VOV4.Jarai - Tơlơi ruă bơkơñăk yua tơtăng ară dlô arăng juăt iâu đột qụy jing tơhnal prong hloh ngă rơwen rơwô jô găng hăng djai brŭ ƀơi rŏng lŏn tơnah laih anun djŏp pô lêng amuñ hơmâo tơlơi ruă anai soh, ngă sat kơ tơlơi suaih pral, rơngiă prăk kăk, ƀu mơ-ak amăng pran jua. Yua hnun, rim čô mơnuih ƀing ta kiăng pơplih mă tơlơi hơdip kiăng mơ-ak, pơgang hlâo tơlơi ruă anai, plai ƀiă hơmâo tơlơi truh sat.

Hlâo adih, tơlơi ruă bơkơñăk juăt hơmâo ƀơi ƀing tha rơma (mơng 50 truh 70 thun), juăt ñu hơmâo tơlơi ruă tơtăng ară drah, mơañă tơbiă ia sik, biă ñu ƀing ƀu pơgang hlâo ôh tơlơi ruă. Khă hnun, ră anai, tơlơi ruă bơkơñăk anai hơmâo lu ƀơi ƀing hlăk ai, mơnuih dŏ mơdrah. Abih bang ƀing hlăk ai ƀu pơmin nao ôh kơ tơlơi ruă anai, pơ-ai biă, lăi mă pô ñu añrăng, ƀing tha đôč ruă. Khă hnun, ƀu ƀiă ôh ƀing hlăk ai, mơnuih dŏ mơdrah djai ƀudah rơwen rơwô jô găng hĭ tơdơi kơ rơbuh. Sit hnun yơh, ƀing hlăk ai mah mưn pô ta añrăng găng ăt ƀu dưi ngă amưng lơi hăng tơlơi ruă anai. Yua dah ta ƀu kơđiăng nao lĕ amra glăm ba tơlơi truh prong biă. Ơi ia jrao chuyên khoa 1 Phạm Ngọc Liễu - Khua anom bruă dưm dăp bruă mă, sang ia jrao dưi ƀư̆ ară tơring čar Dak Lăk brơi thâo:“Tơlơi ruă bơkơñăk yua tơtăng ară dlô ră anai ƀuh ƀơi lu ƀing hlăk ai hăng lu tơlơi amuñ ba truh tơlơi ruă anai kah hăng rơmă čă plên, djup hot lu, ƀong huă ƀu klă, mă yua lu đơi măi mok điện tử, lêng amuñ ba truh tơlơi ră anai”.

Anom bruă ia jrao rŏng lŏn tơnah pơsit, ruă bơkơñăk jing tơhnal ba truh tơlơi djai brŭ dong mrô 2 ƀơi rŏng lŏn tơnah, hơmâo năng ai 6 klăk 500 rơbâo čô mơnuih djai rim thun, tui anun rim 6 mơnit hơmâo sa cô mơnuih djai yua bơkơñăk. Tơlơi ruă anai ăt jing tơlơi ruă ngă rơwen rơwô jô găng dong ta sa ƀơi rŏng lŏn tơnah, hơmâo rơbêh 17 klăk čô mơnuih ruă rim thun. Yap lăng lơ̆m 6 čô mơnuih hơmâo sa čô mơnuih ruă bơkơñăk, tơdah ƀu hơmâo hơdră pơgang hlâo tañ.

Ƀơi Việt Nam, tui hăng tơlơi pơhing mơng Ding jum ia jrao, rim thun dêh čar ta hơmâo năng ai 200.000 čô mơnuih ruă bơkơñăk, jing tơhnal ngă djai phun, hơmâo mơng 10-20%, lu hloh lu wơ̆t pơhmu hăng tơlơi djai brŭ pơkŏn. Ƀing dŏ hơdip tơdơi kơ rơbuh lĕ rơwen rơwô lu biă, năng ai 10 truh 13% mrô mơnuih rơwen, đih dơnong ƀơi sưng, 12% suaih ƀơ ƀiă, 25% mơnuih ruă dưi rơbat mă hơjăn. Tơlơi ruă tơtăng ară dlô anai ngă rơngiă prăk pơjrao lu biă mă. Tơdơi kơ rơbuh, pô ruă tơnap biă mơng hơdip glăi tui hơđăp, ngă bơwih ƀong tơnap, huač prăk ia jrao, pơjrao, pơtŏp rơbat hyu...

