VOV4.Jarai-Tơlơi ruă ngă čơđai pơhiăp ƀu rơđah tơlơi anai ngă kơ čơđai tơnap hmư̆, pơhiăp gleh glar či lăi pơthâo anŏ ta kiăng, tơlơi ta pơmin. Mrô ƀing čơđai muai hơmâo tơlơi ruă djơh hăng anai jai hrơi lu amăng tơlơi hơdip rơnuk anai. Amĭ ama čơđai kiăng thâo krăn tañ hăng pơjrao hmao kru djru kơ ană bă kjăp ƀiă sit pơhiăp hrom mơnuih jum dar gơñu.

Tơlơi ngă tơnap kơ čơđai pơhiăp arăng pơpha hơmâo dua mơta ba truh: Tơnap amăng bruă ha pơhiăp laih anun jua pơhiăp tơbiă ƀu rơđah. Phun ñu ba truh tơlơi anai yua kơ čơđai dŏ kơƀah tơlơi pơđing hmư̆, lăng nao gơnam ñu ƀu ƀudah čơđai hŭi đơi anit drơi pô, ƀing čơđai ruă amăng tơngia, tơbiă ia tek pro ƀudah pran jua ƀu mơak ôh mlâo kjiâo anun ƀiă pơhiăp. Samơ̆ sa tơlơi dơ̆ng ba truh, lăp đing nao hloh, yua kơƀah anŏ đing nao mơ̆ng amĭ ama, mơnuih prong, ƀu pơhiăp hrom, ƀu ngui hrom ană bă hăng kơ bruă pô đôč ƀu gleng nao kơ ană bă. Sa bơnah dơ̆ng, lu sang anŏ dŏ ngă amưng, lui tơl tơlơi ruă kraih, kơtang laih kah đing nao, lơ̆m anun rơgao mông baih.

Tui hăng anom bruă Khul ia jrao rŏng lŏn tơnah, tơlơi ruă ngă kơ čơđai ƀu pơhiăp rơđah, jing kah hăng ƀu klă drơi jăn hơmâo lu mơ̆ng gơ̆ dŏ čơđai anet, juăt hơmâo mơ̆ng 5-10% mrô čơđai muai. Ƀing čơđai pơhiăp ƀu rơđah, ƀu thâo pơhiăp hơmâo lu yơh tơlơi gun, tơnap kơ drơi jăn ñu pô lơ̆m pơđok boh hră hăng čih hră sit nao hrăm hră. Bruă ngă pơjrao hmao kru, djru čơđai pơhrŏ ƀiă tơlơi sat pơglăi kơtang tơdơi anai.

Ƀơi anom pơjrao čơđai muai-Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư rĭm blan hơmâo tŭ jum na nao čơđai hơmâo tơlơi ruă djơh hăng anai mơ̆ng 25-30 čô. Giong tơña lăng amĭ ama gơñu, ƀing čơđai anai djă telephôn lu đơi, biă mă ñu telephôn rơgơi, djă măi ting hrup telephôn, ƀu hơmâo pơhiăp tom, ră ruai hrom mơnuih jum dar. Tơlơi anai ngă kơ čơđai jai hrơi ƀu pơhiăp lu, ƀu hơmâo jĕ giăm hăng djop mơnuih. Ƀuh ană đah kơmơi 3 thun baih aka ƀu thâo pơhiăp ôh, ayong Nguyễn Quốc Toản, phường Ea Tam, plơi prong Ƀuôn Ma Thuôt bơngơ̆t biă. Laih tơña lăng, ĕp tơlơi pơhing amăng plăng internet, ayong thâo krăn ană ñu hơmâo tơlơi ruă anăn sui thâo pơhiăp hloh pơkă hăng thun hnơr gơ̆, anun ba nao pơ sang ia jrao prong kual Dap Kơdư pơkă lăng. Ayong Nguyễn Quốc Toản brơi thâo:

“Mơ̆ng hrơi bơnai pi kian ăt nao pơkă lăng na nao đôč, ƀong huă djop anŏ jơman hơmâo pran hăng truh hrơi tơkeng mô̆ nge ăt suaih pral găng añrăng đôč. Samơ̆ truh ră anai 3 thun laih mô̆ aka ƀu thâo pơhiăp ôh, aka ƀu thâo iâu amĭ, ama, anun ba rai pơkă lăng hăng pơjrao anai".

