Kòn cau Jrai kung bè bàr pe jơi bơtiàn dồ ết nă cau ndai geh ngai Sa tềp Dà lơgar bơh yau ờ ndrờm bal mờ Sa tềp bơh cau Yoan dê. Mơya ngai sa Tềp Dà lơgar bơh Yoan dê geh làng bol ală jơi bơtiàn sền là sa tềp bal bơh hìu bơnhă dờng lơgar Việt Nam dê. Kung gơ jal ngan sơl rcang sơlào piang bơtòm tơrgùm, rcang bơka hìu đam. Mò Rmah H’Bloi, ơm tàm ƀòn Mok Đen, xã Ia Dom, kơnhoàl Đức Cơ, càr Gia Lai, đơs: “Nàng rcang wă rò nam pa, gơwèt mờ kòn cau Jrai he dê dilah geh phe mbar den he gơm piang mhar, hìu geh sur, iar den lơh poăc sur, iar, tơnơ̆ hơ̆ den he rcang klơm mbar lơm pòng, tàm ală ngai do he kung pal pơs wàs wơl hìu đam sàng goh, niam bơnĕ, jùt rào rùp hin yồng tàm hìu nàng nam pa he rơ̆p geh dờp bơta pa, sang tĕ ală bơta ờ hềt niam tàm nam yau, kơ̆p kờñ rài kis hờm ram, kis chờ hờp”.

Kra ƀòn Rah Lan Kil, kis tàm ƀòn Mlah, xã Phúc Cần, kơnhoàl Krông Pa, càr Gia Lai pà git, tàm bơhiàn niam chài kòn cau Jarai dê, lài do ờ geh Satềp. Cau Jarai mìng geh kàl ñô sa, bè ờs tàm kàl prang, tŭ làng bol neh tơnhoàl jơh kàl lơh sa. Mơya uă nam pa do, cau Jarai geh tìp bal mờ ală jơi bơtiàn kòn cau oh mi ndai, den tàng kung ơm rơlô, nhơl chờ tàm ngai Satềp sơl. Tŭ do, làng bol mờng pơs wàs kloh niam, bơka hìu đam, pơs wàs gùng lòt tàm ƀòn mờ rơcang ală phan sa bơkah, ƀĕ tơrnờm nàng bal mờ ală cau tàm hìu nhă, jơi nòi ñô sa. Ồng Rah Lan Kil đơs: “Jăt bơhiàn ờs mờng bơh mò pàng dê den lài do tơnơ̆ mờ tŭ ñô sa hờm den cau lơi rê tàm hìu cau hơ̆. Broă bơyai lơh tŭ do ờ gam dờng tài tàm uă ngai bè lài tai, làng bol kung neh git là pal tềm pềr, geh kàr lơi sa kàr hơ̆, ờ hoàc huơr, kwơ màng là oh mi he geh tìp bal, chờ hờp bal là di bloh”.

Tàm ƀòn Kon Hoa, xã H’Ra, kơnhoàl Mang Yang, càr Gia Lai, nam 2023, geh 10 hìu bơnhă rƀah geh Dà lơgar dong kờl lơh hìu ơm. Tơl nơm hìu geh ơnàng 36 thơk vuông, kờp priă 84 tơlak đong, tàm hơ̆ Dà lơgar dong kờl ờ tơm wơl 44 tơlak đong, hìu bơnhă càn priă dong kờl ờ sa priă cồng uă tàm Ngân hàng cíñ sác kơnhoàl 40 tơlak đong nàng lơh hìu dờng niam rlau tai. Lài mờ tơngai sa tềp Dà lơgar, ală hìu do neh lơh jơh, sền sơ wì wơl mờ jàu ai ală cau geh dong kờl in. Sa tềp tus, ùr bơklau bi Mech bal mờ 03 nă kòn ơm tàm ƀòn Kon Hoa, xã H’Ra chờ hờp ngan geh mut ơm mờ sa tềp tàm hìu pa là bơta kơ̆p kờñ bơh bi dê. Bi Mech chờ hờp, đơs: “Sa tềp nam do geh hìu ơm pa kơnờm geh Dà lơgar dong kờl, añ chờ hờp ngan. Hìu yau lài do sềt jơh, kàl mìu ñhăt jơh lơm, ờ geh tiah ơm bĭc, ờ gơtùi ơm tai, sơnđàc ală sau dềt ngan. Geh Dà lơgar dong kờl, den ai hìu bơnhă in càn priă dong kờl ờ sa priă cồng uă tai den ùr bơklau añ chờ hờp ngan, ưn ngài Dà lơgar uă ngan. Bơh tŭ do, geh hìu ơm kơ̆ kơl jăp rao hìu bơnhă añ rơ̆p tàm sồr bal mờ gơ̆p, pơnđơl pràn lơh ngan lơh broă nàng bơtàu tơnguh lơh sa, bơtàu tơnguh rài kis”.

