƀu hơmâo ia khak ôh, khŏm tlâ̆o jrao djai ngôt či sem lăng, jing ƀuh kâo ruă lao tal 3. Blung a ñu duam, tal dua ñu duam ƀơ ƀiă, tal 3 lĕ ƀu duam ôh. Hơdôm tal pơjrao kâo mơñum ia jrao djŏp 6 blan dong, djơ̆ hrơi, djơ̆ mông yơh. Abih 6 blan kâo nao pơkă glăi pơ Sang ia jrao tơring glông 2 wơ̆t, hăng sang ia jrao tơring čar 1 wơ̆t lêng kơ huăi ƀuh kman dong tah, bơ ră anai ƀuh glăi dong, kâo ƀu thâo yua hơget dong tah”.

Tơlơi ruă lao ñu hơmâo nam ruă ƀơ ƀrư̆ hnun, ngă tơdu pran jua, amuñ djai biă. Khă hnun, tơlơi ruă lao ră anai dưi pơjrao suaih mơtăm mơn tơdah tañ ƀuh, pơjrao tañ. Lơ̆m pơjrao suaih, pô ruă kơđiăng ƀiă hŭi kơ ruă lok glăi. Tơdah ruă lok glăi amra hŭi rơhyưt kơtang yua dah ta mơñum ia jrao ƀu mut dong tah. Bruă pơjrao ruă lao lok glăi tơnap hloh, tơdah ñu ƀu mut hrŏm ia jrao lĕ ta pơjrao tơnap, ƀu dưi suaih ôh. Tơdah ruă lao đôč đač, prăk pơjrao aset đôč, juăt ñu 10 klăk prăk. Samơ̆ hăng lao kơdong glăi ia jrao, rơngiă prăk hloh, truh kơ hơdôm rơtuh klăk ƀơ̆i. Aka ƀu lăi nao ôh ngă sat kơ tơlơi suaih pral, ngă pô ruă tơdu pran, ƀu-ai lui kơ djai ba. Yua hnun, rim čô mơnuih ruă lao pơjrao suaih laih lêng kơ hơmâo ơi ia jrao pơtă pơtăn hŭi kơ ruă lok glăi.

Kiăng pơgang ruă lao lok glăi dong, ƀing ruă kiăng kiăo tui tơlơi pơjrao, kiăng tañ ƀuh pô pơƀă hyu amăng plơi pla, pơjrao tơl phun tơhnal mơtăm amăng 6 blan. Lơ̆m pơjrao, pô ruă khŏm yua ia jrao djơ̆ hrơi mông pơkă truh kơ hrơi hơmâo pơjrao suaih hlao. tơdơi kơ suaih, pô ruă kiăng nao pơkă lăng djơ̆ hrơi đah mơ̆ng thâo kran tơlơi suaih pral hiư̆m pă. Laih dong, ơi ia jrao pơsit hơmâo mơn hă kman lao amăng drơi jăn, pơtô brơi hơdră pơgang ruă lao lok glăi. Rơngiao kơ anun, pô ruă kiăng bĕ hĭ pô hơmâo kman ƀă hyu, pơđĭ kjăp drơi jăn, biă ñu jơlan suă pran kiăng dưi pơgang glăi kman lao mut amăng drơi jăn.

Tơlơi ruă kơsô̆, sit biă ñu tơlơi ruă kơsô̆ hơgŏm lok nao lok rai samơ̆ amra ba glăi tơlơi sat kơ mơnuih ruă, sit biă hăng ruă kơsô̆ pơgăng glăi jrao. Kiăng djru brơi ƀing mơnuih ruă kah hăng mơnuih ƀôn sang hluh rơđah dong kơ tơlơi ruă anai, mông bơră ruai hăng nai pri tha, ơi ia jrao Châu Đương -Khua sang ia jrao pơjrao ruă kơsô̆ tơring čar Dak Lak amra rơđah dong kơ tơlơi anai.

- Rơkâo ơi ia jrao lăi pơthâo anŏ ba truh ruă lao hiưm pă ñu ?

- Ơi ia jrao Châu Đương: Anŏ ba truh tơlơi ruă kơsô̆ lĕ yua kman lao. Yua ƀơi anih ta dŏ hơdip hơmâo lu kman lao glăk por hyu jum dar. Lơm ƀing ta hrĭp kman lao mut amăng drơi jăn, kman anai amra đuăi tui jơlan ruă jua mut nao amăng drơi jăn, laih anun čeh čar lu tui. Tơdah drơi jăn añrăng găng amra dưi pơdjai hĭ kman hăng huăi ƀă tơlơi ruă ôh. Samơ̆, tơdah drơi jăn ƀu-ai buai, ƀu anăm pơgang glăi amra ngă kman anai čeh čar lu tui hăng ba truh tơlơi ruă. Lơm sa čô mơnuih ƀă tơlơi ruă kơsô̆, tơdah ƀu tañ thâo hăng pơjrao hmao tlôn amra bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral kơ mơnuih ruă, anun lĕ ngă ƀu-ai buai, ƀu mơhao ƀong gơnam, trun kĭ, ƀu anăm mă bruă...Tơdah ƀu pơjrao brơi, amra ba truh tơlơi hŭi rơhyưt brơi mơnuih ruă anun lĕ pơtuk ƀlĕ drah hăng ba truh tơlơi djai brŭ yua kơ pơtuk ƀlĕ drah, bơdjơ̆ nao kơtang amăng kơsô̆ ngă tơnap suă jua hăng djai mơnuih….

- Anŏ ngă tơlơi pơtuk lao lok nao lok rai, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Châu Đương: Lơm mơnuih ruă pơjrao giong amra ƀuh 2 tơlơi. Tal sa lĕ, tơdah mơnuih ruă mơñum jrao ƀu djop, ƀu djơ̆ hăng tơlơi črâo ba, ƀu ngă tui tơlơi pơkă amăng pơjrao, kman lao ƀu dưi pơdjai hĭ abih hăng tơdơi anai kman anai amra čeh čar glăi ba truh ruă kơsô̆ dong. Tal dua dong, mơnuih ruă pơjrao djơ̆ tơlơi črâo ba, pơjrao jing suaih laih, hơmâo pơsit suaih lơm pơčrang lăng. Samơ̆, amăng tơlơi hơdip rĭm hrơi ƀing gơñu hrĭp djơ̆ kman lao amra ƀuh ruă glăi dong.

- Kiăng pơgang hŭi ruă glăi dong, mơnuih ruă hăng mơnuih ƀôn sang kiăng răng kơđiăng hơget, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Châu Đương: Kiăng pơgang hŭi ruă glăi dong, blung hlâo lơm ruă kơsô̆ kiăng wai lăng, pơjrao brơi djơ̆ tơlơi pơkă. Dua dong lĕ mơnuih ruă kiăng ngă tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao. Tơdah mơnuih ruă ƀu ngă tui, ƀu mơñum jrao amra ba truh kman pơgăng glăi ia jrao. Tlâo dong lĕ, mơnuih ruă kiăng hơdôm tơlơi gum djru mơng sang anŏ hăng mơnuih mơnam kiăng pơsur mơnuih ruă ngă tui amăng pơjrao, pơgang hĭ kman kiăng huăi pơgăng glăi jrao.

- Ơ bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!