VOV4.Jarai - Akô̆ blan 6 phrâo rơgao, tơring čar Daklak hmâo čih pioh sa čô mơnuih ruă Whitmore ƀudah dô̆ iâu lĕ tơlơi ruă “kơman ƀong mơnong mơnuih”. Anai ăt lĕ tơlơi ruă Whitmore blung a ƀơi tơring čar. Ƀơi anăp tơlơi anun, Gơnong bruă ia jrao tơring čar Daklak hmâo tañ pok pơhai hơdôm bruă pel ĕp, lăng tui klin ruă, pơjrao brơi kơ pô ruă hăng lăi pơhing pơđĭ tui tơlơi pơmin kơ plơi pla kơ hơdră pơgang, pơgăn tơlơi ruă anai.

Tơlơi ruă Whitmore lĕ tơlơi ruă ƀiă bưp, ƀu lar tưp jing klin. Tơlơi ruă hmâo čih pioh mrô mơnuih ruă lu biă ñu ƀơi dêh čar Australia hăng kual Đông Nam Á. Ƀơi dêh čar Việt Nam, tơlơi ruă hmâo ĕp ƀuh blung a amăng thun 1925 tơdơi kơ anun hmâo raih daih găn rơgao hơdôm thun ƀơi sa dua anih anom plơi pla hăng jê̆ hăng anai ĕp ƀuh ƀơi hơdôm bôh sang ia jrao ƀơi Hà Nội hăng ƀôn prong Hồ Chí Minh.

Ƀơi tơring čar Daklak, amăng lơ 7/6/2022, pô ruă Whitmore blung a dưi ĕp ƀuh ƀơi plơi Chiềng, să Ia Lốp, tơring glông Ea Sŭp. Pô ruă lĕ sa čô čơđai 9 thun. Tui hăng pô sang čơđai anun, lơ 26/5, pô ruă pơ-iă drơi hmâo tôm bơbrah, ruă ƀơi dua bơnah tơngia anun ba nao pel ĕp ƀơi anih pel ĕp tơlơi ruă mơnuih ƀôn sang, mơñum jrao 3 hrơi samơ̆ tơlơi ƀu plai ƀiă ôh. Lơ 4/6, čơđai anai dưi ba nao pel ĕp pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư hăng dô̆ đih glăi pơ̆ sang ia jrao lom drơi jăn ñu pơ-iă 39 đô̆ C, ƀơi tơngia 2 bơnah bơbrah prong, hăng bum rơnah, ruă lu, ha mơbah tơnap... Lơ 7/6, pô ruă pơ-iă drơi na nao, bơbrah găng dua bơnah tơngia hmâo breh, ƀlĕ rơnah drah, bôh tơhnal pel ĕp ƀă djơ̆ kơman Burkholderia Pseudomallei lĕ djuai kơman ngă ruă Whitmore. Tơdơi kơ 5 hrơi đih sang ia jrao pơjrao, tơlơi suaih pral mơng pô ruă ăt ƀu pơplih mơn, ngă sat drah, bơbrah klĭ lôm glô. Ayong Ngân Văn Kiên (dô̆ ƀơi plơi Chiềng, să Ia Lốp, tơring glông Ea Sŭp, ayong pô ruă) brơi thâo:

“Amăng sang kâo, lom hmâo mơnuih ruă lar tưp huĭ rơhyư̆t amăng sang lĕ hlơi hlơi leng kơ bơngot. Samơ̆ dưi hmâo ƀing ơi ia jrao pơtă ƀing gơmơi khom ƀong tơsă, mơñum tơsă kiăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă anai, anun kâo hăng sang anô̆ kâo pơtă pơtăn na nao tơdră khom ngă tui tơlơi ơi ia jrao pơtă, rơnăk drơi jăn kiăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă.”

