Ală ngai “yòng anih ơm anih sàu”

Pơniờ să là jơnau đơs dà kòn cau sơn rờp bơh Anih jơnau đơs Việt Nam dê geh pờ tơlik tàm tiah Tây Nguyên bơh tơnơ̆ ngai dà lơgar tơrgùm dùl, ală cau lơh Jơnau đơs dà Rơđê “geh tai tŭ” nàng yal bè ală “măi mok” mờ broă lơh jơnau đơs “yô yau ngan rlau jơh”. Ồng Y Khem Niê, tŭ do là dùl tàm ală cau lơh broă jŏ nam rlau jơh (ồng mut lơh broă tàm anih lơh broă jơnau đơs Việt Nam tàm tiah Tây Nguyên bơh nam 1994) yal wơl: Tơnơ̆ tŭ Anih lơh broă sùm tiah Tây Nguyên geh lơh, phan bơna ờ hềt geh bơta lơi, hìu lơh broă den jồm bơh Brê dà lơgar Yok Đôn dê klàr mờ yau ngan 9  (tàm hìu sồ 60 gùng Nguyễn Chí Thanh, tŭ do là gùng Nguyễn Tất Thành).

Broă lơh gơs jơnau đơs ndrờm pal kơnờm jơh mờ Anih pờ tơlik jơnau đơs sơñio rùp càr Dăk Lăk lơm. Jơnau yal tơnggit jơnau gơlik geh pah ngai mờ jơnau đơs (dà yoan) geh cau cih ƀău cih mờ tơrgùm bơh ală sră ƀău dà lơgar mờ kâp hơ đơm (ndrờm là ƀău sră lơm) hơ̆ sồng pơyua mpồl sền sơ wì in tơrgùm wơl tàm măi cih halà cih mờ tê. Jơh mblàng, den ală cau đơs đì rơndeh coh tus Anih pờ tơlik jơnau đơs sơñio rùp càr Dăk Lăk (tàm gùng Độc Lập, tŭ do là gùng Lê Duẩn- ơm đah ne Ƀảo tàng Dăk Lăk), sồr ồng Y Tuyn Kmăn sền sơ wì, kĭ sră mblàng dà Rơđê lài mờ tŭ mut tàm cơldŭ kup sap. Tŭ hơ̆, măi mok cơldŭ kup sap bơh Anih pờ tơlik jơnau đơs sơñio rùp càr Dăk Lăk dê ƀalhiă ngan, broă kup sap ndrờm pal lơh mờ ƀăng kối lơm. Cau đơs tŭ pa lơh broă, sùm đơs tìs, pal tơr wơl wơl uă dơ̆ nàng tơrbŏ ƀăng, den tàng roh uă ngan tŭ jơ hơ̆ sồng gơtùi lơh gơs jơnau yal tơnggit jơnau gơlik geh pah ngai. Neh bè hơ̆, ală cau đơs pal kơp kup sap jơh jơnau đơs bơh anih pờ tơlik jơnau đơs sơñio rùp càr dê hơ̆ sồng tus he lơh, den tàng geh uă tŭ tus nggùl mang hơ̆ sồng lơh gơs jơnau yal tơnggit. Ală cau đơs coh rơndeh rê tàm hìu tàm gùng kơh ờ geh dùl nă cau tàm gùng, tŭ ƀòn lơgar neh bic lơ hă. Ngai tàm pơn jat ngai, ờ ngòt mìu càl, ală nam nhai dan ơm kơldìng jŏ jòng nàng gàr sùm mờ bơtàu tơnguh Jơnau đơs dà Rơđê tus tŭ Anih lơh broă sùm tàm tiah Tây Nguyên geh anih lơh broă dờng niam geh lơh tàm sơnĕ 4  gùng Lý Thường Kiệt – Phan Bội Châu.

Rơnàng sơn rờp bơh jơnau đơs dà Rơđê dê tŭ do neh jơh sơnam rê rlô lơh broă, hơ̆ là ală ồng mò bè: Y Ler Niê, H’Ngơi, Y Thoan, H’Wiăk, H’Mrư Ayun, H’Nga Êban, Ksor Roza. Ồng Y Khem Niê là cau lồi dut bơh rơnàng sơn rờp dê kung gam tề lam rơnàng kơnòm să ngac ngar, bềng bơta jơh nùs, hơ̆ là H’Zawut Byă, H’Nêc Êñuôl, Y’Ƀel Êban, nàng jơnau đơs dà Rơđê bơh Anih jơnau đơs Việt Nam dê pơn jat tai bơtàu tơnguh rlau.

 “Lòt tus gùng đơs tus akhar”

Kơnòl broă tờm bơh ală cau sền sơ wì- cau đơs Cơldŭ lơh broă Dà kòn cau, Anih lơh broă sùm tiah Tây Nguyên dê là mblàng mờ sền, mơya bơh ală ngai sơn rờp pa crơng gơs, Mpồl kwang atbồ anih lơh broă neh pơn jờng mờ tề lam ală oh mi rê tàm ƀòn lơgar nàng cih, tơrgùm jơnau pơnđik, jơnau yal yau mờ tìp mat bơyô iat rơdiô. Bơh hơ̆, jơnau đơs ală jơi bơtiàn dùl êt nă cau Tây Nguyên cèng nhơm tă rài kis bơh ƀòn lơgar ngan ngồn mờ niam rlau. 30 nam mờ ală dơ̆ lòt neh lời wơl uă jơnau kir sơnrai niam.

