Bal mờ “bơta chờ ờ jŏ” bơh drà kă bro, mpồl lơh sa kă bro bal mờ làng bol lơh broă sa tàm Tây Nguyên gam rơcang ai geh ală “bơta chờ jŏ” bơh broă geh sùm tơnguh uă bơta niam, bơta kwơ, bơngă mờ bơta pràn tàm pơrlòng bơh gar kơphe Robusta Việt Nam dê.

Bŭ lah geh rơlao 90% khà hìu neh tăc jơh kơphe bơh tŭ phan kă bro do gam tàm khà hờ đơm 50 rơbô đong tàm 1 kĭ, mơya broă drà kă bro kơphe geh bal tàm lơgar mờ dunia sùm gơguh priă tăc pa tàm nhai 7, mờ tŭ do gam tam gơl bơh 66 rơbô tus 68 rơbô đong tàm 1 kĭ, kung gam lơh uă làng bol lơh broă sa tàm kơnhoàl Chư Prông, càr Gia Lai bè kis tàm mpao. Làng bol đơs là, di lah geh sùm tàm bơta do, bŭ lah drà ka bro geh tam gơl gơmù, den bơta dờng màng là kơphe kung gam gàr geh khà priă tăc rơlao 50 rơbô đong tàm 1 kĭ, do là khà priă mờ ờ hềt tŭ lơi geh tus. Ồng Lê Quang Điền, kis tàm xã Bàu Cạn, kơnhoàl Chư Prông, càr Gia Lai chờ hờp đơs: “Tàm xã geh 10 hìu den mìng geh 3 hìu là geh kơphe tăc mờ khà priă kas, gam 7 hìu neh tăc jơh lài mờ hơ̆ nàng bơsong geh uă bơta mờ nàng bơcri priă tai. Lồi nam do, mìng kờñ priă tăc geh sùm bơh 50 rơbô tus 55 rơbô đong tàm 1 kĭ là bol añ neh chờ ngan bloh”.

Jăt ồng Phạm Đình Kiên, cau tam kơphe tàm xã Đức Mạnh, kơnhoàl Dăk Mil, càr Dăk Nông đơs, mờ khà priă tăc kơphe uă ngan bơh lài tus tŭ do là tàm tơngai bơh nam 1995-1996, bŭ lah mìng tàm khà bơh 35 rơbô tus 40 rơbô đong tàm 1 kĭ. Mơya kờp jăt priă geh tàm tŭ hơ̆, priă tăc 1 tấn kơphe tàm tơngai hơ̆ gơtùi lơh gơs dùl nơm hìu. Bơh tŭ hơ̆ tus tŭ do, làng bol lơh broă sa kung gam pal tăc sùm tàm khà priă geh bơh ờ uă tus bè ờs mờ ờ gơtùi gàr tơl tàm rài kis di lah mìng kơ̆p gơn tàm broă lơh kơphe. Tàm tơngai nam 2022, priă tăc kơphe kung geh tŭ gơguh tus 53 rơbô đong tàm 1 kĭ, mơya mhar gơmù wơl tàm khà rơlao 40 rơbô đong tàm 1 kĭ mìng tàm 1 poh tơnơ̆ mờ hơ̆. “Bŭ lah neh uă dơ̆ gơguh mhar, gơmù mhar, gơn kơnờm tơnơ̆ hơ̆ muăt jrùm, mơya ồng Kiên kung gam đơs là kơphe tàm kàl tus do di gơlan geh tàm khà rơlao 50 rơbô đong tàm 1 kĭ. Tài bè lơi geh khà priă tăc do, tàm bơta lơh sa ƀuơn Tây Nguyên dê, bơta geh kwơ bơh làng bol lơh broă sa kung gam ờ uă. Kơphe tăc mờ priă geh 50 rơbô đong tàm 1 kĭ, di lah pơn drờm mờ lài do den niam bloh. Mơya tŭ do, làng bol lơh broă sa ai is bơta pràn nàng lơh den priă cồng kung gam ờ uă sơl. Tài tŭ do priă lơh broă, priă phơng sih, sơnơm sền gàr phan tam den ndrờm gơguh kas ngan”.