Adơi Lương Thị Chi dô̆ hrom sa bôh plơi hăng pô ruă ăt ƀu tlaih mơn tơlơi bơngot lom hmư̆ hing amăng plơi hmâo mơnuih ruă Whitmore lĕ tơlơi ruă huĭ rơhyư̆t. Hmư̆ arăng lăi tơlơi ruă anai lĕ “kơman ƀong mơnong mơnuih” hăng pô amra hmâo tơlơi ruă lom yua ia ƀudah lŏn hlŭ, Chi ƀuh bơngot biă, yua kơ abih bang sang anô̆ ñu leng kơ ngă đang hmua, ñu lĕ juăt nao mơnơi ƀơi ia čroh hnoh hăng hyu mă abao, areng. Adơi Lương Thị Chi lăi:

“Hrom hăng sang hmâo mơnuih ruă lĕ kâo bơngot biă. Ƀu khin nao pơ̆ sang ngui yua kơ huĭ ƀă djơ̆ tơlơi ruă huĭ rơhyư̆t, yua kơ tơlơi ruă anai amra ngă djai mơnuih. Samơ̆ dưi hmâo gong gai plơi pla hăng mơnuih mă bruă ia jrao lăi pơhing, rơnăk drơi pô djơ̆ tui tơlơi pơkă, agaih hơdjă, ƀong tơsă, mơñum tơsă, rao tơngan na nao amra dưi pơgang tơlơi ruă anun kâo ăt hơđong pran jua ƀơƀiă mơn.”

Tơdơi kơ hmâo sa čô mơnuih ruă Whitmore ƀơi tơring čar, Anom wai lăng tơlơi duam ruă tơring čar hmâo gum hrom hăng gong gai plơi pla hăng sang ia jrao să tañ pơphun grŭp hyu pel ĕp, lăng tui klin ruă ngă ƀơi sang pô ruă hăng amăng kual jum dar. Tơdơi kơ dưi hmâo Anom wai lăng tơlơi duam ruă tơring čar pơtô brơi bruă pơgang hlôm hlâo. Sang ia jrao să Ia Lốp hmâo pơphun pruih jrao pơdjai kơman jum dar hơdôm kual: jum dar anih dưm ia, kual juă dlai, anih dô̆ mơng hơdôm bôh sang anô̆ mơnuih ƀôn sang jum dar amăng rơwang 20 bôh sang anô̆. Ơi ia jrao Lê Quang Mạnh, Kơ-iăng Khua Sang ia jrao să Ia Lốp, tơring glông Ea Sŭp, tơring čar Daklak, brơi thâo:

“Ƀơi să Ia Lốp hmâo giăm truh 70% lĕ mrô sang anô̆ ƀun rin, biă ñu ngă đang hmua, lom anun ƀing čơđai ăt gum hrom hăng amĭ ama mơn. Ƀơi să dô̆ hmâo 2 bôh ia krông, ƀing čơđai juăt nao mơnơi ƀơi ia krông čroh hnoh, hyu mă abao areng. Yua anun, pơ̆ anăp anai, ƀing gơmơi amra lăi pơthâo glăi kơ Grŭp črâo ba bruă pơgang pơgăn klin ruă mơng să hăng pơphun lăi pơhing mơnuih ƀôn sang pơđĭ tui tơlơi rơnăk drơi jăn, anăm mă yua ia ƀu hơdjă amra ba truh tơlơi ruă Whitmore.”

