Mah hra kiăng biă mă kơ drơi jăn, samơ̆ ƀong lu đơi hra jing ngă sat kơ drơi jăn, amuñ hơmâo tơlơi ruă huăi ƀă hyu kah hăng tơtăng arăt drah, ia mơañă hơmâo ia sik, ruă hơtai boh, ruă arăt drah dlô...ƀong lu đơi hra ăt ngă rơmong rơmă čă plên, ngă akŏ dlô ta ƀu hơdor đơi, ngă tơlơi huă pơtuk hơngŏt kơtang tui. Lăp đing nao, anai lĕ tơlơi ruă ba truh tơlơi djai brŭ lơ̆m ƀă klin Covid-19.

Tui tơlơi hơduah ĕp mơng Anom bruă ia jrao rŏng lŏn tơnah (WHO) Việt Nam brơi ƀuh, thun 2016 hơmâo năng ai 548.800 čô mơnuih djai yua djŏp mơta tơlơi truh, amăng anun djai yua ruă arăt hơtai boh lĕ 172.300 čô, lu hloh hăng mrô ñu lĕ 31%. Mrô anai ăt brơi ƀuh, amăng hrơi hơmâo klin Covid-19, ƀing djai yua Covid-19 lêng hơmâo tơlơi ruă kah hăng ruă hơtai boh, tơtăng arăt drah, ia mơañă hơmâo ia sik ƀudah tơlơi ruă ƀu thâo hlao pơkŏn dong. Sit anun yơh, bruă pơhlôm pơgang tơlơi ruă huăi ƀă hyu lĕ jơlan hơdră ia jrao mơng dêh čar, amăng anun wai lăng klă tơlơi amuñ ngă ruă akă lĕ tơlơi yôm phun hloh laih anun sa amăng hơdôm tơlơi amuñ ngă hơmâo tơlơi ruă lĕ yua ƀong lu đơi hra.

WHO yap lăng rim thun hơmâo năng ai 4 klăk 100 rơbâo čô mơnuih ƀơi rŏng lŏn tơnah djai yua tơlơi ruă bơdjơ̆ nao ƀong hra lu. Tơlơi hơduah ĕp thun 2015 brơi ƀuh, rơnoh blơi ƀong hra mơng mơnuih ƀon sang Việt Nam yap ha čô lơ̆m ha hrơi lĕ 9,4 gam (đah rơkơi 10,5g hăng đah kơmơi lĕ 8,3g), amăng anun WHO pơtă kiăng ƀong hra yŭ 5g lĕ amra dưi djru ngă bơhơdip brơi 2 klăk 500 rơbâo čô mơnuih rim thun ƀơi rŏng lŏn tơnah. Ƀong lu hra jing amuñ hơmâo tơlơi ruă tơtăng arăt drah hăng djai yua tơlơi ruă hơtai boh. Ƀơi Việt Nam, lơ̆m 5 čô mơnuih prong lĕ hơmâo sa čô mơnuih tơtăng arăt dra, amăng 3 čô djuai lĕ hơmâo sa čô mơnuih yua ruă arăt hơtai boh. Nai tha prin Ngô Thị Hải Vân - Anom bruă wai lăng hơdjă agaih anih anom klin duam ruă kual Dap Kơdư pơhŭi hlâo:

“Bruă yua hra ră anai ƀơi Việt Nam ăt jing tơlơi hơmâo lăi hlâo mơng thun 2015 laih lơ̆m tơlơi hơduah ĕp kơ tơhnal tơlơi ruă huăi pơƀă hyu brơi ƀuh, ră anai mơnuih Việt Nam, rơnoh ƀong hra yap amăng ha hrơi lơ̆m sa čô mơnuih lĕ 9,4 gam, lơ̆m anun, tơlơi pơtă mơng Anom bruă ia jrao rŏng lŏn tơnah lĕ 1 čô mơnuih prong ƀu dưi ƀong rơgao 5 gam hra/hrơi, tui anun mơnuih ƀon sang Việt Nam glăk ƀong hra lu 2 wơ̆t pơhmu hăng mrô pơtă mơng Anom bruă ia jrao rŏng lŏn tơnah. Tui hăng ƀing rơguăt bruă anai, tơdah ƀong lu hra amra hơmâo tơlơi ruă arăt hơtai boh, ruă ung thư pruăi mơda, pruăi tha, rơngiao kơ anun ăt jing tơhnal ngă hơmâo tơlơi ruă pơkŏn dong”

Nai tha prin Ngô Thị Hải Vân lăi, ră anai tơlơi thâo hluh mơng mơnuih ƀon sang kơ tơlơi truh sat yua ƀong hra lu dŏ kơƀah mơn, yua hnun, bruă kiăng ngă ră anai lĕ pơtô blang brơi ană plơi thâo. Bruă pôr pơthâo jing yôm biă mă kiăng abih bang mơnuih thâo hluh, pơplih tơlơi pơmin đah mơng pơgang hlâo tơlơi duam ruă, anăp nao pơđĭ tui tơlơi suaih pral kơ abih bang mơnuih. Nai tha prin Ngô Thị Hải Vân - Anom bruă wai lăng tơlơi hơdjă agaih klin duam ruă Dap Kơdư brơi thâo dong:

