Tơtăng ară drah jing tơlơi drah rô ƀơi ară drah pơđoh tơbiă kơtang. Sa čô mơnuih dưi pơsit hmâo tơlơi ruă tơtăng ară drah lơm drah rơnoh rô mơ̆ng 140mmHg hăng lu hloh ƀudah rơnoh hrui glăi mơ̆ng 90 mmHg hăng lu hloh. Sa dua anô̆ pơdah gah rơngiao juăt ƀuh ƀơi mơnuih tơtăng ară drah lĕ: ruă akô̆ amăng mơguah; ƀlĕ drah adung; tơnok pơpư̆ hơtai bôh tañ, pơplih ngă mot mơta, dol tơngia...

Tui tơlơi yap him lăng mơ̆ng Khul ia jrao rŏng lŏn tơnah (WHO), ră anai hmâo năng ai ñu 1 klai čô mơnuih ƀơi rŏng lŏn tơnah hmâo tơlơi ruă tơtăng ară drah hăng mrô anai amra đĭ 1 klai 500 klăk čô mơnuih thun 2025, rim thun hmâo năng ai ñu 9 klăk 400 rơbâo čô mơnuih tơtăng ară drah djai. Ƀơi Việt Nam, tui Anom bruă ia jrao pơhlôm hlâo hmâo năng ai ñu 17 klăk čô mơnuih hmâo tơlơi ruă tơtăng ară drah, anun lĕ lơm 4 čô mơnuih prong hmâo sa čô mơnuih hmâo tơlơi ruă anai. Biă ñu amăng 17 klăk čô mơnuih hmâo tơlơi ruă amăng khul mơnuih lĕ hmâo truh rơbêh kơ ha mơkrah akă thâo hăng rơbêh kơ 70% amăng mrô thâo akă dưi pơjrao.

Tơtăng ară drah lĕ tơlơi ruă lok nao lok rai, pơplih ƀu thâo, ƀiă pơdah gah rơngiao, yua anun tơnap thâo hăng amuñ hmâo hơdôm tơlơi pơplih kơtang tơdah ƀu hmâo pơjrao hmao tlôn, tum djop, na nao. Juăt ñu, sa blan pô ruă amra nao pơ̆ Sang ia jrao lăi pơthâo brơi hăng mă ia jrao ba glăi mơñum na nao. Khă hnun hai, ăt hmâo mơn sa dua čô mơnuih khom ba nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao ječ yua kơ tơtăng ară drah ƀu hmao thâo.

Ƀơi Anom pơjrao hơtai bôh ară drah Sang ia jrao prong plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak, rim hrơi tŭ mă giăm truh 20 čô mơnuih ba nao pơ̆ sang ia jrao dô̆ glăi pơjrao yua kơ tơtăng ară drah. Rơgao kơ mă yua gru lăi pơthâo hlâo pô ruă, lu ñu ƀu pơdah gah rơngiao ôh hăng tơlơi ruă anai. Sa dua đa juăt ruă akô̆, kron tơkai tơngan, mưn ƀuh kah hăng hơdom rui, djruah wok, dol tơngia, tơnok pơpư̆ tañ, mơmot mơta...

Yă Trần Thị Mường, dô̆ ƀơi phường Tân Lập, plơi prong Buôn Ma Thuột thun anai 65 thun samơ̆ hmâo 25 thun hơdip hăng tơlơi ruă tơtăng ară drah, ñu juăt mơñum ia jrao na nao rim hrơi samơ̆ hơdôm hrơi jê̆ hăng anai ñu juăt bơngot, ƀu thâo pit, rơmon amăng drơi jăn, tơlơi ruă akô̆ anun nao pơ̆ sang ia jrao pel ĕp lăng hmâo tơlơi ruă hơget pơkon mơn kiăng hmâo jơlan gah pơjrao klă. Yă Trần Thị Mường lăi:

 “Hlâo kơ pikian ană tal 2 nao pel ĕp lĕ hmâo tơlơi ruă tơtăng ară drah truh kơ ră anai samơ̆ ƀong huă añ kom, 6 blan nao pel ĕp sa wot pioh lăng ƀuh tơlơi ruă hiưm ñu hăng mă jrao mơñum na nao rim hrơi anun ară drah ăt hơđong mơn”.