Cau sền sơ wì jơnau đơs bi Ama Zưt (Gơ wèt jơnau đơs dà Bahnar) yal jơnau “lơh kòn oh dềt 7 sơnam” niam ngan. Hơ̆ là dơ̆ sơn rờp geh cau bơceh jơnau đơs crih mò Linh Nga Niê Kdăm (Phó Kwang atbồ anih lơh broă) lòt tìp mat bơyô iat rơdiô tàm ƀòn Kơjêng, xã Ayun, kơnhoàl Mang Yang, càr Gia Lai. Ngai hơ̆, geh dùl hìu bơnhă gam lơh yàng. Jat bơhiàn ờs mờng cau Bahnar dê, pah tŭ lơh yàng den pal wèr ngan, ờ wă nac. Mơya bơtuah ngan ngai hơ̆ mìng là lơh yàng gờm chờ jơi nòi bơh ƀòn ngài tus còp, den tàng Ama Zưt geh cau jà mut hìu rông. Tơnơ̆ tŭ lùp lap mờ yal tơngit is să tờm den làng bol git gŏ mơ tơn, hơ̆ là Ama Zưt – là cau mờng đơs tàm Rơdiô mờ dà Bahnar. Tơl nă cau chờ hờp lùp lap mờ jờng rơ jơnau đơs dà Bahnar bơh Anih jơnau đơs Việt Nam dê niam ngan. Ờ mìng bè hơ̆ lơm ờ, làng bol gam git Ama Zưt là kòn ồng A ƀòn đah ne dê. Git bè hơ̆ den tàng cau tờm hìu đơs là “mê là kòn sau tàm hìu do hơ̆ yơ”. Neh jơh đơs den ồng sơñio tê hờ sau dềt pơgap 7 sơnam mờ đơs tai “Ne là bèo mê dê”. Ama Zưt ờ git bơta lơi, sền oh dềt hơ̆. Cau tờm hìu đơs tai “Khai ndrờm mờ măt bèp mê dê”. Đơs tus ndo den Ama Zưt kah wơl bơhiàn bơh cau Bahnar dê: Ndrờm mat là oh mi, bulah 2 nă mơya mìng dùl lơm. Bi gơ jă gơ jal mù kup tê lùp lap “bèp dềt”. Mờ bơh hơ̆, tơl nă cau tàm kup tê tơm boh bơr chờ hờp. Sền gŏ tŭ niam, mò Linh Nga bal mờ Ama Zưt lơh ngai lơh yàng kuơmàng wă nac ƀòn dê gơ gơs dơ̆ tìp mat bơyô iat rơdiô lơh geh cồng nha wil tơl ngan.

Là cau sền sơ wì jơnau đơs- cau đơs, pah ngai mblàng mờ sền tàm cơldŭ kup sap, mơya ală oh mi kung sùm lòt lơh broă bè cau cih ƀău. Tơl dơ̆ rê lơh broă mờ ƀòn lơgar là dùl jơnau kah kir ờ gơtùi huĭ. Mờ bơh ală dơ̆ lòt lơh broă bè hơ̆ neh geh ală jơnau yal tơnggit, jơnau cih cèng nhơm tă rài kis bơh ală ƀòn lơgar, pơgồp bơnah lơh jơnau đơs pờ tơlik ală jơi bơtiàn dùl êt nă cau sơ lơ niam, sơlơ gơ kờñ rlau.

Cau chài là cau dong kờl

Tàm 6 Jơnau đơs kòn cau bơh Anih lơh broă sùm tàm Tây Nguyên lơh den jơnau đơs dà M’Nông là kơnòm să ngan rlaụơh. Đơs là “kơnòm să ngan rlau jơh” mơya kung neh 17 sơnam. Tơngai mờ jơnau đơs dà M’nông geh pờ tơlik, jơh ală 4 nă cau tàm mpồl M’nông ndrờm là ală klau pơnu ùr ơruh M’nông gam tàm sơnam 18, 20, pa geh rơ wah bơh ală ƀòn tàm Dăk Nông mờ Dăk Lăk.

Tŭ hơ̆, anih lơh broă sùm Tây Nguyên neh kĭ sră pơrgon mờ nghệ ñân Điểu Kâu- cau geh sền là “cau kơlôi sơnơng bè kòn cau M’nông’ nàng pơlam mblàng dà M’nông mờ sền sơ wì jơnau đơs. Tŭ hơ̆, bulah neh rlau 70 sơnam, mơya mờ bồ tơngoh ngac ngar, nghệ ñân Điểu Kâu ờ mìng pơlam nền nòn tơl jơnau cih, mờ gam bơto tai niam chài M’nông ai ală cau đơs in. Thị Đoắt, atbồ Jơnau đơs dà M’nông yal, gơ wèt mờ ală cau lơh jơnau đơs dà M’nông, nghệ ñân Điểu Kâu ờ mìng là pơgru bơto cih dà M’nông mờ gam bè dùl nă cau ồng, cau bèp jơh nùs kờñ gơboh, tề lam rơnàng kòn sau tơnơ̆. Ồng gam bơto mờng chài tơm boh bơr tàm anih lơh broă, sền gròi tus rài kis tŭ ală sau ơm ngài hìu bơnhă, ƀòn lơgar guh tus ƀòn dờng Buôn Ma Thuột. Bè hơ̆ den tàng Nghệ ñân Điểu Kâu neh gơ gơs là cau dong gàr bơh jơnau đơs dà M’nông dê.