“Biă ñu ră anai, tơlơi ruă huăi ƀă hyu jing tơlơi bơngơ̆t kơtang biă hăng sang ia jrao, ăt hơmâo Ding jum ia jrao Việt Nam lăng ba mơn, anai lĕ tơlơi glăm ba prong biă, tơlơi jŭ yap mơng Ding jum ia jrao brơi ƀuh hơmâo năng ai 77% ƀing djai yua hơmâo tơlơi ruă huăi ƀă hyu, amăng mrô 77% anai hơmâo 44% mrô mơnuih djai hlâo kơ 70 thun, lăi tui anun kiăng ƀing ta ƀuh, tơlơi glêh tơnap mơng tơlơi duam ruă prong biă, phun ñu lĕ yua ƀing ta djŭp hot, mơñum tơpai ƀier, ƀong huă ƀu djơ̆, ƀu triăng ƀư̆ drơi jăn...hơdôm tơlơi anai ƀing ta dưi mơn bĕ hĭ!”

Ăt tui hăng nai tha prin Ngô Thị Hải Vân, mơnuih añrăng pral ƀong aset hra huăi ngă drơi jăn kơƀah ia hra ôh; kiăng ƀong gơnam đôč đač, añăm pơtăm ta pla mă ăt dưi hơmâo djŏp natri mơn, yua dah gơnam hơmâo mơng glai klô hơmâo ia hra; drơi jăn ta kơƀah hra tơdah ƀing ta čroh pơtah sui, mơnuih ngă bruă glêh đơi amăng hrơi adai pơ-iă, ngă bruă ƀu hơmâo pơdơi pơdă, ƀing bơrơguăt drơi jăn pơtŏp kơtang đơi.

Kiăng dưi pơgăn tơlơi ruă yua amăng drơi hơmâo lu đơi ia hra, WHO pơtô ba mơnuih ƀon sang ƀong hra aset biă hăng boh pia “Brơi aset hra - tŭt hra mă ƀiă - ƀong aset đôč gơnam mơsin”. Pioh hra hăng gơnam hơmâo ia mơsin ƀiă đôč lơ̆m hơbai añăm; ƀong lu añăm hơtuk, hlua; añăm tut hra lu đơi ôh, lui hĭ tơlơi juăt tut ia măm lu đơi; tuh ia dong amăng ia măm đah mơng plai ƀiă mơsin; anăm ƀong boh troh tut hăng hra ôh; ƀu dưi brưh ia añăm ta kho akan mơnong amăng asơi huă; anăm ƀong đơi ôh gơnam arăng pơkra lui hlâo mơ̆ hơmâo lu ia mơsin. Rơngiao kơ anun, akŏ pơjing anih kiăng plai ƀiă tơlơi juăt ƀong lu hra kah hăng: plai ƀiă ƀong hra ƀơi sang hră (hơbai añăm brơi ƀing čơđai pioh ƀiă hra đôč, pơtô ba ƀing čơđai thâo hluh, wai lăng anih sĭ mơdrô amăng sang hră, pơtô ba tơlơi suaih pral mơng ƀing čơđai...); hrŏ trun ƀong hra ƀơi plơi pla (pơtô ba, jơnum plơi pla, wai lăng, pơtô brơi ƀing hơmâo tơlơi ruă tơtăng arăt drah, pơtô amăng hrơi pôr pơthâo, nao čuă sang anŏ); pơhrŏ trun ƀong hra amăng sang sĭ mơdrô...pơtô ba buh hra ƀiă đôč amăng gơnam ƀong huă...Bruă ƀong aset hra hăng wai lăng tơlơi ruă tơtăng arăt drah, ruă mơañă tơbiă ia sik ƀơi hơdôm anom bruă ia jrao biă ñu lĕ sang ia jrao să: abih bang mơnuih ruă tơtăng arăt drah hăng ruă mơañăm hơmâo ia sik lêng hơmâo pơtô ba kiăng ƀong ƀiă ia mơsin; lăi pơthâo kơ bruă pơhrŏ ia mơsin lơ̆m khăm tơlơi ruă tơtăng arăt drah hăng pơtŏng glăi tơlơi amuñ ruă mơañă hơmâo ia sik. Čih pơkra hăng ngă tui tơlơi pơkă hăng hră tĕp, tơlơi čih pơhŭi hlâo. Tơlơi pơkă mrô hra dưi ƀong lu biă mă amăng 100g añăm ƀing ta juăt ƀong....

Phượng Vũ – Đình Thi: Siu H’Mai: Čih