Rim hrơi anih pơjrao djru ngă añrăng drơi jăn, Sang ia jrao dưi ƀư̆ ară tơring čar Dak Lăk hơmâo čơkă hăng pơjrao brơi năng ai 100 truh kơ 150 čô mơnuih, amăng anun hơmâo mơng 50 truh 60 čô mơnuih ruă bơkơñăk. Hơmâo lu mơnuih amăng mrô anai pơjrao laih hăng ia jrao Tây y, tơdơi kơ anun hơmâo pơjrao hăng ia jrao đưm dong, dưi ƀư̆ ară kiăng añrăng glăi.

Hơdôm nam ruă tañ ngă bơkơñăk kah hăng ha bơnah drơi ƀu añrăng, rơmuan tơkai tơngan, mưn ruă ha bơnah drơi, mơmot mơta năng ai mơng 2 truh 20 mơnit, laih anun abih mă ñu mơn, yua hnun pô ruă ƀu thâo ôh ñu ruă, ƀudah ƀu nao khăm ôh. Tui hăng sang anŏ yă Phạm Thị Huệ dŏ ƀơi phường Thành Công, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lăk jing tơlơi ta pơhmu nao. Rơkơi yă Huệ tơtăng ară drah samơ̆ pô ñu ƀu thâo ôh, pioh truh mơng rơbuh nao đih pơ sang ia jrao. Bưng hĭ mơn, hơmâo ơi ia jrao djru hơdip glăi, samơ̆ ñu rơwen ha bơnah drơi, laih anun khŏm nao pơ Sang ia jrao dưi ƀư̆ ară pơtŏp kiăng añrăng glăi. Yă Phạm Thị Huệ lăi:“Blan 4 thun 2021, rơkơi kâo ñu hơmâo asar pơtâo amăng pung ia mơañă, nao brač pơ sang ia jrao prong Dap Kơdư. Tơdơi kơ 1 blan suaih lĕ ñu ruă tơtăng ară drah dong samơ̆ ƀu thâo ôh. Truh blan 5 lơ̆m klin Covid-19 hơđuh đĭ, lơ̆m nao khăm lăng lĕ ñu tơtăng ară drah kơtang đơi samơ̆ yua hlăk klin anun jing ƀu thâo nao pơ sang ia jrao ôh. Truh ha hrơi ñu krŏng lăng phim truh 2 mông mơguah kah hăng nao pit, truh 4 mông mơguah ñu ƀu anăm tơgŭ dong tah”.

Tui hăng ƀing ơi ia jrao apăn bruă hơtai boh ară drah, sit biă ñu hơmâo lu biă mơnuih ruă kơƀah drah, drah ƀu thâo rô jăng jai, tơdơi kơ 48 mông ƀudah tơdơi kơ hơdôm blan lĕ hơmâo tơlơi ruă bơkơñăk.

Abih  bang mơnuih ruă bơkơñăk yua tơtăng ară dlô lêng hơmâo nam hlâo soh yơh, yua hnun ta pơgang hlâo hăng hơdră ta mưn lăng amăng drơi jăn, nao khăm tañ, pơjrao tañ, wai lăng klă djŏ tơhnal ba truh tơlơi ruă đah mơng dưi pơgang hlâo. Hơdôm tơlơi ruă ba truh tơtăng ară dlô anun lĕ tơtăng ară drah, kơdol amăng tơngia, ia rơmuă amăng drah lu, mơañă tơbiă ia sik, ruă ară hơtai boh, djŭp hot...

