VOV4.Jarai - Tơlơi ruă djơ̆ čut kra dưi hmâo Khul ia jrao rŏng lŏn tơnah (WHO) pơphun jơnum ječ hăng ba tơbiă hơdôm tơlơi pơtă kơ tơlơi ruă anai glăk gluh đĭ. Ră anai tơlơi ruă hmâo laih ƀơi 12 bôh dêh čar kah hăng Anglê, Españôl, Bơl-gum, Italia, Prang, Đức, Bồ Đào Nha, Thụy Điển, Mi, Canada, Australia hăng amra lar hyu truh lu bôh dêh čar pơkon dong.

Tơlơi ruă djơ̆ čut kra lĕ sa tơlơi ruă huĭ rơhyư̆t hui đôč bưp ñu, yua kơ kơman hmâo “djuai” hăng tơlơi ruă djơ̆ čut tui bơyan ba truh. Mơnuih ruă juăt ƀlĕ pơđeh, pơ-iă drơi jăn, ruă akô̆... Tui hăng ƀing juăt bruă ia jrao, ƀing mơnuih ruă djơ̆ čut kra tưp mơng mơnuih ƀă djơ̆ čut (yua kơ tơlơi pơgiăm rơkơi bơnai, tui jơlan sum ao, bơnal uă ƀô̆, ia bah, tui jơlan suă pran...). Čơđai muai, mơnuih prong leng kơ mơnuih amra ƀă tơlơi ruă anai.

Abih bang hơdôm mơnuih ƀă tơlơi ruă anai leng kơ suaih tơdơi kơ hơdôm rơwang hrơi tơjuh, mrô mơnuih djai ƀu lu mơn. Khă hnun hai, hơdôm bôh than ba truh tơlơi ruă ngă kơtang biă, amra ba truh kơ djai hă ƀu tlaih ôh, anun lĕ: mơnuih ruă ƀă djơ̆ kơman sui, čơđai muai, mơnuih hmâo pran kơdŏng glăi tơdu... Ƀing kơsem min bôh thâo phrâo brơi thâo, tơlơi ruă anai tơnap lar tưp hyu hloh bơhmu hăng klin Covid-19. Khă hnun hai, tơlơi ruă djơ̆ čut kra ăt amra jing tơlơi pơhuĭ mơn hăng tơlơi suaih pral ană mơnuih đơ đam rŏng lŏn tơnah tơdah ƀu hmâo vaccine pơgang hlôm hlâo hmao tlôn.

Hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao mơng tơlơi ruă djơ̆ čut kra:

Hơdôm hrơi ñu dô̆ pơđom amăng drơi: Tơdah sa čô mơnuih ƀu bưng hmâo tơlơi ruă djơ̆ čut hra juăt ñu tơdơi kơ ƀă kơman ngă ruă djơ̆ čut kra lĕ hơdôm hrơi kơman pơđom amăng drơi amra mơng 5 truh kơ 21 hrơi, anun lĕ tơdơi kơ hơdôm hrơi anun hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao blung a mơng tơlơi ruă mơng pơphun ƀuh rơđah. Sa dua čô mơnuih, hơdôm hrơi pơđom amăng drơi jăn sui amăng rơwang mơng 7 truh kơ 14 hrơi.

Hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao blung a lom: Pơ-iă drơi (juăt lĕ anô̆ pơdah rơngiao tơlơi ruă blung a); Ruă akô̆ kơtang tit; Ruă kơ-iăng hăng bra pal; Rơ-ŏt hiưm amăng drơi; Rơgah amăng drơi jăn; Tơdơi kơ pơ-iă drơi jăn, mơnuih ruă djơ̆ čut kra amra ƀlĕ pơđeh mơng 1 truh kơ 3 hrơi.

Ruă djơ̆ čut lar tưp tui jơlan hơpă?

Tơlơi ruă djơ̆ čut amra tưp tui jơlan drah, ia bah, ia khak, tui jơlan suă pran, nam rơka ƀơi klĭ ƀudah ƀơi klĭ rơpih mơng pô ruă (ƀudah mơng hlô mơnong hmâo tơlơi ruă). Rơngiao kơ anun, ƀong añăm hlô hmâo tơlơi ruă, mă yua gơnam mơng pô ruă (băn bơnal, sum ao...) ƀudah tek djơ̆ ƀơi nam rơka mơng pô ruă ăt amra ngă pô pơkon tưp djơ̆ tơlơi ruă djơ̆ čut kra mơn. Yua anun, tơdah hơdip hrom hăng mơnuih glăk hmâo tơlơi ruă anai thơ, amra tưp djơ̆ ƀu rơnang ôh. Rơngiao kơ anun, tơlơi ruă anai ăt amra lar tưp mơn mơng amĭ truh kơ ană amăng kian hăng ba truh tơlơi ruă djơ̆ čut kra mơng muai.

Sa dua mơta kiăng đing nao pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă djơ̆ čut

-Khă akă hmâo čih mơn mơnuih ruă djơ̆ čut kra ƀơi Việt Nam samơ̆ bruă pơgang hlôm hlâo ăt kiăng đing nao mơn. Sa dua bruă pơgang amra mă yua kiăng kơ huăi ƀă djơ̆ tơlơi ruă anun lĕ:

-Bĕ giăm hlô mơnong amra tư̆p djơ̆ kơman klin ruă djơ̆ čut kra (hlô mơnong ruă, hlô mơnong djai ƀơi hơdôm kual hmâo tơlơi ruă djơ̆ čut kra, hlô mơnong đing đăo ƀă tơlơi ruă...).

-Khom ƀong mơñum tơsă. Kơnong kơ hơdôm djuai hlô rơđah phun akha, hmâo pel ĕp laih.

-Bĕ giăm mơnuih amra hmâo tơlơi ruă. Ƀu tek rơwek djơ̆ gơnam mơnuih amra hmâo tơlơi ruă.

-Brơi dô̆ čơlah hăng mơnuih hmâo tơlơi pơdah gah rơngiao mơng tơlơi ruă ƀudah amra hmâo tơlơi ruă.

-Gôm adung mơbah na nao. Rao tơngan hăng ia čơƀu hăng ia ƀudah mă yua jrao pơdjai kơman lom bưp mơnuih pơkon.

Yap truh ră anai, akă hmâo jơlan gah ƀudah ia jrao pơjrao tơlơi ruă djơ̆ čut kra anai ôh. Khă hnun  hai, mơnuih ruă tâ̆o hloh anăm bơngot ôh yua kơ tơlơi ruă anai tơdu tui hăng suaih mă ñu pô mơ̆ ƀu kiăng pơjrao ôh. Neh wa kiăng đing nao, ƀơi mơnuih ruă hmâo tlâ̆o pơgang vaccine pơhlôm hlâo tơlơi ruă djơ̆ čut lĕ ăt amra ƀă djơ̆ mơn tơlơi ruă djơ̆ čut kra. Samơ̆ hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao tơlơi ruă juăt ñu rơnang hloh, ƀu ngă kraih ôh hăng amra ƀiă mơn pioh glăi anô̆ ƀu klă mơng tơlơi ruă anun, ƀu kiăng pơjrao mơn.

Neh wa hơdor khom pơhlôm hlâo kiăng bĕ hmâo tơlơi ruă klin. Hmư̆ hing lăng hơdôm tơlơi pơhing lăi nao kơ tơlơi ruă kiăng gơgrong hlâo hăng hơdôm bruă pơhlôm hlâo klin ruă kơ sang anô̆ hăng plơi pla./.

Siu H’ Prăk: Pơblang (Tui hră pơhing Sức Khỏe – đời sống)