Tàm hìu rông ờs mờng kòn cau dê, kềng bơnhă ồs hơng mờ drăp tơrnờm, nghệ ñân ưu tú ồng Y Wang Hwing, ơm tàm ƀòn Triă, xã Ea Tul, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk rơlĕ rơlùn uh kơ wào mờ yal dùl gơl jơnau yal yau bè klau Dăm San. Dăm San là klau pơnu pràn kơldang, khin cha jak chài, mat sơn đan khai dê tiơng pơn rơ làm gùt ală ƀòn rềp, ƀòn ngài. Klau Dăm San là cau pràn kơldang, khin cha jak chài mờ geh bơta bơta chài bơh ting mòc phan, gơ sơt phan jàñ nàng sền gàr ring lơngai ai làng bol mờ ƀòn lơgar in. Tơnơ̆ pah gơl đơs crih yal yau, nghệ ñên ơm wơl, uh dùl gơl kơ wào nàng dong jơnau yal he dê sơlơ niam rlau mờ geh sap rlau.

Khan, gam hòi là đơs crih yal yau, là dùl tàm ală gùng đơs bơh đơs pơnđik dê, dà Rơđê hòi là “Klei duê”. Tàm dà Rơđê dê, den “Klei” hơ̆ là jơnau đơs, ai “Duê” hơ̆ là tàm tơrbŏ. Klei duê là jơnau đơs geh bơta tàm tơrbŏ bal mờ ală akhar đơs ndrờm bal halà mờ ală jơnau đơs ndrờm bal. Lài do, Jơnau đơs tòng bơr geh đơs uă ngan tàm rài kis mờ broă lơh niam chài cau Rơđê dê. Geh đơs tàm ală jơnau bơceh niam chài bơh yau bè: yal yau, jơnau rac yàng, adat bơhiàn, jơnau lùp, đơs crih yal yau, đơs tàm sơrbŏ bơr. Tơngume đơs tus tơl gah bơh rài kis mpồl bơtiàn, geh tơrgùm mờ mblàng wơl bơh rài do tus rài ndai.

Jơnau đơs tòng bơr ờ duh pal geh anih nàng đơs, gơtùi đơs tàm tŭ ơm rlô bòl tơnơ̆ tŭ jơ lơh mìr, tŭ lòt àñ dà, tŭ oh mi, gơp bơyô tìp mat tơm boh bơr kềng drăp tơrnờm halà tŭ cau kra nting tơngkah kòn sau. Tŭ đơs gơtùi pơn đềm tai mờ đờng goòng mờ geh đơs mờ uă bơta krơi is. Cau đơs gơ jat tàm nùs tồr, jơnau yal, tŭ jơ mờ tam gơl, bơceh gơs ală jơnau, ală sap đơs mờ gùng đơs rơlĕ rơlùn nàng cau iat in ƀuơn git, ƀuơn wă, ƀuơn kah. Bè hơ̆ den tàng bulah ờ git cih, ờ git sền sră, ờ hềt geh tŭ lòt bơsram tàm hìu bơsram halà ơdŭ bơsram lơi, 2, 3 nă cau kơnòm să geh bơta chài kung gam kah jơh mờ gơtùi đơs alà jơnau đơs khan, đơs kứt, đơs eirei jòng ngan, đơs bơh màng do tus mang ndai hơ̆ sồng jơh. Bè bi H’ Nai Niê, ơm tàm ƀòn Phơng, xã Ea Tul, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk: “Añ iat tơl gơl mờ đòm cau đơs. Lòt tềng lơi añ kung đơs tơl gơl lơyah nàng kah mờ git bơta chài đơs. Añ mìng git đơs mờ broă kah tàm bồ tơngoh bè hơ̆ lơm gơ dê, añ ờ git sră den tàng ờ gơtùi cih. Đơs pơnđik, ngan là ală jơnau pơnđik yau den añ geh bơto wơl ală kòn sau mờ oh mi jơi nòi in ală cau lơi kờñ bơsram mờ đơs nàng kòn sau he in iat mờ git”.