Hmâo sa čô mơnuih pơkon lĕ yă Nguyễn Thị Đạt, 70 thun ruă tơtăng ară drah hmâo 10 thun hăng anai, khom ba nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao ječ yua kơ soh glăi amăng pơjrao. Drơi pô ñu ruă amăng tơlang tơleh hăng rŏng hyu blơi mă ia jrao mơñum hăng tơdơi kơ 3 hrơi mă yua, tơlơi ruă ară drah tơtăng ƀu hmao thâo. Pô sang ba nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao amăng lăm drơi jăn, Sang ia jrao prong plơi prong Buôn Ma Thuột, tơdơi kơ 5 hrơi lăng tui hăng pơjrao, ră anai tơlơi suaih pral ñu hơđong tui laih. Amai Lê Thị An, ană yă Đạt ƀơi phường Tân Lập, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak brơi thâo:

 “Phrâo thâo hmâo tơlơi ruă lĕ ñu ăt glêh mơn, nao pơ̆ sang ia jrao phường pơčrang lăng drah lĕ hmâo tơlơi ruă pơđoh ia sik, tơtăng ară drah, ară drah. Rơwang blung a kơnong kơ mơñum ia jrao đôč. Truh rơwang dua lĕ prung, tơtăng ară drah, mơañă pơđoh tơbiă ia sik tơtăng kơtang đơi anun ba nao pơ̆ sang ia jrao”.

Mơnuih ruă tơtăng ară drah kiăng thâo, lơm yua jrao, mrô drah tơtăng pơwot glăi hơđong lĕ kơnang kơ ia jrao mơñum mơ̆ gơñu mơñum na nao rim hrơi. Ơi ia jrao Trần Thanh Quý – Khua Anom pơjrao ječ hơkrŭ glăi pran klă pơgăn ruă măt, Sang ia jrao prong plơi prong Buôn Ma Thuột, Dak Lak brơi thâo: Tơtăng ară drah sui ngă kơčun blang ară drah tơdu tui”. Lơm tơtăng ară drah ƀu hmao thâo, ară drah amuñ pơčah, jing bôh than phun ba truh ƀlĕ drah hăng hơdôm anô̆ pơplih huĭ rơhyưt truh tơlơi hơdip mơ̆ng mơnuih ruă. Rơngiao kơ anun, pơdơi yua jrao pơjrao thơ ară drah amra tơtăng pơwot glăi kah hăng hlâo lơm pơjrao, đa dô̆ kơtang hloh mơ̆ drơi jăn akă ƀu juăt hmâo tui hăng anun, amra ba truh hơdôm pơplih mơ̆ng ruă tơtăng ară drah kah hăng: rơbut đih, lur drah hơtai bôh, ƀlĕ drah ară glô; pô ruă amra hmâo hơdôm tơlơi gah ară drah kah hăng kơpal ară drah, ngă pơčah ară pơđoh tơbiă drah phun, ruă tơda, bơbrah kơsô̆, tơdu bôh ƀleh... Ơi ia jrao Trần Thanh Quý lăi:

 “Hmâo sa dua čô ƀing ta ƀu hmao thâo wai lăng thơ tơtăng ară drah ƀu rơđah, anun lĕ mơnuih lơm bưp ơi ia jrao ară drah tơtăng đĭ samơ̆ lơm glăi pơ̆ sang pơwot glăi kah hăng hơđăp, mơnuih anai akă thâo sit ôh hmâo tơlơi ruă tơtăng ară drah. Yua anun, pơtă mơ̆ng Ding jum ia jrao lĕ pơsur pơkă lăng ară drah ƀơi sang hăng amra mă yua hăng măi pơkă lăng ară drah điện tử, djơ̆ ƀiă hăng mơnuih ruă khom pơkă lăng djơ̆ hơdră hăng ruah mă lăp djơ̆ ƀơi lu mông, amra mơguah, yang hrơi dŏng hăng mơmot. Lơm anun ară drah pơ̆ sang tui anun, ƀing ta dưi lăng tui tơlơi ară drah amra thâo tañ”.

Ruă tơtăng ară drah amra pơgang hlôm hlâo ba glăi bôh tơhnal hăng djă pioh ƀơi rơnoh klă tơdah kah hăng rim mơnuih ƀôn sang ngă tui tơpă tơlơi pơtă mơ̆ng ƀing juăt bruă ia jrao, djă pioh rơnoh tơdrâ̆o drơi jăn lăp djơ̆, huăi rơmong rơgao đơi. Rơnoh ƀong bruă djơ̆, ƀong lu añăm hla rok hăng bôh troh. Ƀong ƀiă hra, hơdư̆ ƀong lu rơmuă hlô mơnong, pơhlôm djop kali hăng hơdôm vi lương. Pơhrăm drơi jăn na nao, ƀiă biă mă ñu 30 mơnit rim hrơi. Nao yơh pơ̆ sang ia jrao giăm hloh pioh pel ĕp lăng ară drah rim blan, kiăng thâo tañ hăng lăng tui ară drah, pơgang bĕ hơdôm anô̆ pơplih ngă huĭ rơhyư̆t.

