Tui mrô yap mơ̆ng Anom wai lăng tơlơi duam ruă (CDC) tơring čar Dak Lak, mơ̆ng akô̆ thun 2024 truh ră anai, tơring čar Dak Lak hmâo čih pioh 5 čô mơnuih djai yua kơ ruă djơ̆ tuai, amăng anun 3 čô mơnuih ƀơi tơring glông Krông Pač, 1 čô mơnuih ƀơi tơring glông Krông Ƀuk hăng sa čô ƀơi tơring glông Čư̆ Mgar. Hơdôm mơnuih anai leng kơ dưi pơgang tơlơi hơdip pô tơdah thâo kơ tơlơi ruă anai. Abih bang 5 čô mơnuih djai leng kơ ƀu hmâo nao tlâ̆o vaccine pơgang djơ̆ tuai lơm hmâo asâu kĕ. Phrâo anai hloh lĕ mô̆ anet 10 thun ƀơi să Ea Kuêh, tơring glông Čư̆ Mgar, tơring čar Dak Lak. Hlâo kơ anun, lơ 1/5 pô ruă pơphun pơdah huĭ arăng, kơčun drơi jăn. Lơ 3/5, ñu dưi ba nao pơjrao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư hăng tơlơi pơkă lăng hlâo lăng tui tơlơi ruă djơ̆ tuai. Hrơi anun mơn, pô sang rơkâo brơi čơđai anai glăi pơ̆ sang. Lơ 4/5, mô̆ anet anai djai ƀơi sang. Tui hăng mơnuih amăng sang anô̆, rơgao hăng anai năng ai sa blan mô̆ anet hmâo asâu kĕ ƀơi tơngan gah iao hăng ƀu hmâo klâ̆o vaccine pơgang tơlơi ruă djơ̆ tuai ôh. Ơi ia jrao Lê Phúc - Kơ-iăng Khua Anom wai lăng tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lak, brơi thâo:

 “Ƀu djơ̆ amăng thun anai ôh mơ̆ amăng năng ai ñu 5 thun jê̆ hăng anai, tơlơi ruă djơ̆ tuai ƀơi tơring čar Dak Lak lăi ha jăn hăng đơ đam dêh čar lăi hrŏm hmâo tơlơi ngă tơnap. Thun hơpă leng kơ hmâo 4 truh kơ 5 čô mơnuih djai yua kơ ruă djơ̆ tuai, raih daih ƀơi djop tơring glông, plơi prong. Anai lĕ tơlơi ƀing gơmơi pơmin tơnap amăng bruă pơgăn tơlơi ruă djơ̆ tuai. Ră anai, tui hăng tơlơi pơčrang lăng kơman ngă djơ̆ tuai ƀơi hlô rông mơ̆ng Anom wai lăng bruă ia jrao hlô mơnong kual hăng mrô yap mơ̆ng Anom wai lăng bruă ia jrao hlô mơnong tơring čar brơi ƀuh rơnoh ngă klin ruă hăng kơman djơ̆ tuai ƀơi hlô pơ̆ hơdôm bôh plơi pla, să, phường lu biă. Yua anun, tơdah ƀu pơphun bruă tlâ̆o pơgang hlôm hlâo kơ asâu, ƀu wai lăng klă asâu rông thơ bruă lar tưp kơman mơ̆ng asâu truh ană mơnuih amra ngă tơnap biă”.