Cau Rơđê ki ngàm ngan ală cau git uă bè gùng đơs tòng bơr, neh geh jơnau nrĭ đơs là: “Cau geh mbùng yàng pà/ Bơr yàng mòn/ Tồr đềt kơ̆ mờ bồ/ Là cau geh bơta chài đơs kưt, đơs eirei”. Cau đơs tòng bơr là cau git bè niam chài, bơhiàn bơh yau, chài tơm boh bơr mờ jak ngan tàm broă ngui jơnau đơs, mblàng wơl dùl bă wil tơl mờ lơyah ală mờng chài neh tơrgùm geh bơh uă rơnàng. Hơ̆ digơlan là mờng chài bè trồ tiah, brê bơnơm, bè broă sền trồ tiah, chi che, sềm klàng nàng git tŭ tơngai sih tam, pik tơ wès, sền ngai niam, ngai ờ niam. Kung digơlan là mờng chài bè mpồl bơtiàn mờ kòn bơnus, bè bơta chài boh bơr tàm hìu bơnhă mờ mpồl bơtiàn, bơhiàn ờs mờng, bơhiàn bơh yau.

Bơtuah geh iat sền ală bơta đơs crih yal yau bơh tŭ gam dềt, tus tŭ do, nghệ ñân kơnòm să Y Đhin Niê ơm tàm ƀòn Triă, xã Ea Tul, kơnhoàl Cư Mgar neh kah jơh mờ git đơs 2, 3 jơnau yal yau bè Jơnau yal yau klau Dam Yi, jơnau yal yau Y Kung Y Dang: “Añ geh iat ală jơnau pơnđik jat gùng đơs tòng bơr bơh ồng mò dê, ală jơnau yal yau den añ geh bơta kờñ gơboh uă ngan. Să tờm añ den mìng geh ală wa nghệ ñân dờng sơnam bơto wơl dùl bơnah lơm gời, kờñ bơsram uă tai mơya ờ geh cau lơi bơto tai. Añ kung kờñ prap gàr wơl ală jơnau đơs tòng bơr do, prap gàr mờ mblàng wơl ală jơnau yal yau, bơta chài đơs tòng bơr bơh ồng mò dê lời ai kòn sau in”.

Tàm càr Dăk Lăk tŭ do kung gam uă nghệ ñân git mờ jơh nùs prap gàr gùng đơs tòng bơr bơh cau Rơđê dê, tàm hơ̆, tàm xã Ea Tul, kơnhoàl Cư Mgar, tiah geh sền là “ù tiah tờm” bơh niam chài bơh yau cau Rơđê dê, tŭ do geh rlau 300 nă nghệ ñân git đơs tòng bơr mờ git đơs pơnđik. Tŭ tơngai lùp sền, tơrgùm wơl, Sở Văn hóa – Thể thao mờ Zu lịc càr Dăk Lăk neh rơ wah xã Ea Tul nàng lơh sră nggal khoa họk bè phan lời wơl niam chài ờ di phan bơna kâp dà lơgar gơ wèt mờ bơta jơnau bơceh bơh yau Đơs tòng bơr. Mờ broă geh Ƀộ Văn hóa – Thể thao mờ Zu lịc dờp đơs tòng bơr cau Rơđê tàm kơnhoàl Cư Mgar dê là phan lời wơl niam chài ờ di phan bơna kâp dà lơgar tàm Kơrnuat sồ 1840, ngai 04/8/2022, neh lơh gơs bơta kơp kơnờm nàng bơta niam chài bơh yau do geh prap gàr mờ ngui niam rlau tai tàm xã. Ồng Y Mang, Phó Kwang atbồ Cơldŭ Niam chài – Yal tơnggit jơnau kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk pà git: “Mờ broă Jơnau đơs tòng bơr geh yal là phan lời wơl niam chài ờ di phan bơna kâp dà lơgar, bol hi sơlơ pơn đơl pràn lơh ngan mblàng yal làng bol in sền gàr niam chài ờs mờng bơh yau, bơto wơl kòn sau in phan lời wơl jơnau đơs tòng bơr nàng prap gàr wơl bơta niam chài bơh jơi bơtiàn dê”.