Hơdră kiăng thâo hăng pơgang tơlơi ruă čơtăng arăt drah 

Ruă čơtăng arăt drah lĕ tơlơi ruă bơdjơ̆ nao hơtai boh, hơmâo lu mơnuih ruă hăng glăk jai hrơi lu tui, tơlơi ruă anai ƀu amuñ ƀuh ôh samơ̆ amra ngă hŭi rơhyưt biă mă. Kiăng kơ thâo hluh rơđah dong kơ tơlơi ruă kơtăng arăt drah, hơdôm anŏ ba truh, tơlơi hŭi rơhyưt, ƀing mă tơlơi pơhing hơmâo mông bơră ruai hăng ơi ia jrao Chuyên khoa I Trần Thanh Qúy-Khua anom bruă pơjrao ruă kraih yua măt gơnam, sang ia jrao prong plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lak.

- Ơ ơi ia jrao, hơdră kiăng thâo sa čô mơnuih ruă čơtăng arăt drah hiưm pă ñu ?

Ơi ia jrao Trần Thanh Quý: “Čơtăng arăt drah arăng thâo mơng bruă pơkă lăng arăt drah, hăng bruă pơkă lăng arăt dra ƀing ta hơmâo 2 hơdră, ta nao pơkă lăng ƀơi anih khăm pơjrao hăng pơkă mă pơ sang. Hăng bruă pơkă lăng ƀơi anih khăm pơjrao, hơmâo ƀing nai ia jrao pơkă lăng, ƀing ta amra ngă tui anai: tal 1, tơdah kiăng thâo tong ten, lơm nao pơkă lăng ƀing mơnuih ruă kiăng pơdơi pran ƀiă biă mă ñu 15 mơnit; tơdah mơnuih ruă tơbat nao rai ƀudah tơpư̆ hlư̆ kơtang kiăng pơdơi pran ƀiă biă mă ñu 30 mơnit. Tal 2, anăm mơñum kơphê hăng kiăng pŏn akhăn lăp djơ̆ tui hluai rĭm čô mơnuih hăng kiăng hơmâo akhăn pŏn jum dar keng tơngan ƀiă biă mă ñu 2-3 cm kah lăp djơ̆ hlâo kơ pơkă lăng. Rĭm wŏt pơkă lăng ƀing ta kiăng pơplih 2 wŏt sui pơplah 2 mơnit, tal 3 dong tơdah ƀing ta pơkă lăng arăt drah giăm 140 mm Hg samơ̆ pơčrang lăng, khăm hơmâo bơdjơ̆ nao hơdôm anih anun lĕ hơtai boh, boh ƀleh, anai lĕ yua ruă čơtăng arăt drah hăng kiăng nao pơjrao tañ hloh.

-Ơi ia jrao brơi thâo, anŏ juăt ƀuh lơm ruă čơtăng arăt drah hiưm ñu ?

Ơi ia jrao Trần Thanh Quý: “Čơtăng arăt drah juăt ƀu mưn hơget ôh, hơmâo sa, dua tơlơi kiăng thâo anun lĕ ruă akŏ, wing akŏ, gah tơkuai, tơdah ƀuh hơmâo tơlơi ruă tui anun jing ruă čơtăng arăt drah yơh. Yua anun, mơnuih ruă anăm dŏ tơguăn ƀuh anŏ ruă tui anun kah mơng nao khăm hăng pơjrao. Ƀing ta kiăng nao khăm, pơčrang lăng tañ hloh kiăng tañ ƀuh ruă čơtăng arăt drah. Ƀing mơnuih ruă kơtang juăt ƀuh arăt drah bơdjơ̆ nao hơtai boh, boh ƀleh, akŏ dlô…”

- Ơ ơi ia jrao, čơtăng arăt drah amra bơdjơ̆ sat nao pơpă amăng drơi jăn ?

Ơi ia jrao Trần Thanh Quý: Čơtăng arăt drah juăt bơdjơ̆ sat nao hơdôm anih anun lĕ hơtai boh, akŏ dlô, boh ƀleh, kơsô̆. Sit biă ñu lĕ 2 anih anun lĕ dlô hăng hơtai boh. Lơm ƀing ta yua jrao pơjrao čơtăng arăt drah na nao, tơlơi ruă amra tơdu ƀiă hăng hơdôm anŏ bơdjơ̆ sat nao hơtai boh huăi ƀuh ôh. Yua anun, ƀing mơnuih ƀu yua jrao pơjrao ruă čơtăng arăt drah lăp djơ̆ juăt ƀuh ruă kơañăk, drah pơtul amăng dlô, đung drah amăng dlô ƀudah đom drah amăng hơtai boh, tơlơi anai amuñ ba truh djai brŭ. Hăng ƀing mơnuih ruă čơtăng arăt drah kiăng kiăo tui lăng hăng pơjrao brơi hmao tlôn.

Hai bơni kơ ih hŏ!