Tui hăng tơlơi lăi pơthâo glăi mơ̆ng Khul ia jrao rŏng lŏn tơnah (WHO), tơlơi ruă djơ̆ tuai amăng đơ đam rŏng lŏn tơnah. Rim thun hmâo rơbêh kơ 10 klăk čô mơnuih hmâo asâu, eo djơ̆ tuai kĕ ƀudah đing đăo asâu, eo djơ̆ tuai kĕ khom pơjrao pơhlôm hlâo hăng vaccine. Năng ai ñu mơ̆ng 60.000 – 70.000 čô mơnuih djai yua kơ tơlơi ruă anai, biă ñu dưi lăi pơthâo glăi ƀơi hơdôm bôh dêh čar gah kual pơ-iă hang. Ăt tui hăng WHO, ră anai akă hmâo djuai ia jrao hơpă dưi pơjrao ruă djơ̆ tuai. Sit lăi tơlơi ruă hơđuh đĭ, mrô mơnuih djai ƀu tlaih ôh. Khă vaccine hăng huyết thanh pơgang djơ̆ tuai hmâo mơ̆ng sui laih samơ̆ ăt dô̆ lu mơn mơnuih ƀôn sang ƀu thâo hăng ƀu đing nao ƀudah bơngot kơ hơdôm anô̆ ba glăi mơ̆ng vaccine anun dô̆ djưng djư ƀu hmâo nao tlâ̆o pơgang tơdơi kơ hmâo asâu, eo kĕ, kuač. Amai Nguyễn Bích Loan “dô̆ ƀơi phường Tân Lập, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak), lăi pơthâo:

 “Kâo thâo mơ̆ng hlâo truh kơ ră anai tơdah hmâo asâu, eo kĕ kuač thơ ƀing ta khom nao klâ̆o vaccine pơgang hlôm hlâo huĭ ruă djơ̆ tuai. Khă hnun hai, kâo ăt hmư̆ mơn sa dua mơta tơlơi pơhing lĕ vaccine pơgang djơ̆ tuai amra ba glăi ƀu klă, hăng čơđai muai ăt huĭ rơhyưt mơn. Khă hnun hai, jê̆ hăng anai ană kâo hmâo ngui ngor hăng asâu hăng hmâo asâu kuač. Tơdơi kơ ba ană nao pơ̆ anom tlâ̆o pơgang hlôm hlâo, kâo dưi hmâo ơi ia jrao lăi pơthâo lĕ hơdôm djuai vaccine pơgang djơ̆ tuai ƀu huĭ rơhyư̆t kah hăng tơlơi kâo hmư̆ mơ̆ng hlâo truh kơ ră anai ôh. Yua anun tơlơi pơmin mơ̆ng kâo ƀuh mơ-ak klă lu hloh hăng kâo pơmin klâ̆o pơgang djơ̆ tuai kiăng biă mă”.

Tui hăng mrô yap mơ̆ng Anom wai lăng tơlơi duam ruă, mơ̆ng akô̆ thun 2024 truh ră anai, đơ đam tơring čar Dak Lak čih hmâo rơbêh kơ 2.500 čô mơnuih nao pơ̆ sang ia jrao pioh tlâ̆o vaccine pơgang djơ̆ tuai hăng rơbêh kơ 400 čô mơnuih khom klâ̆o tom huyết thanh pơgang djơ̆ tuai yua nam rơka asâu kĕ ƀudah ƀơi giăm hơdôm anih huĭ rơhyưt amăng drơi jăn kah hăng ară drah akô̆ glô. Tơlơi anun brơi ƀuh, lu mơnuih ƀôn sang thâo, kơnong hmâo sa jơlan tlâ̆o pơgang hlôm hlâo pioh pơgang tơlơi suaih pral hăng tơlơi hơdip mơda lơm asâu eo kĕ, jai klâ̆o pơgang hlôm hlâo tañ jai klă hloh.

Ruă djơ̆ tuai hmâo sa anô̆ phara lĕ kơman dô̆ amăng drơi jăn, sui kah mơ̆ng thâo. Hơdôm hrơi tơdơi kơ hmâo asâu kĕ hơdôm rơwang hrơi tơjuh, amra sui hloh hơdôm blan kaih hloh hơdôm thun tui hluai kơ mrô hăng rơnoh nam rơka hăng anih asâu kĕ djơ̆ ară akô̆ glô mơn hă. Yua anun yơh, hmâo mơnuih ruă phrâo hơđuh đĭ lơm nam rơka grăng, ƀu dô̆ ƀuh nam kĕ, đa arăng wor bit hĭ tơlơi asâu kĕ. Lơm hơđuh đĭ hăng kơman djơ̆ tuai, biă ñu hăng hơdôm nam rơka prong, giăm ară akô̆ glô, mơnuih ƀôn sang khom ba nao tlâ̆o vaccine pơgang hlôm hlâo mơtăm, khom nao pơ̆ sang ia jrao pioh hmư̆ ơi ia jrao lăi pơthâo tlâ̆o pơgang hlôm hlâo jai tañ jai klă tơdơi kơ asâu, eo, hlô mơnong kĕ kuač pioh pơgang tơlơi suaih pral hăng tơlơi hơdip drơi pô.