Cau Rơđê geh jơnau đơs “Rài kis mờ ờ geh sap đơs khan, sap đơs kứt, sap đơs eirei den bè dơ̆ sàu sa ờ geh piang, ờ geh boh”, ai gŏ bơta kuơmàng bơh Jơnau đơs tòng bơr dê, ngan là bơta đơs crih yal yau, tàm rài kis mờ niam chài cau Rơđê dê. Ờ mìng là bơta niam chài, cau Rơđê gam ngui jơnau đơs tòng bơr bè dùl anih prap ơn bồ tơngoh git wă niam chài nàng tơm boh bơr, đơs bơta kơp kờñ, pơyua bơta kơp kờñ mờ nting tơngkah kòn sau, mblàng wơl ală rơnàng in mờ ală jơnau đơs nrĭ, jơnau đơs pơnđik lơ bơn niam ngan.

Là dùl nă cau kơlôi sơnơng bơta niam chài lời uă ngan tŭ tơngai mờ nùs nhơm jòi gĭt, jòi tơrgùm bè bơta niam chài bơh jơi bơtiàn tàm tiah Tây Nguyên dê, NSƯT Vũ Lân neh uă dơ̆ ai bơta đơs crih yal yau- Khan lơh  tàm ală broă lơh Ngai nrĭ Việt Nam dê geh bơyai lơh tàm càr Dăk Lăk. Jăt ồng, đơs crih yal yau mờ jơnau đơs pơnđick ngan ngồn là dùl jơnau nrĭ bơh ală jơi bơtiàn kòn cau tàm tiah Tây Nguyên dê bơceh lơh mờ ală bơhiàn niam bơnĕ ngan mờ lơh gơ kờñ cau uă ngan.

Niam să NSUT Vũ Lân! Ồng gơtùi pà gĭt, jơnau tòng bơr geh gơnoar broă bè lơi tàm rài kis kòn cau Rơdê  kung bè ală jơi bơtiàn tàm tiah Tây Nguyên dê tiah?

NSUT Vũ Lân: Bơyai lơh dùl dơ̆ pơrjum mpồl bơtiàn halà dùl dơ̆ lơh Yàng lơi hơ̆ tàm ù tiah Tây Nguyên do den ờ gơtùi ờ geh jơnau ntas bơh cing mồng di ờ, ờ gơtùi ờ geh ală gùng tam ya bơh yau mờ ngan là ờ gơtùi ờ geh jơnau tòng bơr . Jơnau tòng bơr , dà kòn cau Rơđê hòi là Klei Duê, ngan ngồn là dùl gùng nrĭ kwơ màng ngan bơh kòn cau Rơđê dê mờ uă ngan jơi bơtiàn ndai tàm ù tiah Tây Nguyên do dê. Hơ̆ là dùl gùng nrĭ, mờ gùng nrĭ do den tàm rài kis bơh làng bol dê, tàm jơnau tòng bơr (jăt gơtha dà Yoan dê) den khi kung ngui Klei Duê sơl. Den tàm “dơ̆ răc Yàng” (ngă Yàng) bơh kòn cau Rơđê dê halà “Ngơih brah” bơh kòn cau Mnông dê den làng bol kung pal ngui jơnau đơs pơnđick ờ gŏ di ngui jơnau đơs bè ờs ờ. Den đơs tàm tơrbŏ bal ùr klau, đơs jơnau tòng bơr , jơh ală jơnau đơs bơh làng bol dê ndrờm gơ lơh bè pal là jơnau đơs pơnđick lơm.

