VOV4.K’ho- Sơnđờm bơh ngai do, jơnau đơs pờ tơlik mờ dà kòn cau K’ho tàm ngai dơ\ 7 pah poh geh tai dùl jơnau “Lơh broă tài Gơnoar kòn bơnus”. Tàm hơ\, bol a` geh yal uă jơnau cih bè ală gơnoar tờm pal geh bơh cau kòn cau dê mờ gơnoar broă kung bè kơnòl bơh cau kòn cau dê gơ wèt mờ dà lơgar mờ jơi bơtiàn.

Jơnau đơs ngai do, bol a` dan yal bè Gơnoar jơi bơtiàn lơh nền is mờ Gơnoar bơh cau kòn cau dê. Gơnoar jơi bơtiàn lơh nền is mờ gơnoar bơh cau kòn cau dê bulah geh bơta tàm gơrềng mơya tơngume tàm dơlam bơh gơ dê là krơi is jơh lơm mờ bol he pal gi\t wa\ gơ in di.

Gơnoar jơi bơtiàn lơh nền is sền swì tàm bơta sền bal bơh dunia dê là gơnoar bơh tơl jơi bơtiàn dê tàm broă crơng gơs rài chính trị mờ dong bơtàu tơnguh lơh sa- mpồl bơtiàn jăt tàm bơta gơnoar tờm ù tiah dà lơgar dê. Tàm Sơnoa boh lam Liên hợp quốc dê, jơi bơtiàn lơh nền is geh sền là bơta pal jăt nàng gàr ring lơngai mờ gi\t gơ\p lơh bơyô bal đah ală jơi bơtiàn. Sơnoa boh lam Liên hợp quốc đơs nền: “Bơtàu tơnguh bơta gi\t gơ\p lơh bơyô bal đah ală jơi bơtiàn jăt tàm bơta sền ki ngàm gơnoar ring bal mờ lơh nền is bơh ală jơi bơtiàn dê”; hơ\ là gi\t gơ\p đah ală dà lơgar lơngăp lơngai is, geh gơnoar tờm lơh is mờ geh gơnoar lơh nền is rài kis bơh he dê”.

Bè hơ\, “gơnoar jơi bơtiàn lơh nền is” geh wờng là broă dùl dà lơgar- jơi bơtiàn khăt gơboh is jơh lơm tàm broă lơh dơ\ tam dră jòi bơta lơngăp lơngai is kung bè sac rwah rài ătbồ chính trị, gùng dà bơtàu tơnguh dà lơgar.

Jơnau gơtha “gơnoar jơi bơtiàn kòn cau” geh ngan ngồn cih dờp tàm 2 sră nggal kuơmàng. Tàm bơta 2 Jonau yal bơr dunia bè gơnoar kòn bơnus bơh Liên hợp quốc dê (UDHR) nam 1948, cih: “Jơh tơl nă cau geh deh ndrờm geh dờp lèng jơh ală gơnoar mờ khăt gơboh is ờ geh khăt dùl bơta tam cah ờ rờm lơi bè jơi bơtiàn, să jù bò, cau ùr halà cau klau, dà đơs, jăt yàng, mò pàng jơi bơtiàn halà dà lơgar lơi”.

Bơta 3 Công ước dunia bè ală gơnoar broă làng bol mờ chính trị (ICCPR) nam 1966 cih: Tàm ală lơgar geh uă mpồl jơi bơtiàn kòn cau, jăt yàng mờ dà đơs ơm kis bal, den ală cau dùl nă să is gơ wèt ală jơi bơtiàn, jăt yàng, dà đơs mờ ală cau kòn cau hơ\, bal mờ ală cau ndai bơh mpồl bơtiàn he dê, ờ rơgơi gơtìp ai te\ gơnoar geh dờp lèng rài niam chài krơi is, gơnoar geh tơngo\ mờ lơh jăt bơta jăt yàng krơi is halà gơnoar geh ngui dà đơs is bơh khi dê.

Do là 2 sră nggal kơrnoat boh lam dunia bơnàng jă, cih dờp ală gơnoar kơrnoat boh lam tờm kuơmàng bơh kòn bơnus dê bè broă làng bol, chính trị mờ gơnoar jơi bơtiàn kòn cau geh sền là gơnoar tờm kuơmàng tàm mpồl ală gơnoar broă làng bol, chính trị hơ\. Bơta hơ\ geh gơtha là cau kòn cau geh wil tơl ală gơnoar bè broă làng bol, chính trị, lơh sa- mpồl bơtiàn, niam chài bè ală cau là jơi bơtiàn gal kòn bơnus tàm dà lơgar sơl, ndrờm ring bal lơm jơh mờ ờ geh bơta tam cah ờ rờm bal.