Tơlơi ruă djơ̆ tuai lĕ tơlơi ruă lar hyu hŭi rơhyưt biă mă. Yua anun, kiăng mơnuih ƀôn sang hluh rơđah dong kơ tơlơi ruă anai hăng bruă pơgang, kiăo tui anai lĕ mông bơră ruai hăng ơi ia jrao Lê Phúc-Kơ-iăng Khua anom bruă pơgang tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lak.

- Ơi ia jrao dưi lăi pơthâo tơlơi ruă djơ̆ tuai lĕ tơlơi ruă hiưm ñu ? Anŏ ba truh, hơdôm tơlơi juăt ƀuh lơm djơ̆ tuai hăng anŏ bơdjơ̆ sat nao tơlơi suaih pral kơ mơnuih ruă ?

- Ơi ia jrao Lê Phúc: Tơlơi ruă djơ̆ tuai lĕ tơlơi ruă lar hyu dong amăng grup B amăng tơlơi phiăn pơgang tơlơi ruă lar hyu. Anŏ ba truh lĕ ƀă virus djơ̆ tuai. Anai lĕ kman mơng hlô mơnong lar nao ană mơnuih. Virus djơ̆ tuai juăt dŏ hơdip ƀơi asâo lĕ lu hloh hăng hơmâo wŏt eo hrŏm hăng sa, dua hlô mơnong pơkŏn dong. Virus djơ̆ tuai lar mut amăng drơi jăn mơnuih tui jơlan ia mơbah lơm asâo, eo djơ̆ tuai akĕ kuač, virus anai lu ƀơi ia mơbah, lơm asâo eo akĕ kuač amra ngă virur anai ƀă ƀơi mơnuih. Ră anai, tui hră lăi pơthâo gah ia jrao tar ƀar rŏng lŏn tơnah lơm ƀă kman djơ̆ tuai amra djai mơtăm. Lơm ƀă kman anai, mơnuih ruă mưn ƀu mơ-ak ôh amăng drơi jăn, kơtang tui amra ngă hŭi ia, angĭn, bơngač.

- Mơnuih ƀôn sang juăt pơmĭn vaccine pơgang ruă djơ̆ tuai amra bơdjơ̆ sat nao akŏ dlô hăng tơlơi suaih pral yua anun ƀu gưt nao tlâ̆o tơdơi kơ ƀuh asâo, eo kuač. Tui ơi ia jrao pơmĭn tui anun djơ̆ hă ƀŭ?

- Ơi ia jrao Lê Phúc: Ră anai vaccine pơgang ruă djơ̆ tuai pơhlôm klă hăng tŭ yua amăng pơgang ruă djơ̆ tuai. Hlâo adih giăm 15 thun, Việt Nam hơmâo pơkra laih vaccine pơgang djơ̆ tuai. Tui boh thâo lơm anun vaccine hơmâo pơkra mơng čơđet asar amăn dlô kuih yua anun ăt hơmâo hơdôm anŏ bơdjơ̆ nao sat mơng vaccine yua anun ngă mơnuih ƀôn sang bơngŏt biă mă. Samơ̆, mơng thun 2007 truh ră anai, Ding jum ia jrao Việt Nam lui hĭ laih pơkra vaccine mơng dlô kuih hăng blơi mut hơdôm djuai vaccine pơgang djơ̆ tuai mơng tač rơngiao hơmâo pơkra tui boh thâo phrâo. Hơdôm djuai vaccine anai pơkra klă biă mă hăng truh ră anai huăi ƀuh hơdôm tơlơi bơdjơ̆ sat kar hăng pơkra mơng dlô kuih dong tah. Yua anun mơnuih ƀôn sang kiăng hơđong yua vaccine pơgang djơ̆ tuai yua vaccine anai dưi pơhlôm brơi tơlơi suaih pral, huăi bơdjơ̆ sat nao akŏ dlô.