Hơdôm hơdră pơgang hlâo amuñ ngă anun lĕ tơlơi hơdip rim hrơi hiam. Mơguah tơgŭ mơng pit ta anăm tơgŭ hlao ôh, ta đih pơdơi glăi ƀiă amăng hơdôm mơnit ƀơ̆i laih anun kiăng ta suaih pit kah mơng trun mơng sưng. Ta dưi mơn dŏ đih ƀơi sưng hơdôm mơnit laih anun ƀư̆ tơkai tơngan, kơčun djơhua tơkai, tơpet, rơwa ƀô̆...

Hăng ƀing hơmâo tơlơi ruă hơtai boh hơđăp ƀing ta kiăng ngă tui hloh. Mơmot hlâo či pit ta kiăng mơñum sa kơčok ia pơđao. Tơlơi anai ngă kơ ta pit mơ-ak, wơ̆t hăng pơđoh tơbiă abih mơnong măt amăng drơi jăn, laih dong ngă hiam kian pruăi dong. Ia pơđao mut amăng drơi jăn amra ngă drah rô klă, ba oxy djŏp amăng drơi jăn. Laih dong yua hơmâo amăng pơđoh ia hâ̆o, ia hñưr amra tơbiă đuăi lan amăng klĭ, plai ƀiă dŏ đom glăi amăng drơi jăn. Rơngiao kơ anun dong kiăng pơtŏp bơkơjăp drơi jăn na nao, djơ̆ hăng hnưr thun, anăm djŭp hot, mơñum tơpai ƀier, ƀing ta kiăng ƀong huă jơman. Kiăng pơhrua tui gơnam ƀong huă hơmâo lu vitamin C hăng djŏp ia pơgăn oxy hóa mơng boh troh, añăm hla rok kah hăng djop djuai boh troh kơđuh kơñĭ, mriah, añăm hla rok mơtah jŭ, hla če mơtah...

Tơlơi ruă djai hngol rơbuh đih (ƀudah arăng juăt iâu pơčah amăng ară drah dlô) lĕ tơlơi ngă kơ mơnuih ruă djô tơkai tơngan hăng djai brŭ, hăng hlơi hlơi lêng kơ amuñ ƀă tơlơi ruă djai hngol rơbuh đih. Yua hơget ngă kơ drơi jăn ƀă tơlơi djai hngol rơbuh đih ? Lơ̆m mưn ruă anai kiăng ngă hiưm pă ñu, hăng bruă pơgang hŭi ƀă tơlơi ruă djai hngol rơbuh đih hiưm pă ñu ? Ơi ia jrao Nguyễn Văn Hùng - Anom pơjrao tơlơi ruă, Sang ia jrao prong kual Dap kơdư amra lăi glăi hơdôm tơlơi tơña bơdjơ̆ nao tơlơi ruă anai.

- Blung hlâo, rơkâo ơi ia jrao lăi pơthâo kơ tơlơi ruă djai hngol rơbuh đih hăng hơdôm nam ruă ba truh tơlơi ruă anai ?

- Ơi ia jrao Nguyễn Văn Hùng: “Tơlơi ruă djai hngol rơbuh đih lơ̆m tô̆ tơnô̆ đung drah amăng dlô ƀudah ngă drah đôm ƀu thâo rô nao rai. Ƀing ta juăt ƀuh yua mơng hơdôm tơlơi ruă hlâo anun anun lĕ čơtăng ară drah, mơañă ƀlĕ ia sik, rơmuă amăng ară drah, rơmong đơi. Sit biă ñu lĕ ƀơi mơnuih thun tha hơmâo lu tơlơi ruă amuñ ba truh tơlơi ruă djai hngol rơbuh đih, yua kơ dŏ hơđong ha anih, ƀu rơbat hyu bơrơguăt drơi jăn … Giăm anai mrô mơnuih dŏ hlăk ai ƀuh ruă djai hngol rơbuh đih jai hrơi lu tui yua tơlơi hơdip, bruă mă ră anai ngă kơ lu mơnuih ƀu bơrơguăt drơi jăn, stress, amuñ čơtăng ară drah ngă lu tui rơmuă đôm amăng ară drah. Ƀing mơnuih ruă juăt ƀuh ruă akŏ, ngă găng kang, mơta lăng bơbrui, ƀing tha rơma juăt rơbuh đih … Duam rơ-ơ̆ hăng ruă djai hngol rơbuh đih kar kăi mơn, juăt ngă ruă akŏ, wing akŏ, aka ƀu ƀuh djô tơkai tơngan, mơnuih ruă kơnong ƀu-ai buai đôč. Samơ̆, ruă djai hngol rơbuh đih nam ruă amra jai hrơi jai kơtang tui, ruă akŏ ƀrư̆ hrơi kơtang tui, ruă akŏ kar hăng hơmâo gơnam hơget thơ tit ƀơi akŏ mơng anun amra ngă djô̆ tơkai tơngan”.