Sa amăng hơdôm tơlơi kah hăng anun mơ̆n sang anŏ amai Trương Thị Minh dŏ pơ să Tam Giang, tơring glông Krông Năng, tơring čar Dak Lak. Ană đah rơkơi amai Minh 3 thun laih samơ̆ aka ƀu thâo iâu amĭ ama ôh. Tui hăng amai Minh lăi, tơdơi kơ sa thun, dua rơkơi bơnai ñu nao mă bruă apah pơ dêh čar tač rơngiao, lui ană hăng yă ñu wai. Rĭm hrơi rơkơi bơnai ñu kơnong lăng hăng bơ ră ruai hăng video telephon đôč. Tơl nô 3 thun laih, rĭm wơ̆t pơhiăp telephôn ƀuh ană ƀu thâo pơhiăp ôh, ñu ƀu pơđing hmư̆, ƀu pơhiăp sa boh ôh. Ƀuh tui anun, ñu khom pơdơi bruă, glăi pơ sang ba ană nao pơ sang ia jrao pơkă lăng. Laih ơi ia jrao pơkă lăng hăng pơsit, nô kaih thâo pơhiăp. Amai Trương Thị Minh lăi:

“Čang rơmang amĭ ama kơđiăng ƀiă hloh kơ ană bă, ƀu lui kah hăng ană gơmơi ôh tơl 3 thun laih mơ̆ng nao pơkă lăng ăt rơgao laih”.

Ƀing čơđai kaih thâo pơhiăp ƀudah ƀu thâo pơhiăp ƀu ƀuh tơlơi bơkơnăl hơgĕt ôh, tơl sang anŏ đing nao biă mă, thâo ƀuh kah hăng čơđai ƀu pơđing hmư̆, sit amĭ ama ƀudah hlơi anun pơhiăp hăng ñu, čơđai ƀu thâo hluh ôh hơdôm tơlơi pơhiăp gleh hloh, ƀu ngă tui ôh tơlơi pơtô mơ̆ng ami ama pơhiăp. Ƀuh lu biă lĕ, ƀing gơñu hmư̆ hăng pơhiăp lêng kơ tơdu soh pơkă hăng gơyut sa hnơr. Ơi ia jrao kơhnăk hnong tal I Nguyễn Nay Ngân-Anom pơjrao ƀing čơđai muai, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Sit năng ai ƀuh hăng pơjrao tañ kơ čơđai tañ mơ̆n gơñu dưi mut hrom gŏp ñu, dưi nao hrăm hră, pơhiăp tom gơyut gơyâo sa hnơr tơdah ƀu thâo tañ pơjrao hĭ ƀing čơđai kaih thâo pơhiăp ba truh ngă sat amăng tơlơi pơmin, gơñu ƀu thâo bơwih brơi kơ drơi jăn pô ôh amăng tơlơi hơdip tơdơi anai”,.