- Lơm asâo, eo akĕ kuač, mơnuih ƀôn sang amra tlâ̆o vaccine hiưm pă ñu, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Lê Phúc: Lơm asâo, eo akĕ, mơnuih ƀôn sang kiăng tlâ̆o 5 ară vaccine lơm mơnuih aka ƀu thâo tong ten asâo, eo anai djơ̆ tuai hă ƀŭ. Tơdơi kơ asâo akŏ, ta krư̆ lui asao kiăo tui lăng, tơdơi kơ 10 hrơi tơdah asâo anun dŏ hơdip amra tlâ̆o 3 ară vaccine. Tơdah ƀu thâo tong ten asâo akĕ hiưm ñu amra tlâ̆o 5 ară. Ară blung a amra tlâ̆o amăng hrơi blung a tơdơi kơ ƀuh asâo akĕ, 3 hrơi tơdơi amra tlâ̆o tal 2, 7 hrơi tơdơi kơ ară tal 2 amra tlâ̆o ară tal 3, 14 hrơi hăng 21 hrơi tơdơi anun amra tlâ̆o tŏ tui ară tal 4, 5. Tơdơi kơ 5 wŏt tlâ̆o amra dưi pơgang djơ̆ tuai. Laih dong nam rơka djơ̆ ƀudah giăm akŏ dlô, ƀing nai ia jrao amra črâo brơi dong kơ bruă tlâ̆o vaccine hăng tlâ̆o ia jrao pơjrao nam rơka kiăng dưi pơgang glăi kơtang hloh virus djơ̆ tuai.

- Tơdơi kơ ƀuh asâo akĕ, mơnuih ƀôn sang kiăng pơjrao nam rơka blung a hiưm ñu hăng ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtă hơget mơn brơi mơnuih ƀôn sang ?

- Ơi ia jrao Lê Phúc: Anai lĕ bruă yôm phăn biă mă hăng amra ngă pơdjai hĭ sa, dua djuai kman mơng virus anai. Tơdah pơjrao brơi blung a ƀơi nam rơka djơ̆ amra ngă plai ƀiă virus mut amăng drơi jăn. Tơdơi kơ ƀuh asâo, eo akĕ, ta pruih ia ƀơi rơka mơng 5-10 mơnit. Lơm pruih nao ia tui anun, ngă kman ƀơi nam rơka rô đuăi. Tơdơi yua mloi, akhăn uă rơgoh ƀơi nam rơka. Sit biă ñu anăm pŏn sir đơi ôh mơng nam rơka, tơlơi anai amra ngă kmar lar hyu kơtang. Ƀing ta dưi yua ia jrao pơdjai kman pik ƀơi nam rơka hăng ba nao pơ sang ia jrao kiăng nai ia jrao črâo brơi hăng tlâ̆o vaccine. Anăm yua jrao mơng hla kyâo kiăng pơjrao brơi.

Kiăng pơgang tơlơi ruă, bruă kiăng ngă hloh lĕ wai lăng klă asâo, eo. Kiăng rông krư̆, lơm asâo tơbiă hyu gah rơngiao kiăng phăt ƀôm hăng kiăo tui lăng hŭi djơ̆ tuai. Lơm rông asâo, eo kiăng vaccine vaccine na nao. Lơm ƀuh asâo, eo akĕ kuač kiăng lăi pơthâo brơi anom bruă ia jrao, rao nam rơka tui tơlơi črâo ba hăng sit biă ñu tlâ̆o vaccine pơgang kman.

Ơ, bơni kơ ih ơi ia jrao!