- Kiăng ngă hiưm pă lơ̆m ƀuh mơnuih ruă djai hngol rơbuh đih, ơ ơi ia jrao?

- Ơi ia jrao Nguyễn Văn Hùng: “Ƀing ta juăt ƀuh mơnuih ruă djai hngol rơbuh đih juăt ruă akŏ, wing akŏ, mơnuih amăng sang anŏ juăt pơmĭn duam rơ-ơ̆ amăng drơi jăn yua anun kơnong kuah drơi jăn ƀudah brơi mơnuih ruă mơñum ia rơya kuar hăng sik, tơlơi anai kiăng kơ ngă čơtăng ară drah samơ̆ ngă tui anai ƀu djơ̆ ôh, tơlơi anai amra ngă tơlơi ruă jai kơtang tui. Tơdah him lăng mơnuih ruă djai hngol rơbuh đih kiăng kiăo tui lăng mơnuih ruă mơdưh glăi hă ƀŭ, tơdah ƀuh ƀing gơñu ƀu blang mơta kiăng pơčeng drơi jăn nao gah ieo hŭi mơnuih ruă ƀlĕ ŏ mut amăng kơsŏ; dua dong lĕ ƀuh mơnuih ruă kơtư̆ brơi ƀing gơñu đih hơđong ha anih, tơdơi anun iâu rơdêh mrô 115 pơgiăng nao pơ sang ia jrao ƀudah ba mơnuih ruă nao pơ hơdôm sang ai jrao giăm hloh kiăng ơi ia jrao pơjrao brơi hmao tlôn”.

- Ơi ia jrao hơmâo pơtă hơget mơn kơ bruă pơgang tơlơi ruă djai hngol rơbuh đih ?

- Ơi ia jrao Nguyễn Văn Hùng: “Hăng ƀing mơnuih tha rơma kiăng buh sum ao pơđao amăng drơi jăn, anăm tơbiă hyu gah rơngiao lơ̆m ayuh hyiăng rơ-ơ̆ amăng mơguah, bơrơguăt drơi jăn, mơñum lu ia. Kiăng pơjrao djơ̆ tơlơi ruă amăng drơi jăn anun lĕ čơtăng ară drah, mơañă ƀlĕ ia sik, kiăng kiăo tui lăng rơmuă amăng drah, anăm ƀong gơnam lu ia mơmuă, kiăng kơ ƀong gơnam ba kơ ƀing mơnuih ruă čơtăng ară drah.

Pơčah amăng ară drah dlô amra ba truh nam ruă kơtang lơ̆m mơnuih ruă pơjrao giong, hrŏm hăng ƀong gơnam ba, ƀong añăm rơk tok huăi kơ ƀuh đôm eh, mơnuih ruă kiăng bơrơguăt drơi jăn, ƀư̆ nao ƀư̆ rai dua bơnah hŭi kơ ngă klôč amăng blung pruăi. Yôm hloh amăng 4 mông blung a tơdơi kơ ƀuh ruă djai hngol rơbuh đih kiăng ba mơnuih ruă nao pơ sang ia jrao kiăng ơi ia jrao pơjrao brơi, ngă hơđong ară drah amăng dlô mơng anun amra ngă mơnuih ruă plai ƀiă ƀuh anŏ pơglăi sat tơdơi anai, hăng ngă đong drah amăng dlô tañ hloh”.

- Hai, bơni kơ ih hŏ!

Siu H’Mai - Siu Đoan: Pơblang