VOV4.Jarai - Ƀing kơhnâo ia jrao pơhŭi hlâo thun 2022 amra jing thun hơmâo klin duam đung drah kơtang. Tui anun, keč brung (mơnong pơƀă hyu tơlơi ruă anai) amra čeh mơboh lu holoh, ngă kơ tơlơi ruă anai hơđuh kơtang hloh mơn. Rơngiao kơ anun, hơdôm gơnong bruă ia jrao ăt čih pioh hơmâo lu mơnuih duam đung drah kơtang hăng mrô mơnuih djai lu hloh kơ rim thun. Yua hnun, pơđĭ tui bruă pơhlôm pơgang tơlơi ruă anai jing bruă yôm biă mă, amăng anun, dưi hă ƀŭ lĕ yua tơlơi pơmin pơgang klin mơng rim čô mơnuih.

Lŏn sang yă Đinh Thị Lan, thôn 6, tơring kual Ea Súp, tơring čar Dak Nông prong  năng ai 1 sao. Jum dar hơmâo pla lu djuai boh troh dong. Mah lŏn prong samơ̆ lan sang, đang pla gơnam agaih biă, huăi hơmâo asuk ruk, djah yua glŏm lui gah ča čot ôh. Hơdôm boh kơthung, kơƀung pioh ia lêng hơmâo klŭp sir, huăi hơmâo keč mut nao. Yă Lan brơi thâo, sang anŏ ñu aka ƀu hơmâo pô duam đung drah ôh, samơ̆ ñu thâo rơđah tơlơi ruă anai hŭi hiư̆m pă, anun lêng kơ pơgang lui hlâo soh. Rim hrơi ñu lêng kih rơmet lan sang, jah rok, rơmet pum rum, pơtă pơtăn ană tơcô ñu dưi glŏm lui asuk ča čot ôh, biă ñu lĕ get kơčai, ƀuăt ƀier, ƀuăt ia tơsâo arăng ngă mơsăm yua dah lơ̆m hơmâo hơjan, hơdôm gơnam ta djah yua anai jing anih hơmâo ia dŏ đom, keč ngă duam đung drah amuñ čeh mơboh biă. Rơngiao kơ anun, ƀơi hơdôm mông jơnum ƀut sang anŏ, yă Lan ăt pơtô pơblang mơn kơ hơdôm boh sang anŏ gum pơgang hlâo duam đung drah, kih rơmet sang anŏ, đang hmua hơdjă, rơgoh. Yă Đinh Thị Lan brơi thâo:

“Giăm anai ƀơi tơring kual hơmâo lu mơnuih duam đung drah anun kâo iâu pơthưr ană plơi kih rơmet anih dŏ hơdjă, agaih, hŭi hơmâo klin duam ruă, biă ñu duam đung drah. Kâo thâo nam ruă duam  đung drah lĕ ruă akŏ, hwing akŏ, tơdah nao tañ pơ sang ia jrao lĕ dưi mơn pơjrao, samơ̆ tơdah ta nao kaih, pioh ruă kơtang lĕ amuñ djai biă. Hlâo adih, ƀơi plơi pơngŏ adoh hơmâo laih čơđai djai yua duam đung drah anun jing kâo pơtô lăi kiăng neh met wa thâo tơlơi hŭi rơhyưt mơng tơlơi ruă anai, thâo pơmin kơ pô ta hăng mơnuih tơpuôl đah mơng huăi duam đung drah”.

Ăt tui hăng yă Đinh Thị Lan  mơn, sang anŏ ayong Nguyễn Văn Dũng dŏ ƀơi thôn 6, tơring kual Ea Súp, tơring čar Dak Lăk lêng thâo pơmin pơgang klin duam đung drah lơ̆m bơyan hơjan truh. Ñu lêng pơtă pơtăn kơ ană bơnai ñu pơdjai keč, ƀu brơi keč kĕ. Ha wơ̆t hrơi tơjuh ha wơ̆t ñu hyu kih rơmeh, pơƀut asuk ruk jum dar sang. Ia amăng blŏ, ƀưh pla bơnga bonsai ñu pơplih na nao mơn. Phai nao akan amăng kơthung, kơƀung ia hŭi keč, hơdrip čeh čar. Tui hăng ayong Dũng, mah grup wai lăng plơi mă pô hăng hơdôm khul grup mơng plơi pla hơmâo nao pơtă pơtăn na nao laih kơ ană plơi, pơtô lăi kiăng ană plơi kih rơmet, ngă hơdjă anih dŏ, agaih lan sang, pơgang duam đung drah samơ̆ bruă ƀing gơñu lĕ hyu pơtô lăi tui anun đôč yơh, phun ñu lĕ tơlơi thâo pơmin mơng rim čô mơnuih ƀing ta, tơdah rim čô mơnuih, sang anŏ hơmâo tơlơi pơmin djơ̆, thâo pơgang duam đung drah, ngă mă pô hơdră pơgang klin jing blung hlâo pơgang ba tơlơi suaih pral kơ sang anŏ ta pô, giong anun lĕ pơgang ba plơi pla dong. Ayong Nguyễn Văn Dũng lăi:

