Gùng rê Tam Kim ngai do ờ gam kal ke bè rlau jơ̆t nam rê wơl hờ ndo, gơl gùng càr 216 tàm tơrbŏ bơh Gùng dờng 3 tus anih tờm xã dê kung pa geh Ƀộ Ling klàng dong kờl lơh niam mờ kơnhăp; Den gơl gùng lòt bơh xã tus tiah Lòt nhơl Phia Oắc - Phia Đén kung neh geh pờ ơnàng, geh gùng che điện thoại, gùng pờ internet tus tơl ƀòn, dong Tam Kim ờ gam là xã tiah tờm kal ke tai. Tiah tềl lời wơl Pôs đồng Phai Khắt ơm tàm anih tờm xã Tam Kim kung gam geh gơnoar atbồ, làng bol gàr bè ờs bè 80 nam lài do, bulah gùt dar là tiah drà kă bro phan gal ngan cau.

Cau tề lam lòt nhơl jun năc lòt nhơl tus còp hìu lơh 4 cơldŭ, kơlik gạc kơ̆ kơnhăp mờ ling lơgar Tây sơgràm lơh pôs đồng Phai Khắt, kung bè broă lơh geh sơnrờp bơh Mpồl Việt Nam mblàng yal ling tơngklàs dê là bi Nông Thị Bích, kwang bàng Mpồl Atbồ tiah Tềl lời wơl brê Trần Hưng Đạo. Bơta gơ kờñ, ết ngan cau gĭt là bi Bích là sau ồng Nông Văn Lạc, cau tờm bơh hìu do dê. Ồng Nông Văn Lạc kung là cau jơh nùs ngan tus bal broă lơh kăc màng, dong kờl Đại tướng ƀồc ồng Võ Nguyên Giáp tàm tơngai ồng lơh broă tàm do. Tơnơ̆ do, hìu do geh hìu bơnhă jàu wơl ai tiah do in lơh tiah tềl lời wơl: “Tŭ bol sò tờm sơgràm hìu lơh pôs đồng, ồng neh lòt lơh broă kăc màng mờ là kwang bàng tờm ngan bơh tiah do dê, tàm jàu wơl ai pơ ùr, kòn ồng dê ơm tàm hìu. Tŭ bol sò tơm sơgràm, hìu bơnhă ồng dô pleh tus ơm tàm ƀòn rềp bal. Tŭ ling kăc màng sơgràm geh wơl pôs đồng neh jàu wơl ai hìu hơnhă ồng in ơm. Añ pơn yờ să ngan tài bơh là rơnàng oh kòn kòn sau bơh tiah lời wơl Pôs đồng Phai Khắt do, geh sền gàr, sền gròi mờ ngui niam bơta kwơ bơh tiah tềl lời wơl dê, pah ngai geh wă rò, yal tơngĭt ai ală mpồl năc in bè cau ling yau, kơnòm bơsram tus sền mờ sền gĭt...

Ngài mờ tiah tềl lời wơl Pôs đồng Phai Khắt pơgăp 7 kơi sồ, Tiah tềl lời wơl bă Brê Trần Hưng Đạo pa geh Ƀộ Ling klàng dong kờl bơcri priă lơh niam kơnhăp wơl, lơh sir di mờ dơ̆ tơngkah kir sơnrai 80 nam Ngai tơnggơs Mpồl Ling klàng Làng bol Việt Nam. Ală ngai nhai 12 do, pah ngai ndrờm geh ală mpồl năc bơh uă càr, ƀòn dờng tàm jơh gùt lơgar tus còp mờ sền. Tiah Duh khoai Đại tướng, Hìu ràng tơlik, rùp phù điều dơ̆ tơnggơs Mpồl Việt Nam mblàng yal ling tơngklàs, tiah tềl lời wơl tiah hìu lơh ing bơh ală cau ling, ală gùng lòt rê, Anih gròi sền tàm bồ bơnơm Slam Cao… ndrờm geh lơh dờng niam, sàng goh. Tiah bă Brê Trần Hưng Đạo ơnàng rlau 200 lồ mờ dòr Khau Giáng tàm rơndăp rơndồl, tiah geh bồ bơnơm Slam Cao dờng jơnhoa ngan kung geh làng bol tàm sơm bat tê bal sền gàr. Ală tờm Dẻ, Sấu, Sau sau, Xả Cài…dờng, 2 cau koar ờ jơh kung gam bè 80 nam lài do sơl, gơlì ntê jơm mƀur lơngơm mềt, dong kờl ai mpồl ling lam lài kăc màng dê. Gơwèt mờ làng bol xã Tam Kim, tiah brê ờ mìng là jơtài brê bơnơm kwơ màng lơm, mờ gam geh bal bơta pơn yờ să. Tài bơh tàm do, rơnàng bèp ồng lòt lài neh ờ rơngòt mờ bol sò tơm pơhìn, lơh sò tơm iơh bơsak nàng sền gàr, dong kờl mờ tă pơgồp bal phe, tă pơgồp bal bơta pràn ai mpồl ling 34 nă cau in.