Tơlơi ruă Whitmore hmâo pơdah lu mơta, tơnăp pơkă lăng biă hăng amra djai yua kơ bơbrah kơsô̆ kraih, ngă sat drah hăng kơañak lom ruă bơbrah. Hơdôm mơnuih hmâo tơlơi ruă pơkon kah hăng: ruă pơđoh ia sik, ruă hơtai, bôh ƀleh, kơsô̆ lok nao lok rai, tơdu pran kơdŏng glăi... amra hmâo tơlơi ruă tañ biă. Ră anai akă hmâo vaccine pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă anai ôh. Hơdôm bruă pơgang pơgăn biă ñu pơhlôm gaih rơnăk drơi jăn, agaih anih anom dô̆, mă yua gơnam pơgang lom mă bruă ngă đang hmua, juă glut hlŭ, ia hơƀak ƀudah amăng anih anom ƀu pơhlôm hơdjă, agaih pơdjai kơman ƀơi nam rơka ƀơi drơi jăn ƀudah ƀlung pơ-iă djơ̆ hlŭ lŏn hăng ƀong huă hăng mơñum tơsă...

Tơlơi ruă Whitmore lĕ tơlơi ruă tưp huĭ rơhyư̆t. Tơlơi ruă ƀu lar tưp hyu mơng pô anai truh pô adih ôh, ăt ƀu ngă jing klin ruă mơn, samơ̆ amra ngă mơnuih ƀă djơ̆ tơlơi ruă Whitmore anai djai tañ. Khă hlơi hlơi leng kơ ƀă djơ̆ tơlơi ruă anai hluai tui tek rơwek djơ̆ hlŭ lŏn hăng ia hmâo kơman. Lom đing đăo ƀă tơlơi ruă, tâ̆o hloh nao pơ̆ sang ia jrao kiăng pơjrao hmao tlôn hăng djơ̆ hơdră, pơgang hlôm hlâo kơman Whimore kơdŏng glăi jrao kơnin ngă huĭ rơhyư̆t truh tơlơi hơdip ană mơnuih.

Tui hăng mơnuih juăt bruă ia jrao, ană mơnuih hăng hlô mơnong, yua kơ hrip djơ̆ asar ia ƀudah ƀui hlŭ hmâo kơman, mơñum ia hmâo kơman klin. Amra ba truh tơlơi ruă tui nam rơka anet ƀơi klĭ. Tơlơi ruă Whitmore hui đôč hmâo ñu, samơ̆ juăt kơtang đĭ tañ, mrô mơnuih djai yua kơman anai ngă lu.

Kơman ba truh tơlơi ruă lom mut amăng drơi jăn amra mut amăng kiăn pruai, juăt bưp hloh lĕ ƀơi kơsô̆. Rơngiao kơ anun, hơdôm anih anom amăng drơi jăn kah hăng hơtai, bôh ƀleh, hơtai bôh, pal, klĭ hăng hơdôm jơlan kiăn pruăi ăt amra hmâo kơman mơn. Pơdah ƀơi pô ruă lu mơta hăng hơdôm anô̆ pơdah kah hăng ngă kơčung ƀơi klĭ, pơ-iă drơi, bơbrah jơlan ia mơñă, bơbrah kơsô̆, suă pran tơdu, găng hơtai, la, ngă sat drah hăng tơdu kian pruai.

Tơlơi ruă Whitmore ƀu ƀă mơ̆ng mơnuih nao kơ mơnuih ôh, ƀiă đôč ƀuh arăng ƀă tơlơi ruă anai, tơlơi ruă anai ngă kơ mơnuih ruă hŭi rơhyưt mơ̆n. Tơdơi kơ ƀuh hơmâo mơnuih ƀă blung a tơlơi ruă Whitmore  ƀă amăng tơring čar Dak Lak, anom bruă ia jrao ngă hrom gong gai kơnuk kơna brơi pok pơhai ngă bruă hyu ĕp lăng, sem ƀuh kiăng pơhlôm, pơgang tơlơi ruă anai. Tui anun yơh, phun ñu mơ̆ng pơpă ba truh kman ruă anai, tơlơi mưn ñu hiư̆m pă laih anun hơdră pơhlôm, pơgang tơlơi ruă hiư̆m thơ? Ơi ia jrao Lê Phúc, Kơ-iăng Khua anom bruă pel ĕp tơlơi duăm ruă tơring čar Dak Lak, amra lăi glăi tơlơi tơña anai, tui anai.