“Rim thun plơi pla lêng jơnum ană plơi, mơng anun, rơngiao kơ lăi pơthâo bruă ngă mơng plơi lĕ ăt pơtô mơn kơ bruă pơgang duam đung drah. Grup wai lăng plơi ăt hơmâo nao tơl sang anŏ, hyu lăng, pơtô brơi ană plơi ƀu dưi glŏm lui ča čot ôh get kơčai, kơthung ia, hŭi hơmâo keč, hơdrip dŏ čeh mơboh, laih anun čong jah, rơmet pum rum, rok tok jum dar sang. khă hnun, tui hăng kâo, tơlơi pơmin mơng rim čô mơnuih yơh yôm hloh, yua dah hơdră gong gai plơi pla ăt kơnong djru brơi ană plơi thâo hluh tui đôč”.

Yua ngă klă bruă pôr pơthâo tui tơlơi pơtô ba mơng gong gai hăng sang ia jrao, tơlơi thâo pơmin mơng ană plơi dong, anun jing mông anai, thôn 6, tơring kual Ea Súp ăt aka ƀu hơmâo pô duam đung drah ôh lơ̆m klin anai hơđuh kơtang ƀơi tơring kual hăng rơbêh 160 čô mơnuih duam, lu hloh amăng tơring glông, amăng anun hơmâo sa čô mơnuih djai laih.

Tui hăng tơlơi lăi pơthâo mơng Sang ia jrao tơring glông Ea Súp, yap truh abih blan 7 thun 2022, tar ƀar tơring glông hơmâo 297 čô mơnuih duam đung drah, lu hloh amăng tơring čar. Ơi ia jrao Nguyễn Viết Hữu, Khua sang ia jrao prong tơring glông Ea Súp brơi thâo, rim thun hơmâo soh mơnuih dum đung drah ƀơi Ea Súp, ăt jing tơring glông hơmâo lu mơnuih duam đung drah hloh amăng tơring čar. Tui hăng thun 2021, lơ̆m tơring čar pơƀut pơgang klin Covid-19 lĕ anom bruă ia jrao Ea Súp khŏm pơgang rah klin duam đung drah dong, hăng 742 čô mơnuih ruă, dưm dưm giăm 40% mrô mơnuih duam đung drah amăng tơring čar. Tui hăng ơi ia jrao Hữu, mah gong gai hăng anom ia jrao hơmâo pơtrun lu hơdră pơgang klin kah hăng pơtô lăi na nao, hyu kih rơmet, ngă agaih anih hơdip, pơdjai keč, pruih ia jrao keč samơ̆ tơlơi yôm hloh, pơsit dưi pơgang klin lĕ yua tơlơi thâo pơmin mơng ană plơi mơn yôm hloh. Ơi ia jrao Nguyễn Viết Hữu, Khua sang ia jrao prong tơring glông Ea Súp brơi thâo:

“Tơlơi yôm hloh, pơsit dưi pơgang klin duam đung drah lĕ yua abih bang mơnuih gum ngă. Tơdah mơnuih ƀon sang ƀơi hơdôm boh plơi pla rim hrơi rim wơ̆t hrơi tơjuh hyu kih rơmet, pơdjai keč, ană hơdrip thơ amra dưi pơgang klin. Tơdah mơnuih ƀon sang ƀu thâo hloh lĕ ƀu dưi ngă hơget ôh, yua dah ƀing ta kơnong pruih ia jrao pơdjai keč đôč lĕ dưi pơgang mă jăng jai đôč, ƀu dưi pơgang sui ôh”.

Tui hăng tơlơi lăi pơthâo glăi mơng Gơnong bruă ia jrao tơring čar Dak Lăk, yap truh abih blan 7 thun 2022, tơring čar hơmâo 2.451 čô mơnuih duam đung drah, lu 5 wơ̆t bơhmu hăng tơđar thun 2021, amăng anun hơmâo sa čô mơnuih djai. Hrơi mông klin hơđuh kơtang mơng tơring čar hơmâo pơsit 3 thun ha wơ̆t, amăng thun 2013, 2016, 2019 hăng thun 2022 arăng him lăng klin amra hơđuh kơtang hloh. Yua hnun, anom bruă ia jrao pơtă kơ rim čô mơnuih, rim boh sang khut khăt ƀu dưi ngă amưng, khŏm răng kơđiăng, thâo pơgang klin, pơdjai keč, ană hơdrip laih anun bĕ hĭ keč kĕ. Tơdah hơmâo nam ruă duam đung drah kah hăng duam uh, ruă akŏ kơtang, bơañron, rơgah ară, ƀuh drah...kiăng nao hlao pơ sang ia jrao mơtăm đah mơng hơmâo khăm, pơjrao brơi tañ. Tơdah pơjrao mă pơ sang ăt khŏm lăi pơthâo laih anun hơmâo ơi ia jrao pơtô brơi mơn.