Lu mơnuih rơgơi kơhnâo lăi, kiăng plai ƀiă hơmâo tơlơi ruă kơ čơđai kaih thâo pơhiăp čơđai hlong tơngil ƀudah kơmlô lĕ, hơdră blung a, ƀing amĭ ama čơđai hăng mơnuih amăng sang anŏ anăm brơi ôh čơđai mơ̆ng 3 thun pơyŭ jĕ giăm lăng tivi ƀudah djă măi telephôn rơgơi, măi komputer, măi ngui game….yua anai lĕ hrơi blan čơđai hlăk đĭ prong hrăm pơhiăp, hrăm hmư̆, hrăm rơbat, hrăm djop tơlơi kiăng thâo mơ̆ng anet. Pơtô brơi kơ čơđai djă ngui gơnam djă djơ̆ lăp hăng čơđai anet, tơlơi hrăm ngă bơtơpư̆ beč bal drơi jăn, pơhrăm kơ čơđai pơhiăp, ngui ngor, puăi tlao, pơtô ñu hmư̆, mă yua djơ̆ lăp boh pơhiăp tơpă, boh pơhiăp hiam. Pơtrut čơđai pơhiăp lu, thâo adoh, thâo ngui ngor djơ̆ klă, jĕ giăm ngui hăng gơyut sa hnơr, pơhưč čơđai ngui kiăo tui gơnam tơpư̆ huăi ngă sat kơ čơđai. Sit pơtô čơđai hmư̆ hăng pơhiăp, ƀing ta anăm pơgô̆ ôh čơđai khom thâo mơtam, khom hruaih, yua pơtô ñu hrăm tui ƀơ ƀrư̆, laih anun amĭ ama khom sơ̆n pran jua pơtô ană bă, anăm hil rơ̆t taih amang ôh, rĭm hrơi pơtô mă sa bơboh, pơhiăp sa glông ƀơ ƀrư̆ đôč.

Tơlơi ruă ngă bơbeč djơ̆ tơlơi pơhiăp hăng hơdră pơhiăp lơ̆m nao hrăm hră kơ čơđai muai. Tơdah thâo tañ hơdôm tơlơi bơkơnăl hăng hơdră pơhlôm hlâo, amĭ ama čơđai hăng mơnuih sang anŏ khom hơmâo hơdră pơsir tañ, djru čơđai thâo hluh amăng tơlơi hrăm hră hăng jing mơnuih khin ƀiă amăng bruă pơhiăp tom nao rai mơnuih mơnam ieo gah.

Tơlơi prung amăng bôh pia ƀơi čơđai glăk jai hrơi jai lu amăng tơlơi hơdip phrâo rơnuk anai. Anô̆ pơdah mơng tơlơi anai bơdjơ̆ nao bruă hrăm hră, hrom hăng anun ngă čơđai jai hrơi jing ƀu thâo gơgrong hlâo, ƀu khin bơkơtuai hăng arăng, tơnap mut hrom hăng djop mơnuih. Tui anun, ngă hiưm hơpă kiăng thâo tañ tơlơi ruă anai? Hơdră pơgang hăng pơgăn tơlơi ruă ƀu hơđong bôh pia ƀơi ƀing čơđai muai hiưm ñu? Ơi ia jrao chuyên khoa I Nguyễn Nay Ngân – Mă bruă ƀơi Anom pơjrao tơlơi ruă čơđai muai, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư lăi glăi hơdôm tơlơi tơña anai tui bruă tơña hăng lăi glăi tơlơi tơña ƀơi yŭ anai:

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo gru nam, anô̆ pha ra mơng anô̆ ƀu hơđong bôh pia hăng hơdôm bôh than ngă bơdjơ̆ nao?

-Ơi ia jrao Nguyễn Nay Ngân: Bôh pia ƀu hơđong pha ra mơng čơđai yua kơ hơdôm tơnap gah bruă thâo hluh bôh hră čih, ba tơbiă gru nam. Dua lĕ hơdră dăp bôh pia mơng čơđai ƀu kơjăp, čơđai tơnap amăng bruă mă yua bôh pia djơ̆ kiăng pơdah tơbiă tơlơi čang rơmang mơng čơđai. Kiăo tui anun lĕ tơlơi tơnap amăng djă pioh bruă bơkơtuai bơhmu hăng hnưr thun ñu. Bruă lăi pơthâo nao rai, rô nao rai hăng mơnuih pơkon amăng mơnuih mơnam ƀu hơdeč hmar.

Anih anom hơdip bơdjơ̆ nao bôh pia mơng čơđai, ƀing čơđai hmâo tơlơi arăng kơtư̆ juă gah drơi jăn pran jua. Kiăo tui anun lĕ ƀing čơđai bưp tơlơi rơka ruă ƀơi bôh akô̆, hmâo hơdôm tơlơi ruă tưp kah hăng bơbrah tơngia, ƀudah čơđai ƀu hor pơhiăp klao hăng arăng, ƀu ƀuh hur har amăng pran jua ñu amra ngă hơdư̆ hĭ amăng bôh pia čơđai.