-Rơkâo kơ ih ơi ia jrao lăi pơthâo brơi tơlơi ruă arăng pơ anăn Whitmore hơge\t laih anun phun `u mơ\ng pơpă hơmâo ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Whitmore le\ tơlơi ruă yua kman ngă. Kman anai do\ amăng ia, kual ia hlu\ hơ[ak jrak laih anun `u [ă kơ mơnuih tui jơlan đ^ amăng kl^ kliăng sit kl^ rơka, tơhlơ\t djơ\ h^ ia, lo\n hlu\ le\ kman hlong đ^ amăng mơnuih ba truh tơlơi ruă. Tơlơi ruă anai `u mưn lu tơhnal, tơnap kơ arăng thâo krăn, amu` ba truh tơlơi ruă pơko\n, mơnuih djai yua tơlơi ruă Whitmore lu mơ\n, hlơi hơmâo tơlơi ruă kơso#, rơna arăt amăng drah, biă mă `u [ing hơmâo tơlơi ruă [u thâo pơjrao.

-Tơlơi mưn mơ\ng tơlơi ruă Whitmore hiư\m `u ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc:  Tơlơi ruă Whitmore `u mưn [uh lu mơta tơlơi ruă, ngă sat lu anih amăng lăm drơi jăn pran jua. Tơlơi ruă anai mưn [uh dua mơta. Duăm kraih. Dua le\ duăm djong samơ\ sui [u thâo hlao ôh. Tơdah duăm kraih, `u juăt ngă ruă kơso#. Ruă kơso# juăt [uh hơmâo lu hloh mơ\ng tơlơi ruă Whitmore [ơi mơnuih prong duăm hlor pơ-iă amăng drơi jăn, tơtư\ drơi jăn, biă mă `u ngă ruă amăng kơso# mơnuih ruă pơtu\k, `u amu` biă mă wơ\l huăl hăng tơlơi ruă pơko\n.

Sit mut tơma amăng drơi jăn, tơlơi ruă `u mưn hnang blung le\ pơtu\k [le\ ia rơnah, duăm pơ-iă kơtang hmar biă mă, mă drah ba pơ]rang kah thâo krăn [ă kman Whitmore. Duăm kraih biă mă [iă đô] juăt hơmâo, `u ngă ruă lu anih amăng drơi jăn, kman mut nao pơ pă anih drơi jăn ngă ruă [ơi anun. Tơdah [ơi kl^ `u ngă bơbrah atong ]ơđeh asar lơ\m kl^, tơbiă rơnah. {ing ]ơđai juăt ruă amăng tơngia tơbiă tek pro bơtik arăng lăi.

-Tơlơi ruă Whitmore ngă bơbe] hăng hu\i rơhyưt hiư\m pă kơ tơlơi suaih pral kơ mơnuih hơmâo tơlơi ruă, ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Sit [ă kman Whitmore amăng drơi jăn mơnuih hơmâo tơlơi ruă hlâo sit mơ\n amra kraih mơtam yơh. Dua dơ\ng le\, ngă răm kơso#, bru\ drah ngă kơ mơnuih ruă djai mơtam tơdah kman lu hăng [u thâo suă pran, jơlan hơtai boh bơtơpư\ kơđông h^ tơdah [u hmao pơjrao djơ\ lăp.

-Rơkâo kơ ơi ia jrao lăi brơi hơdră pơhlôm hăng pơgang tơlơi ruă Whitmore hiư\m `u ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Hơdră pơhlôm hăng pơgang tơlơi ruă Whitmore khom pơrơgoh drơi jăn, tơkai tơngan, rơnăk anih do\, pơkra gơnam [ong huă hơdjă rơgoh, hơtu\k riă tơnă hơbai tơsă djơ\ hăng tơlơi pơtô mơ\ng Ding jum ia jrao, kiăng ngă tui hơdră anăm trun ôh amăng ia hơ[ak hlu\ sat đơi, anih hu\i hơmâo kman [udah amăng anih hmư\ lăi hơmâo kman Whitmore. Tơdah mă bruă amăng anih ia hlu\ khom hơmâo gơnam pơgang, kah hăng kơsu hrôm tơngan, tơkho\ hrôm tơkai, sum ao hrôm drơi jăn sir krep huăi kman mut đ^ amăng kl^ kliăng ba tơlơi ruă.

