VOV4.Jarai - Jrao pơgang kman le\ sa amăng hơdôm tơlơi kơsem min prong hloh mơng anom bruă ia jrao. Jrao pơgang kman hơmâo pơkra jing djru hơdôm klăk c\ô mơnuih dưi pơjrao suaih tơlơi ruă rơ[ung, ia rơnah hu\i rơhyưt yua kman ngă. Khă hnun, bruă mă yua rơgao đơi jrao pơgang kman jing tơlơi ngă glêh glar ră anai, yua anun yơh ngă kơ drơi jăn [ing ta mă yua jrao pơgang kman [u mut dong tah. Lơ\m jrao pơgang kman `u [u tu\ yua lơ\m anun ană mơnuih ta amra bưp lu tơlơi hu\i rơhyưt biă mă, đa truh kơ djai. Yua hnun, yua jrao pơgang kman djơ\ tơlơi pơkă le\ bruă yôm biă mă.

Jrao pơgang kman le\ jrao hơmâo pơkra mơng vi sinh vật (kman, virus…), hơmâo pơkra mơng jrao anai pơ[ut hăng jrao adih, [udah pơ[ut abih bang jrao hoá học, dưi pơdjai [udah pơgăn h^ kman ngă ruă. Yap lăng ră anai hơmâo năng ai `u 8000 djuai jrao pơgang kman, amăng anun hơmâo năng ai `u 100 djuai hơmâo yua amăng bruă pơjrao tơlơi ruă.

Ano\ klă mơng jrao pơgang kman le\ pơjrao tơlơi ruă yua kman ngă kah hăng ruă bơbrah kơsô|, bơbrah amăng pơđoh ia mơa`ă, bơbrah tlong amăng tơngia, eh c\roh,  hơmâo kman amăng drah…Jrao pơgang kman [u tu\ yua hơget ôh amăng bruă pơjrao tơlơi ruă yua virus ngă kah hăng pơtuk hơdrap…

Khă hnun, ră anai lu mơnuih aka [u thâo hluh ôh kơ djuai jrao anai, jing mă yua ia jrao pơgang kman c\a c\ot, tui anun [u dưi pơjrao suaih dong, ba glăi tơlơi ruă pơko\n dong. Mă yua ia jrao anai [u djơ\ yơh jing ba truh hơmâo 1/5 mrô mơnuih nao  pơjrao jec\ pơ sang ia jrao.

Bruă yua ia jrao pơgang kman c\a c\ot jing tơlơi phun ba truh jrao pơgang anai [u dưi pơgang kman. Kar hăng kman pơgang glăi hăng jrao dong. Tơlơi anai bơbec\ sat kơ bruă djru pơhơdip mơnuih ruă kraih hăng pơjrao tơlơi ruă. Dược sĩ Đặng Sang, Khua anom bruă pơhlôm ano\ klă Kông ti pơc\ruh ngăn ia jrao – gơnam yua gah ia jrao Dak Lak brơi thâo:

“Tơhnal ba truh bruă kman dong glăi ia jrao pơgang, blung a le\ blơi ia jrao pơgang kman [u hơmâo hră kiăng blơi mơng ơi ia jrao. Tal dua, pô ruă blơi mă pô ia jrao pơgang kman. Tal tlâo le\ pơjrao [u djơ\ hrơi pơkă. Lơ\m mă yua jrao pơgang kman mơ\ [u dưi pơdjai kman le\ `u amra hơmâo glăi dong, tơlơi anai ngă tơlơi ruă kơtang hloh, amu` djai biă mă. Hloh kơ anun dong, kman dong glăi jrao pơgang amra rơngiă lu prăk pơjrao tơlơi ruă, pơjrao sui hloh laih anun kaih suaih hloh”.