 -Hơdôm tal brô̆ prong hơpă amĭ ama kiăng đing nao ană bă kiăng tañ thâo hăng pơgang tơlơi ruă anai?

- Ơi ia jrao Nguyễn Nay Ngân: Hmâo tal mơ̆ ta kiăng đing nao lĕ 9 blan mơ̆ ƀu thâo hrăm rơbat, ƀu pơhiăp “amĭ amĭ ama ama” ƀudah 16 blan mơ̆ čơđai ƀu thâo pơhiăp mơng bôh pơhiăp amuñ, bơhmutu ñu lom čơđai ƀuh hlơi thơ ƀudah ƀuh amĭ ama lĕ khom thâo iâu amĭ, ama ƀu djơ̆ hla tui sa cô hlơi ôh. Ƀơdah 2 thun ƀu thâo pơhiăp 2 bôh djơ̆ hăng lu hloh lĕ rơngiă bôh pơhiăp...

Lom sang anô̆ ƀuh čơđai ƀu thâo pơhiăp nao hrom hăng bôh pơhiăp lok mao lok rai hăng anô̆ hor ha jăn ƀu lu thơ khom nao pơ̆ sang ia jrao kiăng hơduah ĕp lăng hmâo tơlơi prung amăng tơngia mơn ƀudah hơdră dăp bôh pơhiăp. Tơdah thâo čơđai prung amăng bôh pia thơ khom brơi čơđai nao pơ̆ hơdôm anih anom pơjrao čơđai ƀu thâo pơhiăp ƀudah ƀu hor pơhiăp klao, ƀu dưi hyu pơjrao mă ča hăng jrao kinin ôh mơ̆ kơnong kơ mă bruă hơdră pơjrao tui pran jua. Hrom hăng anun sang anô̆ khom đing nao lu hloh dong, djru ană pơhrăm pơhiăp, hơdră pơhiăp klao amăng sang anô̆, ngă brơi tơlơi hơdip klă kiăng čơđai thâo pơhiăp klă. Tơdah amăng rơngia tơngil lĕ brơi čơđai yua măi pioh djru hmư̆, bơ̆ hơdôm mơnuih mơ̆ ƀu pơsit rơđah bôh than ba truh thơ khom pơdah brơi djơ̆ tơlơi tơngil hăng ba tơbiă hơdôm bruă pơgang djơ̆ kơ rim čơđai. Sang hră, nai pơtô, amĭ ama čơđai hăng mơnuih pơjrao brơi čơđai khom gum hrom klă. Hăng tuč rơnuč ñu lĕ khom pơjrao tañ kơ hơdôm tơlơi ruă bơbrah kah hăng amăng klong tơngia, tơlơi ruă bơdjơ̆ nao ară drah amăng tơngia...

 -Bruă pơjrao kơ čơđai hmâo tơlơi kơmlô ƀudah ƀu thâo pơhiăp, kaih thâo pơhiăp anun hiưm ñu ơi ia jrao?

 -Ơi ia jrao Nguyễn Nay Ngân: Hăng čơđai bu gưt pơhiăp, bruă pơjrao ñu ăt lĕ sa amăng hơdôm jơlan gah djru hluai tui hơdôm tơlơi ngui ta amra pơtô brơi čơđai, bruă đing nao, bôh thâo hrăm tui. Čơđai amra dưi pơdah hơdôm tơlơi rơkâo mơng pô pơkon, djru čơđai him lăng amăng tơlơi hơdip mơda hăng anih anom pơhrăm tơdơi anai. Tơlơi pơhiăp nao rai hăng mơnuih amăng sang anô̆, djop mơnuih amra thâo hluh hơdôm tơlơi kiăng mơ̆ čơđai ba tơbiă hăng lom nao hrăm hră čơđai bưp ră ruai hăng ƀing gơyut klă hloh.

          -Rơkâo bơni kơ ih ơi ia jrao!

Nay Jek-Siu H’Prăk: Pơblang