 Ồng Nông Đình Chiến, cau geh bơngă pin dờn tàm ƀòn Um, xã Tam Kim yal wơl là: Tŭ Mpồl Việt Nam mblàng yal ling tơngklàs geh tơnggơs, mìng is bòn Um geh tus 2 nă, tiah brê do kung ngan là dùl bơnah kah yau bềng bơta pơn yờ să bơh ƀòn dê. Den tàng, bulah rài kis kal ke bè lơi, làng bol ờ ai cau lơi koh kơl chi, mus kơl brê:“Tàm ƀòn Um do, tŭ ngai lơh chờ, ngai sa tềp Dà lơgar, ngan là ngai 22/12, Ngai chờ jơh gùt làng bol sền gàr Dà lơgar, làng bol ndrờm mut tàm brê nàng chu ñàng ai Đại tướng in mờ nàng bơyai lơh ngai chờ tàm do, tơl nă cau tus gal ngan nàng kah wơl bơhiàn kah yau, mơkung nàng tìp mat tơm bơh bơr bal mờ gơ̆p, den ai jơnau mờng chài lơh broă bơtàu tơnguh lơh sa... Bol añ là ală cau dờng sơnam mơkung là cau geh bơngă pin dờn tàm tiah do dê, den tàng sùm là bơto bơtê oh kòn kòn sau in pal gĭt sền gàr bơhiàn yau ƀòn kăc màng. Ngai tơngkah kir sơnrai geh gơrềng tus cau neh lòt jat kăc màng rài lài do dê, bol añ sùm ai ală krơh niam hơ̆ nàng bơto bơtê bơhiàn yau ai oh kòn kòn sau in..”

 Xã Tam Kim tŭ do geh mờr 700 hìu bơnhă kòn cau Tày, Nùng mờ Dao. Đòm jat niam bơhiàn kăc màng bèp ồng dê lòt lài, làng bol xã Tam Kim ngai do kung ờ gam kòng mờ bơta jơgloh rơƀah tai. Tàm hìu lơh dờng 2 cờn gam bô dà sơng, bi Chung Thị Bun, làng bol ƀòn Um, xã Tam Kim brơn brài pà gĭt: “Lài do añ mìng tam tơngời, ròng sur, mơya kòp uă ngan, tơnơ̆ hơ̆ den añ bơyai mờ bơklau lơh nền ai tờm plai kroăt rê tam, tơnơ̆ hơ̆ geh xã sền gròi tus bơto pơlam bè bơta chài tam phan. Añ tam geh 7 nam rao, pơgồp bal mờ tam tờm jràu mờ ròng sur tai. Kờp bal bơh 3 broă lơh do, hìu bơnhă añ geh tai priă jền pơgăp 250 tơlak đong dùl nam”.

 Kơnờm bơta bơcri priă uă ngan bơh Dà lơgar dê, ngan là bơh ală broă lơh Jơnau kờñ Dà lơgar, ală phan bơna bơt bơtàu bè hìu bơsram, hìu sơnơm, gùng lòt, bơtơ̆t rbòng dà, dà sàng goh, gùng che ồs đèng sòl àng sền bal là neh tơl làm. Bơh tiah mìng lơh kòi dùl kàl, làng bol neh khin cha tơnguh tus 2 kàl, pơgồp bal mờ ròng sur, iar, tam tai bùm blàng, plai kroăt, phan tam lơyah ngai, nha jràu... Tàm xã Tam Kim ală hìu lơh dờng kơnhăp 2, 3 cờn neh  geh lơh ngai sơlơ uă. Bơh dùl xã kal ke uă ngan, xã Tam Kim gam tam gơl pah ngai. Mò Nông Thị Hiệp, Củ tịc Anih duh broă Làng bol xã Tam Kim, kơnhoàl Nguyên Bình, pà gĭt tai: “Nàng lơh jat bơhiàn ƀòn tờm kăc màng, xã neh lam lơh ală srơh tàm pơrlòng nàng ai làng bol, anih lơh broă, mpồl, gah broă tàm ù tiah xã dê tus bal. Tus tơngai tŭ do, mờ broă lơh Ƀòn lơgar pa, xã neh lơh geh 15 tàm 19 broă jàu. Xã neh pơgồp bal mờ ală mpồl, gah broă ai ală sơntìl phan tam geh priă lơh geh uă tàm bơtàu tơnguh lơh sa mờ lơh pràn lơh jat Broă lơh jơnau kờñ Dà lơgar nàng ai ală hìu bơnhă rƀah, hìu bơnhă pa lik klàs rƀah  in  tus bal tàm ală broă lơh, rơndăp broă lơh nàng dong kờl kòn sơntìl, tờm sơntìl, dong làng bol in bơtàu tơnguh lơh sa”.

Dà tơlir bơh bă Brê Trần Hưng Đạo dê bơnĕ bơnài bal mờ dà tơlir bơh ală suơn tơngời, ƀlàng kòi, phan tam lơyah ngai, tờm chi sa plai. Bơta kis pa gam tơngŏ loh tàm tiah ƀòn kăc màng mờ bơta lơh ngan bơh ală làng bol tiah do dê, mờ hơ̆ kung ngan là cồng nha mờ rơnàng bèp ồng nam lài do tă pơgồp bal dà kơlhề, pơgồp bal bơta pràn bơt bơtàu geh tàm ù tiah do dê.