Ia jrao pơgang kman [u kơnong pioh pơjrao kơ ană mơnuih đôc\ ôh mơ\ hơmâo mă yua lơ\m rông bui mơnu\, akan hơdang dong. Rơngiao kơ pơjrao tơlơi ruă kơ hlô rông, jrao pơgang kman hơmâo arăng mơnec\ mă luk jriu amăng gơnam c\em rim hrơi kiăng gơnam rông ta` prong, đ^ k^, huăi rơmă, hơmâo asar lu, huăi huac\ gơnam c\em, hlô rông hiam mơn. Tap năng, lu anih mă yua djop djuai jrao pơgang kiăng kơtrâ|o k^ arăng ko\m yua amra ngă ruă ung thư kơ pô mă yua sui thun.

Yua jrao pơgang kman hơmâo luk jriu amăng gơnam c\em rim hrơi hăng mrô jrao aset, yua hnun sui thun `u [u dưi pơdjai kman dong tah, yua hnun pơjing rai djuai kman dưi pơgang glăi jrao pơgang anai. Lơ\m anun, ia jrao [u dưi pơjrao kơ hlô rông ruă dong tah, jing ngă hlô rông djai.

Tơlơi anai ngă huac\ prăk kăk kơ mơnuih bơwih [ong samơ\ ngă sat kơ tơlơi suaih pral mơng pô blơi yua le\ prong biă. Tơdah blơi [ong gơnam hơmâo jrao pơgang kman, biă `u jrao pơgang arăng ko\m yua laih, sui thun amra ba glăi lu tơlơi ruă hu\i rơhyưt. Dược sĩ Đặng Sang, Khua anom bruă pơhlôm ano\ klă, Kông tih pơc\ruh ngăn ia jrao – gơnam yua gah ia jrao Dak Lak brơi thâo dong:

“Tơdah ană mơnuih ta [ong gơnam mơ\ hơmâo jrao pơgang kman do\ đom glăi le\ amra ba truh hơdôm tơlơi anai: Blung a le\ ngă ruă kian pruăi, đa măt gơnam [ong huă. Hăng [ing amu` bơbec\ yua jrao pơgang kman le\ amra [uh tơlơi ruă amăng mông [ong gơnam. Tuc\ rơnuc\ le\ amra hơmâo tơlơi ruă [ă kman, bruă yua jrao pơgang kman amăng mông pơjrao kman amra tơnap hloh”.

Kiăng pơjrao hăng jrao pơgang kman tu\ yua hloh, rim c\ô mơnuih kiăng kơđiăng hăng ngă tui hơdră anai:

- Jrao pơgang kơnong kơ dưi pơjrao tơlơi ruă yua kman ngă, [u dưi pơjrao tơlơi ruă yua virus ngă ôh.

- Jrao pơgang kman amu` ba truh lu tơlơi ruă pơko\n dong yua anun kơnong dưi yua jrao pơgang kman lơ\m kiăng đôc\, laih anun kho\m hơmâo hră c\ih kiăng blơi mơng ơi ia jrao.

- Rim djuai jrao pơgang kơnong dưi pơjrao hăng sa, dua djuai kman đôc\ yua hnun [u dưi hlong c\i mă yua mă pô lơ\m aka [u hơmâo ơi ia jrao khăm, pơkă lăng tơlơi ruă.

- Rim c\ô mơnuih le\ hơmâo drơi jăn pran jua phara, hơmâo tơlơi ruă phara mơn, khut khăt [u dưi mă jrao pơgang kman mơng pô anai pioh pơjrao kơ pô adih ôh.

- {u dưi mă yua jrao pơgang kman c\a c\ot amăng bruă rông hlô mơnong ôh. Kiăng hơmâo tơlơi pơtô ba mơng [ing ơi ia jrao pơjrao hlô lơ\m hlô rông hơmâo tơlơi ruă.

Rơngiao kơ anun, kiăng be\ h^ tơlơi ruă [ă kman le\ kiăng rao tơngan na nao hăng ai c\ơ[u pơdjai kman, [ong mơ`um hơdjă, [ong huă jơman, pơkơjăp drơi jăn, triăng rơbat hyu, tlâ|o jrao pơgang djop.

Siu H’Mai: Pơblang