Ră anai, bruă pơjrao duam đung drah pơ sang anŏ lĕ lu biă mă. Tơlơi anai ngă hrŏ ƀiă anŏ kơniă pơ sang ia jrao. Samơ̆, tui hăng ƀing ơi ia jrao, bruă pơjrao duam đung drah pơ sang anŏ khom hơmâo tơlơi krăo lăng mơ̆ng ơi ia jrao. Kiăng thâo tong ten, pô hlơi duam dưi pơjrao pơ sang anŏ ƀudah pơjrao hiư̆m pă? Ƀing duam hiư̆m pă khom brơi ba nao pơ sang ia jrao pioh pơjrao kiăng huăi hơmâo tơlơi soh glăi kơñ hơblơ̆k glăi ƀu hmao ôh, ƀing ta hmư̆ tơlơi bơ ră ruai hăng ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm, Khua anom pơjrao tơlơi duam ruă ƀă kman, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

-Ơ ơi ia jrao ah! Hăng mơnuih duam đung drah pô duam hiư̆m pă dưi brơi pơjrao mă pơ sang anŏ hăng pơjrao hiư̆m pă?

-Ơi ia jrao Lâm: Tui hăng hơdră pơjrao duam đung drah mơ̆ng Ding jum ia jrao lĕ, duam đung drah hơmâo 3 djuai: Duam đung drah Dengue, duam đung drah Dengue hŭi ƀiă hăng duam đung drah kraih. Djuai sa dưi pơjrao pơ sang anŏ ƀudah krăo lăng pơ sang ia jrao anet. Bơ djuai dua hăng klâo khom nao đih pơ sang ia jrao mơtam yơh.

Pơjrao duam đung drah pơ sang ăt kiăng hơmâo tơlơi pơtô ba mơ̆ng ơi ia jrao plơi pla. Khom kơđiăng, duam đung drah lĕ yua kman virus anun yơh arăng pơjrao anŏ ñu ngă ba truh tơlơi ruă. Sa tơlơi yôm hloh dơ̆ng lĕ, pơhrua djop ia, pơdlưh hlor pơ-iă amăng drơi jăn yua duam, ƀong huă mơnong ƀong mơ-ia kah hăng ƀong bu, anăm ƀong ôh mơnong ƀong huă hơmâo ia mriah ƀudah jŭ yua tơdah duam kraih ƀing ơi ia jrao pơkă lăng tơnap biă thâo krăn. Yom hloh dơ̆ng kiăng thâo tơdah pơjrao pơ sang anŏ ăt khom mơñum lu ia kiăng djop ia amăng drơi jăn laih anun khom thâo tañ tơlơi bơkơnăl duam ruă đah mơ̆ng tañ nao pơ sang ia jrao hmao kru ƀiă.

-Tui anun yơh hơbil mơnuih duam dưi nao đih pơ sang ia jrao pioh pơjrao ơ ơi ia jrao ?
­-Ơi jrao Lâm: Tơlơi bơkơnăl duam đung drah kiăng khom nao đih pơ sang ia jrao lĕ kah hăng: Mơnuih duam ƀlĕ pơtah, ruă kian, nao mơ-añă aset đơi, tăp năng ƀuh hơmâo ƀlĕ drah mơdung, ƀlĕ drah phun tơgơi. Hơdôm tơlơi bơkơnăl tui anun, khom nao đih pơ sang ia jrao tañ mơtam, biă mă hăng ƀing mơnuih tui anai khom kơđiăng: đah kơmơi hlăk pi kian, mơnuih tha rơma gah ngŏ kơ 60 thun, čơđai gah yŭ sa thun, mơnuih hơmâo tơlơi ruă pơai buai mơ̆ng hlâo, kah hăng rơmong plin, ƀing ruă mơ-añă tơbiă ia sik, ƀing drah nur, čơtăng arăt drah, tơlơi ruă  dol arăt drah rô…hrom hăng ƀing ƀu gêh găl mơ̆ng bruă pơjrao, sang ataih đơi mơ̆ng sang ia jrao, sang anŏ ƀu hơmâo tơlơi gêh găl pơjrao mă pơ sang anŏ.