Ai tàm lơgar Việt Nam bol he dê, làng bol pal wờng là, Việt Nam cih gơnoar kòn bơnus, gơnoar cau làng bol; hơ\ là gơnoar bơh jơh ală làng bol Việt Nam dê, ờ go\ tam cah is là jơi bơtiàn ờ gal cau halà jơi bơtiàn geh gal cau. Gơnoar kòn bơnus gơ wèt jơh tơl jơi bơtiàn ring bal đah gơnoar is să tờm dê mờ gơnoar bal mpồl bơtiàn jơi bơtiàn geh ơn bal tàm gơnoar bơh dà lơgar- jơi bơtiàn dê. Chủ tịch Hồ Chí Minh mờ Đảng Cộng sản Việt Nam sùm ờ go\ tam gơl jơnau kờ` gàr geh gơnoar kòn bơnus, tàm hơ\ geh gơnoar jơi bơtiàn lơh nền is bơh làng bol Việt Nam dê jăt adat boh lam dunia dê. Gơnoar kòn bơnus neh geh cih tàm Sơnoa boh lam Việt Nam mờ tàm ală sră nggal kơrnoat boh lam lơgar he dê. Do là bơnàng jă nàng gàr niam mờ tơnguh gơnoar bơh jơh tơl nă cau tàm dà lơgar Việt Nam dê, ờ go\ tam cah is cau klau halà cau ùr, cau jù halà cau bò, jơi bơtiàn, ù tiah [òn lơgar, dà lơgar…geh dờp ală gơnoar sàu sa, soh phan, ơm kis, lòt rê, bơsram sră, lơh broă, gơnoar khăt boh is sră báo, yal tơngi\t, khăt gơboh pin dờn, jăt yàng…

Broă dùl êt nă cau geh bồ tơngoh tam dră lơh aniai Đảng mờ Dà lơgar he kơldang nùs, sơmờm bơta ờ tơl bồ tơngoh gi\t wa\ bơh làng bol dê, kuơmàng là làng bol ală jơi bơtiàn kòn cau ờ gal cau dê nàng làng bol in wa\ wờng tìs bè gơnoar jơi bơtiàn lơh nền is, gơnoar bơh ală jơi bơtiàn kòn cau ờ gal cau dê jăt kơrnoat boh lam dunia. Bơh hơ\ bơchồt làng bol ală jơi bơtiàn kòn cau tàm lơgar he `ă ntàu sồr geh “gơnoar jơi bơtiàn lơh nền is”. Bol khi ai jơh pràn mblàng yal, bơchồt bồ tơngoh jơi bơtiàn êt sơ ềl; tam cah is mpồl tam klăc dờng ală jơi bơtiàn tàm Việt Nam; bơchồt ală jơi bơtiàn tam dră wơl mờ gùng dà broă lơh jơi bơtiàn, jăt yàng bơh Đảng, Dà lơgar dê; lơh roh bơta kơ\ kơl jăp chính trị, dà lơgar, ngan là tiah làng bol kòn cau, tiah sar lơgar ngài. Mờ đơs là, gùng dà broă lơh bơh Đảng mờ Dà lơgar he dê ờ hềt sền dờng màng tus gơnoar bơh cau kòn cau dê.

Nàng làng bol ală jơi bơtiàn kòn cau wa\ wờng rlau bè broă do, pal lơh niam rlau tai broă lơh mblàng yal, bơto bơtê. Lơh loh rlau tai jơnau gơtha gơnoar jơi bơtiàn lơh nền is mờ gơnoar bơh jơi bơtiàn kòn cau dê, nùs nhơm bơh Đảng mờ Dà lơgar he dê bè broă do bè lơi. Jăt Giáo sư ồng Đỗ Quang Hưng, Kuang ătbồ Mpồl kơlôi sơnơng gah Jăt Yàng mờ Gơnoar kơrnoat boh lam, Hìu bơsram Đại học Hà Nội; Kuang ătbồ Mpồl duh broă Bơto pơlam Jăt yàng Ủy ban Mặt trận dà lơgar Việt Nam dê đơs, broă mblàng yal tus làng bol ală jơi bơtiàn kòn cau in nàng làng bol in gi\t wa\ di bè broă do ờ go\ di là broă [ươn soh ờ, mơya kung gam pal lơh mờ lơh niam:

Pal dờp là, geh ală broă bè gơnoar khăt gơboh is bơh kòn bơnus dê gơrềng tus ờ dùl êt gơ wèt mờ jơi bơtiàn do, jơi bơtiàn ne, Dà lơgar do, Dà lơgar ne. Bơta pal jăt den uă ngan mìng gơtùi lơh jăt geh jăt dunia den he lơh jăt, ai ală bơta lơi jăt bơta is rơmis bơh dà lơgar dê den he kung gam gàr sơl mơya pal gàr niam bơta tờm kuơmàng ai khi in. Tu\ he đơs mờ khi den khi gi\t jơh bal bơta di mờ bơta ờ di, bơta di là lài do làng bol ờ hềt geh dờp lèng bơta gơnoar do, tu\ do den jơh ală bơta tam gơl, dà lơgar tam gơl, dunia tam gơl, làng bol pal lơh ngan dờp lèng ală bơta hơ\. Mơya jơh ală bơta ndrờm geh bơta nggùl tơmời lơm bơh gơ dê, tàm Việt Nam bol he den den pal dờp bơta nggùl tơmời do.  

Gi\t wa\ dipal bè gơnoar jơi bơtiàn lơh nền is, gơnoar jơi bơtiàn kòn cau mờ gùng dà, broă lơh bơh Đảng, Dà lơgar Việt Nam dê tàm broă gàr niam lơh jăt ală gơnoar do geh pơgồp bơnah kơryan ală broă lơh bơh ală cau pơrlơ\ dră wơl làng bol, lơh aniai dà lơgar sùm geh jơnau jòi kai sơmờm broă jơi bơtiàn kòn cau nàng hoài jà, bơchồt tam lơh, lơh aniai bơta tam klăc jơi bơtiàn. Kơlôi ngan do là bơta kờ` ngan tàm bơta gi\t wa\ gơ wèt mờ tơl nă làng bol kòn cau, tơl nă kuang bàng tàm tiah làng bol ală kòn cau tu\ do.

Hoài Thu sền swì mờ tơrgùm cih- Cau mblàng Lơ Mu K’Yến