Jăt ală kwang bàng mblàng yal, bơta geh khà priă tăc kơphe Robusta gơguh uă ală nhai pa do, tài geh bơh broă kơphe lơgar Indonesia ờ geh tơnhào; lơgar Brazil tơmù broă tăc mờ ờ pràn lơh sa tàm gùt dunia neh lơh cau ngui sa jòi tus mờ kơphe Robusta ờ kas priă rơlao den tàng lơh gơguh priă tăc bơta kơphe do. Mơya, jăt Tiến sĩ Trịnh Đức Minh, Củ tịc Mpồl tam klăc kơphe Buôn Ma Thuột đơs là, bal mờ ală bơta geh bơh dùl bơta phan kă bro, kơphe gam là dùl bơta phan priă jền, den tàng priă bơta phan do geh uă bơta kal ke mờ ờ git lài. Priă tăc ngai do gơguh, ngai hìng gơmù mờ gơguh gơmù tus tàm khà priă lơi, ndrờm ờ geh tàm bơta gơrềng bơh ală mpồl lơh sa kă bro mờ cau tam kơphe lơgar Việt Nam dê. Priă tăc kơphe tàm kàl tus là geh kơ̆p kờñ ngan, mơya mùl màl pà gŏ, broă pin dờn uă ir tàm dùl khà priă tăc mùl màl lơi hơ̆ di gơlan lơh gơtìp tus mờ bơta gơlik geh tai bơta mpồl lơh sa kă bro tơnguh broă prăp phan kă bro nàng kơ̆p priă tăc gơguh, làng bol lơh broă sa tơnguh tơngai pơyoa kơphe nàng kơ̆p priă tăc gơguh hơ̆ sồng tăc. Do là bơta neh geh gơlik bơh uă nam lài mờ lơh geh uă cau gơtìp dồs uă tàm Tây Nguyên, là bơta tềl tơngŏ lài pal pleh tàm tơngai tus.

Tiến sĩ Trịnh Đức Minh đơs là, bơta chờ drà kă bro gơguh priă tăc sùm là bơta chờ ờ jŏ. Mìng tŭ tơnguh geh bơta niam bal mờ khà măt kă bro bơh kơphe lơgar Việt Nam dê, hơ̆ sồng geh tơnguh uă bơta kwơ, tơnguh priă tăc, hơ̆ sồng là bơta chờ jŏ: “Bơta kwơ màng là lơh bè lơi sơnka sền gàr suơn kơphe niam, ai geh gar kơphe geh bơta kwơ uă, bè lơh kơphe geh bơta niam uă, kơphe bơkah. Mờ he pơgồp bal mờ ală hìu coh, bŏ, ală gah blơi mờ ală broă pơgồp bal kơl jăp. Bè hơ̆ den bơta chờ hơ̆ sồng geh jŏ jòng. Di lah ờ he ờ gơtùi kơnờm jơh tàm broă gơguh gơmù priă tăc kơphe tàm drà kă bro. Tài drà kă bro kơphe tŭ do neh là bè hơ̆ bloh”.

Lơh kơphe geh bơta niam uă, rề ơnàng broă pơgồp bal... kung là gùng dà mờ kơphe Tây Nguyên đơs is mờ kơphe lơgar Việt Nam đơs bal gam lơh jăt. Bŭ lah gam uă bơta gơkòl, mơya bă ù tam kơphe lơh jăt ală khà dờp dunia dê geh pơgồp bal mờ mpồl lơh sa kă bro, neh geh mờr 200 rơbô lồ (geh di pơgăp 27% kờp jơh uă ù tàm gùt lơgar dê); priă tăc kơphe geh sră dờp sùm uă rơlao mờ priă tăc tàm drà kă bro bơh 50 dolar Mỹ tus 300 dolar Mỹ tơl tấn. Kơphe Rơbusta bơkah lơgar Việt Nam kung neh tơlik măt geh cồng nha mờ sơn đờm geh ală drà kă bro dờp mờ ală phan tăc mờ lơgar bơdìh jăt gùng tờm sơnrờp ngan. Bơta chờ ờ jŏ gơguh priă tăc uă bơh drà kă bro di gơlan là bơta pơlam chờ di tŭ nàng kơphe lơgar Việt Nam geh tai bơta pràn tơnguh uă bơta niam, bơta kwơ mờ khà măt kă bro, nàng ală bơta chờ jŏ rơlao geh tus.