-Hơdôm tơlơi soh glăi pơpă hơdră pơjrao duam đung drah mơ̆ mơnuih duam khom bĕ ơ ơi ia jrao ?

-Ơi jrao Lâm: Tơlơi soh glăi phun ñu lĕ lơ̆m mơnuih duam pơjrao ñu pô pơ sang anŏ, kah hăng tlâ̆o srôm jur ia ƀu găl ôh. Juăt ñu lu mơnuih duam rơkâo ơi ia jrao tlâ̆o brơi srôm, jur ia ƀudah jur ia jrao hơmâo pran, tlâ̆o pơmut ia jrao ƀơi arăt, ngă tui anun lĕ hŭi rơhyưt biă mă ƀu djơ̆ hăng hơdră pơtô pơjrao ôh. Ƀing dưi pơjrao pơ sang anŏ lĕ, ăt kơnong mơñum ia kiăng pơhrua ia amăng drơi jăn samơ̆ mơnuih ƀôn sang đơ đam kiăng tlâ̆o srôm jur ia jơlan arăt yơh, sit duam nao pơ anih pơjrao anet tlâ̆o brơi srôm, pơmut ia, ƀơi anŏ jak ơi ia jrao glăi pơ sang jur brơi ia, anun lĕ soh biă mă.

Soh glăi tal dua dơ̆ng lĕ hơdră ƀong huă. Mơnuih duam đung drah kiăng ƀong mơnong huă mơ-ia mơnong ƀong rơ-un, ƀong boh troh, pơdơi pơdă djơ̆ hnong samơ̆ yua aka ƀu thâo hluh ôh anun mơnuih duam hơgĕt hơmâo sit mơhao lĕ ƀong yơh, gơnam ƀongkhăng, gơnam ƀong hơmâo ia iom jŭ mriah ƀu klă ôh. Tơdah duam kraih laih, ƀing ơi ia jrao ƀu thâo pơkă lăng ôh, ĕp tơlơi ruă ƀu thâo krăn ôh laih anun ƀu hmao pơjrao hŭi biă mă kơ mơnuih duam ruă.

Sa tơlơi dơ̆ng ăt kiăng kơđiăng mơ̆n, sit mưn ƀuh tơlơi ruă ñu phara biă mă amăng mlam, mơnuih ƀôn sang dŏ sư̆ rơbư̆, tơguan truh mơguah kah mơ̆ng pơmin. Anun lĕ soh prong biă mă. Sit ƀuh duam ruă mơtam lĕ, lăng či kraih ƀiă ƀu sư̆ rơbư̆ ôh, kiăng hmao mông, mơmŏt mlan hai khom ba nao pơ sang ia jrao mơtam yơh, mơ̆ng dưi pơhơdip mơnuih ruă kraih, nao kaih hŭi biă mă.

Tơlơi mơ̆ lăp đing nao hloh dơ̆ng. Tui hăng hơdră pơjrao duam đung drah mơ̆ng Ding jum ia jrao pơtô lĕ, sit ngă lưh anŏ hlor pơ-iă amăng drơi jăn kơ mơnuih duam kơnong mă yua, mơñum ia jrao Paracetamol đôč, rơngiao kơ anun ƀu dưi yua ia jrao pơpă pơkŏn ôh. Mơ̆ng 4-6 mông tơdah hlor pơ-iă na nao amăng drơi jăn ƀu lưh ôh lĕ mơñum yơh ia jrao paracetamol sa wơ̆t. Mơnuih prong mơñum sa asar Paracetamol 500 mg. Tơdah mơnuih kơtrâ̆o mơ̆ng 70-80 kg lĕ mơñum sa asar mơkrah, čơđai muai mơñum hăng ia jrao hruh, tui hăng hnong pơkă laih laih anun khom djop 4 mông kah mơñum sa wơ̆t. Tơdah aka ƀu djop 4 mông ôh, mơnuih duam anun dŏ hlor pơ-iă kơtang đôč khom mă akhăn mơsah pơđao sut uă amăng drơi jăn, ia pơđao ƀơƀiă đôč uă amăng drơi jăn mơnuih duam kiăng lưh anŏ hlor pơ-iă. Sit mơ̆n tơdah kiăng lưh hlor lơ̆m duam đung drah lĕ kơnong dưi mơñum ia jrao Paracetamol đôč kiăng lưh pơ-iă drơi, ƀu dưi mơñum ia jrao pơpă pơkŏn ôh, yua dah mơñum ia jrao pơkŏn lĕ hŭi ñu tơbiă drah amăng hlung asơi, hŭi rơhyưt biă mă.

-Hnun hă, bơni kơ ih ơi ia jrao!

Siu H’Mai-Nay Jek: Pơblang