Geh tơnhào uă, geh priă tăc kơphe, hìu ồng Hmou kis tàm ƀòn Groi Wêt, xã Glar, kơnhoàl Đăk Đoa, càr Gia Lai chờ gờm wă rò nam pa mờ nùs nhơm chờ hờp ngan. Nam 2023 pa do, priă tăc kơphe gơguh tus rơlao 70 tơlăk đong tàm 1 kĭ gar, cèng geh uă priă ai hìu nhă in nàng ngui tàm rài kis mờ rơcang wă rò nam pa. Ngai mờr satềp, hìu ồng Hmou lơh ngan măi tai ală ƀào kơphe neh rañ gam tai bơh hìu nhă dê nàng rơcang Satềp. Bal mờ săp ntas bơh măi gam măi kơphe, ồng Hmou yal bè bơta chờ bơh să tờm ồng dê bè do: “Satềp do chờ hờp ngan. Hìu añ kung rơcang ƀĕ tơrnờm, iar mờ blơi tai poăc sur, phan sa, dà hùc bơh tàm drà nàg cau tàm hìu nhă chờ hờp satềp. Nam do kơphe tăc geh priă, ală kòn añ cau lơi kung geh suơn kơphe, cau ờ geh ngan kung tơnhào geh bơh 1 tus 2 tấn, priă tăc gơguh tai den tàng cau lơi kung ndrờm chờ hờp lơm”.

Tây Nguyên nam pa do geh kàl tơnhào uă phan tam, tăc geh giă, den nùs nhơm làng bol wă rò sa tềp hô hơng rlau tai. Hìu bơnhă bi Y Lỹ, kòn cau M’nông ơm tàm ƀòn Bu Ndrung, xã Dăk Ndrung, kơnhoàl Dăk Song geh mờr 1 lồ ù tam kơphê mờ tiêu. Kàl tơnhào pa do, bulah gơtìp gơrềng tài bơh trồ tơngai duh, cồng nha tơnhào kơphê ờ uă mơya giă tăc gơguh wơl den priă lơh geh kung geh sùm sơl. Giă kơphê gơguh uă kung bè bơta gơn kơnờm nàng mut nam pa hìu bơnhă añ pơn jat tai pơnđơl pràn lơh ngan lơh broă sa. Bi Y Lỹ, đơs: “Kàl tơnhào phan pa so den giă tăc kơphê gơguh uă, làng bol geh kàl tơnhào uă mơya giă tăc den geh giă, làng bol kung chờ hờp ngan sơl. Tàm nam pa añ kung rơ̆p pơnđơl pràn rlau tai nàng lơh geh jơnau kờñ dờng rlau tai tàm broă lơh sa hìu bơnhă dê. Mut tàm nam pa den hìu bơnhă añ rơ̆p pơnđơl pràn lơh ngan lơh sa, bơcri priă nàng sươn chi hòn gơs niam rlau tai. Kung di dơ̆ nam pa tus añ gờm chờ jơh ală làng bol dùl nam geh uă pràn kơl dang să jan, geh cồng nha”.

Hìu ồng Điểu Gưu, kis tàm ƀòn Srê, xã Dăk Gru, kơnhoàl Dăk Rlấp, càr Dăk Nông geh 5 lồ ù tam kơphe mờ sầu riêng. Tờm sầu riêng pa tam, gam tàm tơngai dờng. Gam tờm kơphe neh tơnhào kơl jăp. Kàl tơnhào kơphe pa do priă tăc gơguh uă, lơh cau tam kơphe bè ồng Điểu Gưu chờ hờp ngan. Ồng Điểu Gưu pà git: “Hìu añ rơ̆p tam 100 tờm sầu riêng, tam kơphe mờ điều den neh jŏ nam bloh. Kàl tơnhào kơphe nam pa do priă tăc gơguh, làng bol tam kơphe chờ hờp ngan, geh bơta nàng drơng satềp, ngui tàm rài kis. Hìu añ 1 nam tơnhào kơphe mờ điều geh bơh 300 tus 400 tơlăk đong. Mŭt nam pa den hìu añ geh pơn jăt tai lơh ngan sơnka sền gàr suơn kơphe niam nàng bơh tŭ hơ̆ geh tơnhào uă priă rơlao”.