Bè ồng pa đơs den gơtùi sền Jơnau tòng bơr là dùl gùng nrĭ kwơ màng mìng geh tàm Tây Nguyên lơm. Den jơnau tòng bơr do geh bơta lơi krơi mờ ală gùng nrĭ ndai tiah?

NSUT Vũ Lân: Krơi dùl bơta mờ ală gùng nrĭ cau Yoan dê là khi ờ gŏ đơs jơnau ring bal tàm lồi sèng mờ khi mìng ngui gùng đơs pơnđick tàm tơl jơnau nrĭ dê mờ ală bơta jơnau tòng bơr  gơlơh bè đơs tơn, đơs tam cah ngài, đơs tàm tơrbŏ bal mờ kwơ màng là đơs tàm rơndăp bal. Ngan là bơh broă lơh geh ală jơnau đơs tàm tơl jơnau tàm jơnau nrĭ dê mờ gùng đơs krơi is neh lơh geh jơnau tòng bơr kòn cau Rơđê dê cèng dùl gùng đơs di pal ngan gơwèt mờ rài kis mờ ngan là mờ bơta đơs crih tam ya uă ngan bơh ù tiah Tây Nguyên do dê. Mờ tŭ dùl jơnau đơs geh đơs mờ jơnau tòng bơr niam den cau sền tềng đah đơm (cau iăt) khi kờñ ngan mờ niam nùs ngan. Mờ bơh jơnau tòng bơr hơ̆ lơh cau in kah sùm.

Ai gơwèt mờ đơs crih yal yau- Khan den mbè lơi? Jăt ồng bơta lơi là bơta tờm nàng đơs crih yal yau geh mblàng lời wơl tàm mpồl bơtiàn tiah?

NSUT Vũ Lân: Ngan là jơnau yal yau den uă jơi bơtiàn tàm tiah Tây Nguyên do geh gơlơh bè jơi bơtiàn lơi kung geh lơm. Mơya pơn yơu bè kòn cau Mnông, khi hòi là Ot Ndrông, kòn cau Rơdê den hòi jà là Khan, geh tiah ndai den uă jơi bơtiàn kòn cau ndai den hòi mờ jơnau đơs dà kòn cau ndai sơl.

Khan, hơ̆ là jơnau yal yau, jòng gĭt nđrờ rbô sèng bè hơ̆, mbè lơi mờ làng bol kung kah jơh sơl mờ digơlan khi yal yau jơh mang do tus mang ne. Ngan là tài bơh gơ geh jơnau tòng bơr mờ bơh gùng đơs bơh jơnau tòng bơr dê lơh cau ndai in geh bơta chài gơtùi kah jŏ ngan mờ gơtùi mblàng yal wơl mờ bơr kung bè là ràng tơlik pah mang sùm. Den hơ̆ là bơta niam bơnĕ krơi is ngan bơh dùl gùng nrĭ niam ngan dê. Gơ ờ hềt gơlik geh dùl bơta lơi hơ̆ ngan ngồn là niam ngan mơya gơ cèng bềng bơta bơceh lơh, geh uă bơta pràn bơceh lơh krơi sơbơi ngan tàm rài kis, gùng kis bơh yau dê.

Broă đơs jơnau đơs pơnđick bơh làng bol dê ờ gŏ ndrờm bè cau yoan ờ. Khi ngui jơnau đơs tàm tơl sèng mờ broă ngui jơnau đơs hơ̆ tàm tơl jơnau đơs den ngan là gơ lơh geh gùng đơs nrĭ ai jơnau đơs hơ̆ in. Mờ gùng đơs hơ̆ gơ jăt bal uă ngan mờ gùng đơs bơh jơnau tòng bơr , bơh jơnau đơs crih bơh ù tiah Tây Nguyên do dê. Mờ hơ̆ là dùl bơta crih crài krơi is ngan.

Ơi, dan ưn ngài ồng bè ală jơnau yal do!