Biă mă `u sit hơmâo nam rơka [udah ano\ tơhlơ\t thơ apăn h^, pơjrao nam rơka hăng ia jrao pơdjai kman, boh nik `u [ing hơmâo tơlơi ruă hơđăp anăm nao je\ ôh anih hu\i hơmâo kman. Tơdah mưn ruă ta aka [u thâo tong ten ôh khom nao pơ sang ia jrao pơkă lăng, mă drah pơ]rang kman hnun kah thâo krăn đah mơ\ng pơjrao djơ\ hăng hmao kru.

-Tơdơi kơ hơmâo mơnuih [ă tơlơi ruă anai blung a pơ tơring glông Ea Sup djơ\ kman Whitmore, anom bruă ia jrao tơring ]ar Dak Lak hơmâo pok pơhai hơdôm hơdră hơge\t kiăng pơhlôm pơgang tơlơi ruă hu\i rơhyưt anai, ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Lê Phúc: Kơ hơdră do\ krăo lăng tơlơi ruă, anom bruă e\p lăng kman duăm ruă tơring ]ar, CDC hơmâo lăi pơthâo hăng khua mua gơnong bruă ia jrao laih anun Jơnum min mơnuih [ôn sang tơring ]ar pioh lăi pơthâo kơ djop sang ia jrao laih anun mơnuih [ôn sang thâo kơ hơdră pơhlôm, pơgang tơlơi ruă anai. Mơ\ng anun ăt hơmâo hơdră pơgang ta pô. Tơdơi kơ [uh hơmâo mơnuih [ă tơlơi ruă [ơi sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, [ing gơmơi hơmâo pơ]rông sai, ngă hrom brơi mă tơhnal pơ]rang kman mơtam. Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư mă e\p drah hăng pơtong sit [ă kman biă mă, djơ\ kman Whitmore.

{ơi anăp kơ tơlơi anun, CDC hơmâo lăi pơthâo mă drah pơ]rang kman ep kman Whitmore, lăi pơthâo hăng Gơnong bruă ia jrao tơring ]ar, Jơnum min mơnuih [ôn sang tơring glông Ea Sup. Biă mă `u, mă bruă hăng sang ia jrao, khua mua să Ia Lôp, anih mơnuih ruă do\ hơdip mơda plơi pla ala [ôn, brơi ngă tui lu hơdră pơhlôm, pơgang kah hăng pơtô lăi, kơtưn rơnăk anih do\ jum dar, krăo lăng na nao kiăng ta` thâo [uh mơnuih ruă phrâo tơdah hơmâo. Jơnum min mơnuih [ôn sang tơring glông Ea Sup ăt pơphun jơnum je] ame], hmao kru lăi pơthâo pơgang tơlơi ruă Whitmore.

Anai le\ hơdră ngă tui hmao kru, amra ngă djơ\ bruă pơgang anih hơmâo mơnuih ruă, brơi rơnăk rơgoh. Laih dơ\ng pơtă pơtăn kơ sang ia jrao amăng kual anun tơdah [uh hlơi hơmâo tơlơi ruă hrup, đing đăo le\ lăi pơthâo brơi ba nao pơ sang ia jrao prong hloh e\p lăng hăng pơjrao hmao kru anăm brơi kman tơlơi ruă [ă hyu prong.

-Hai, bơni kơ ih ho\ ơi ia jrao!

Siu H’ Prăk-Nay Jek: Pơblang