Bơh dùl nă cau lơh broă sa ngan ngồn, ngai lơi kung lòt lơh ơpah drơng broă lơh bơt bơtàu, bi Y Noan Ayun (sùm hòi là Bèp Hy), ơm tàm ƀòn Cuôr Đăng B, xã Cuôr Đăng, kơnhoàl Cư M’gar, càr Dăk Lăk neh pơnđơl pràn lơh ngan brồ guh gơ gơs cau tờm coh priă, dong làng bol lơh sir uă broă lơh bơt bơtàu hìu ơm, pơgồp bơnah bơsong broă lơh ai mờr 20 nă cau tàm thôn, ƀòn in. Bi Y Noan Ayun đơs bơta chờ hờp tềng đap mut tàm nam pa he dê: “Añ gŏ nam pa do uă ngan bơta chờ hờp. Ală bơta phan lơh geh bơh lơh sa suơn sre bè tiêu, kơphê, sầu riêng geh giă den làng bol chờ hờp ngan. Hìu bơnhă añ lơh geh priă jền bơh tờm kơphê kung ờ hoan geh uă sơl mơya hìu bơnhă añ geh tai priă jền bơh broă lơh ndai bè bơt bơtàu, ai ơpah rơndeh lòt nhơl 16 cơghĕ, 7 cơghĕ. Kơ̆p kờñ nam pa hìu bơnhă añ mờ jơh ƀòn lơgar ndrờm pràn kơl dang lơm, rài kis bơtàu tơnguh rlau tai”.

Uă ƀòn tàm Tây Nguyên, làng bol bơyai lơh Satềp mpồl bơtiàn, jơh gùt ƀòn geh tus bal tàm nùs nhơm rơcang wă rò Satềp. tàm xã Ea Tar, kơnhoàl Cư̆ Mgar, wă rò Satềp nam do jơh ală cau tàm ƀòn pa geh ai ngui hìu mpồl bơtiàn. Hìu mpồl bơtiàn ƀòn Kđoh geh lơh tềng ƀlàng dờng tàm gùl ƀòn, geh bă ù ơnàng rơlao 100 thơ̆k vuông, lơh jăt hìu hờ đang jòng bơhiàn kòn cau Rơđê dê, rơkàng tìm mờ sơlo, kơlik cang găc dă mờ ƀê tông geh găc bơkào. Mò Ra Lan H’ Tưởng, Kwang atbồ ƀòn Kđoh yal, broă lơh hìu do geh dong kờl uă ngan bơh mpồl bơtiàn dê den tàng geh lơh dờng niam, do là nùs nhơm chờ, gơboh gơbài bơh làng bol dê. Do kung là anih nàng pơrjum làng bol ƀòn lơgar, đơs crih tamya, tàp pràn să jan, bơyai lơh mblàng yal ală gùng dà broă lơh bơh Đảng, adăt boh lam bơh Dà lơgar tus mờ làng bol tàm ƀòn. Satềp tus, ƀòn chờ hờp hìu mpồl bơtiàn geh lơh dờng niam, bơyai lơh tam jào nam mờ broă đơs crih tamya bal mờ ală jơnau nhơl ờs mờng mờ trŭ phan sa…

Ƀòn lơgar kòn cau K’Ho tơnơ̆ tơngai tơnhào jơh phan tam, di tơngai lồi nam sùm bơyai lơh dơ̆ lơh yàng Ñô năng- dơ̆ lơh Yàng ưn ngài ală Yàng neh ai dùl kàl tơnhào uă phan tam. Kra ƀòn là cau ala mat ƀòn lơgar sac rơ wah dùl ù tiah dơng ngan mờ tơl ơnàng nàng lơh tiah bơyai lơh dơ̆ lơh Yàng. Jat ồng Rơ Ồng Ha Jràng ơm tàm xã Liêng Srônh, kơnhoàl Dam Rông, càr lâm Đồng, dơ̆ lơh Yàng geh bơyai lơh mờ broă lơh ală hìu bơnhă tàm ƀòn bal mờ gơ̆p tă pơgồp bal dùl sơ̆ kòi, dùl nơm iar, dùl drăp tơrnờm nàng chờ hờp bal, dùl nơm rơpu rah (hơ̆ là rơpu jơnhoa bơh 1 thơk rlau hơđang) halà kơnrồ nàng duh khoai Yàng, mờ kơ̆p kờñ ưn ngài Yàng tàm dùl nam pa do neh ai làng bol ƀòn lơgar in geh pràn kơl dang să jan, tơnhào uă phan tam, kung bè kơ̆p kờñ mut tàm nam pa rơ̆p bơtoah bơtoài rlau tai. Ồng Rơ Ồng Ha Jràng, đơs: “Tơnơ̆ tŭ neh rcang rơpu rah, rơ̆p ntào tờm kơndah (hơ̆ là tờm gơnơng) geh bơka niam ngan bơh 15 ngai lài mờ kơnơng (jrong) nàng kơ̆t rơbô pơdơng ơn Yàng in, ntào tờm gơnơng nàng làng bol ƀòn lơgar in gĭt he mờr lơh dơ̆ Ñô năng, làng bol tơngŏ bơta chờ hờp tài dùl nam tơnhào uă phan tam, làng bol ƀòn lơgar rơ̆p ưn ngài ală Yàng kòi, Yàng Dà, Yàng Kơh Yàng bơnơm ... tài Yàng ndu ai kòi phe ƀòn lơgar in ngai sơlơ hờm ram, Yàng ù ai ù tiah điơm gơs cèng wơl phan tam tơnhào uă. Tơnơ̆ hơ̆, jơh ală ơruh pơnu, kơnòm dềt mờ cau kra bal mờ gơ̆p dròng cing, tam ya đơs pơnđick gùt dar tờm gơnơng pa lơh poăc rơpu. Rơpu tơnơ̆ tŭ lơh poăc geh tàm pà ndrờm bal ai ală hìu bơnhă tàm ƀòn in, mìng lời wơl bồ rơpu geh gơm biăp sa bal mờ piang nàng yờ sa bal, tơnơ̆ hơ̆ tơl nă cau tròc tơrnờm tàm plai nhồng ro bal mờ gơ̆p ñô bal, tam ya tus mang àng...”.

Uă ƀòn tàm dơ̆ do kung bơyai lơh chờ Nam pa ha là lơh chờ gờm kòi pa. Di tàm dơ̆ do, ală hìu nhă ndrờm mhar cèng kòi rê tàm đam mờ wă rò huềng kòi rê tàm hìu, mờ bơyai lơh ñô sa piang kòi pa nàng ưn ngài yàng trồ, yàng ù, yàng kòi, mò ồng neh ai geh dùl kàl lơh kòi geh tơnhào uă mờ răc dan dùl kàl kòi geh bềng đam. Tơnơ̆ mờ dơ̆ lơh yàng chờ gờm piang kòi pa, ală ƀòn bơyai lơh duh khoai dà mbòr, nàng răc dan geh mìu nhàc niam, dà geh sơr, sàng, ală cau ndrờm pràn kơl dang, nàng pơgồp bal sền gàr tiah kis kơh bơnơm niam, sền gàr dà bơh ƀòn lơgar dê, mờ bơto bơtê ală cau pal git tàm broă sền gàr brê, ù tiah, dà căt… tài do là phan bơna kwơ màng ngan bơh ală rài do mờ mò ồng neh lời wơl. Mò H’ Pen Mjâo, kis tàm ƀòn Ea Súp A, thị trấn Ea Sup, kơnhoàl Ea Sŭp, càr Dăk Lăk yal, nam pa làng bol kis tàm ƀòn kung chờ hờp Satềp nam pa mờ kơ̆p kờñ ală bơta geh niam bơnĕ tàm nam pa. Mò H’ Pen Mjâo đơs: “Lài do làng bol mờng bơyai lơh ñô sa uă ngan, geh tŭ tus 1 nhai dùl dơ̆. Bè bồ nam pa mờng bơyai lơh duh khoai yàng kòi pa nàng ưn ngài ală yàng neh ai làng bol in geh rài kis hờm ram. Tŭ do rài kis làng bol neh tam gơl, kơ̆p kờñ nam pa sùm pràn kơl dang, rài kis tam gơl, lơh sre, tam tơngời geh tơnhào uă”.

Bal mờ kấp ủy, gơnoar atbồ ală tiah, kwang bàng, cau ling ală pôs đồng, trạm sền gàr tiah nhàr lơgar gơwèt ală càr Kon Tum, Gia Lai, Dăk Lăk mờ Dăk Nông kung rê tàm ală ƀòn tiah nhàr lơgar sền gròi sa tềp ai hìu bơnhă geh dà kơl hề mờ Dà lơgar, hìu bơnhă rƀah in. Tàm kơnhoàl tiah nhàr lơgar Ia H’Drai, càr Kon Tum, Ƀan Ƀí thư Đoàn Ơruh pơnu Kộng sản Hồ Chí Minh Dà lơgar neh jàu pà broă lơh drơng rài kis lơh broă sa kờp priă 2 tơmàn đong dong kờl priă càn ờ ai priă cồng uă nàng đoàn viên, ơruh pơnu tàm tiah do in bơtàu tơnguh lơh sa; jàu 30 bơnah phan pà cau lơh phan Kông ty TNHH MTV Kao su Chư Mo Ray mờ Kông ty Kổ phần Kao su Sa Thầy in mờ bơyai lơh Sa tềp chờ hờp mờ làng bol tiah nhàr lơgar Kon Tum. Bi Ngô Văn Cương, Ƀí thư Đoàn Dà lơgar, Củ ñiệm Ủy ƀan Sền sơwì Đoàn Dà lơgar, pà gĭt: “Bơh ală broă lơh do nàng kờñ dong cau lơh broă, ơruh pơnu, cau lơh phan, cau geh rài kis kal ke geh tŭ tơngai niam nàng rê tàm ƀòn sa tềp ram mhŭ rlau, hìu bơnhă chờ hờp rlau. Tơnơ̆ dùl tơngai sa tềp den rơ̆p geh ală bơta pràn niam ngan nàng dong cau lơh broă kung bè là ơruh pơnu cau lơh phan mờ ơruh pơnu geh rài kis kal ke in lơh broă niam rlau tai tŭ mờ wă rò dùl tơngai sa tềp ram mhŭ”.

Jơnau đơs “Satềp tơrgùm bal – Nam pa tam pà bal” kung geh bơyai lơh tàm uă tiah tàm Tây Nguyên. Chờ broă lơh, kwang bàng, cau ling bal mờ làng bol tàm tiah nhàr dà lơgar bơyai lơh pơrlòng klơm mbar, tìp bal đơs crih tamya mờ pà phan ai cau lơh broă, hìu nhă geh sră dong kờl bơh dà lơgar bal mờ cau geh bơngă pin dờn. Thượng tướng Võ Minh Lương, Thứ trưởng Ƀộ Quốk phòng neh ala măt ală mpồl ling tàm Ƀộ Quốk phòng dê jào pà rơlao 15 rơbô pò phan pà mờ kờp jơh priă rơlao 10 tơmàn đong ai ală hìu nhă kwang bàng, cau ling, cau lơh broă geh rài kis gơtìp kal ke tàm Ƀiñ đoàn 15 mờ làng bol, kra ƀòn, kwang atbồ ƀòn, cau geh bơngă pin dờn tàm ƀòn jơi bơtiàn ờ gal cau kis tàm tiah nhàr dà lơgar bơh bàr càr Gia Lai mờ Kon Tum dê. Tàm ală ngai Satềp, bơdìh mờ broă lòt sền gròi, tus sền tàm ală tiah, ală mpồl ling sền gàr tiah nhàr dà lơgar gam ai ling tus tàm ờ uă ƀòn nàng pơgồp bal tàm broă sền gàr niam dơ̆ bơyai lơh tam jào nam pa, tiah nhơl chờ pơ-rài bồ tơngoh geh tơrgùm gal cau bal mờ làng bol chờ gờm Nam pa, wă rò Satềp. Jơh ală gùng dà broă lơh ndrờm wèt tus dùl nam pa hờm ram, chờ hờp, tềm pềr, geh uă nùs nhơm tam klăc bal.