Đah rlău 20 năm krêp dăch đah tơm cà phê, yơn ê hŏ tă geh rnôk ma wa Trần Văn Diên, xã Hòa Thắng, nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lăk saơ nơm an geh joi gĭt, ntop nău gĭt vât, tât râng ăp jrô nri mpeh tăm, mât chăm cà phê kơt aƀaơ. Du gâl yor mir tơm lĕ ranh an geh tăm ntil mhe, ntil mhe an geh kĩ thuật mhe, yơn jêr lơn lah bar pe năm dăch aơ, trôk nar mih sial ndal wa mô dơi dŏng nău kan ơm gay ma mât chăm mir tơm. Wa Trần Văn Diên an gĭt.

 “ Aƀaơ trôk nar dŭt jêr njrăng geh khuch âk tât nău mât chăm tơm tăm. Aƀaơ tât ta khay mih rĭ mô hŏ dơi poh phân đŏng yor mih ndal mô kơt ntơm nơh. Ngăn lah ăp tơm tăm mhe tăm 1 pơh lah ôm lĕ dơm lah ma mih n’hach mbro mô dơi hao jêng”.

 Ndrel đah nău mĭn rvê, wa Bùi Duy Tân, xã Đăk Hà, nkuăl Ngọc Hồi, Kon Tum nkoch, bar năm mhe nơh, rnoh cà phê hao khlăy ƀư an ƀon lan tăm cà phê kơt wa dŭt rhơn ngăn, yơn nău rhơn mô lĕ rhơn rnôk ma geh nău tât bâh mih sial lơ ma rgâl ndal, trôk nar rgâl, mih sial rgâl lĕ khuch tât nău kơn play luh kao bâh tơm tăm. Bol ma geh mât chăm na nê̆ yơn nău geh, nău ueh găr cà phê mô âk. Nău wăng sa rnăk vâl mô geh hao đŏng.

 “ Mpeh đah trôk nar mih sial lah nău khcuh khat dŭt têh tât ƀon lan hên, yor lah rnôk ta năp khay mih lah khay wai kro phang, lôch nĕ geh nău tâm breh. N’hanh trôk nar rgâl ndal khuch tât tơm tăm n’hanh rlău ma nĕ ƀư tuch tăm dŭt âk knơm ta phân poh, hao khlăy đŏng jêng lah khuch tât nău geh bâh ƀon lan hên”.

Bâh ăp nău jêr jŏt bâh ƀon lan kan lŏ mir ta Tây Nguyên tâm nău tăm cà phê aƀaơ, Viện khoa học kĩ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên, Trung tâm khuyến nông ngih dak n’hanh Công ty cổ phần phân poh Bình Điền lĕ tâm rgop ƀư bôk nău kan “Tăm cà phê ueh mhe tâm di đah rgâl trôk nar mih sial ta Tây Nguyên” lvang năm 2023-2025 gay ma kơl an ƀon lan ta Tây Nguyên tâm di đah rgâl trôk nar mih sial, rdâk njêng ntŭk tăm cà phê nâp nâl. Tât râng bôk nău kan, ăp cán bộ khuyến nông ntŭk kan ba dâng geh nti ăp nău kan geh gĭt đah nău mhe rnoh mbrô rlău 500 rnăk pah kan tăm cà phê ta 5 n’gor Tây Nguyên. ăp nuĭh kan khoa học uănh nđôi n’hanh mbơh rblang 200 ntil neh ta ăp ntŭk tuch tăm cà phê tâm ăp ntŭk tăm êng du ntil cà phê, tăm tâm beh đah sầu riêng, tiêu, tâm ăp mir lĕ ranh, mir lĕ lêh play âk..gay ma gĭt mpeh nău sinh học ta neh tâm ban kơt uănh năl nău tât bâh rgâl trôk nar mih sial tât nău pah kan tăm cà phê mhe tâm ban kơt uănh năl bâh nău tât rgâl trôk nar mih sial tât nău tăm cà phê aƀaơ n’hanh nchroh mbơh tâm 3 năm tay. wa Trần Vinh, Viện Nông lâm nghiệp Tây Nguyên an lah.

 “ Tâm let năp tay he an nsrôih ƀư ăp nău kan tuch tăm cà phê ueh mhe tĭng trong aơ rĭ ƀon lan ta Tây Nguyên mbra geh ăp nău mhe công nghệ mhe gâp mĭn lah nău geh nău ueh săk rnglăy mbra âk lơn đah lvang năm 2017-2022”.

Đah nău mpŏng ŭch tât n’hao nău gĭt vât n’hanh kĩ thuật tâm nău mât tăm geh dơn kan ƀư tĭng tăm tay, bah dŏng dak mŭr, dŏng hóa chất tuch tăm an tâm di, geh âk ntil tơm tăm an ƀon lan..njêng nkual tăm cà phê kôh ueh, bah ir geh nău hoach prăk kan, geh âk nău dơi an ƀon lan lah ăp nău nsrôih ma ăp ntŭk kan nsum- kan êng dôl ƀư gay ma kơl an ƀon lan tuch tăm ta Tây Nguyên tâm di đah rgâl trôk nar mih sial, rdâk njêng nkual tăm cà phê nâp nâl. Wa Lê Quốc Thanh, Giám đốc trung tâm khuyến nông ngih dak an gĭt.

“ Mpôl hên dôl rdâk njêng tĭng nău mpŏng kan bâh n’gâng kan tuch tăm lah rdâk njêng nkual tăm an tơm cà phê n’hanh ndơ̆ ăp nău ntrŭnh tuch tăm ueh mhe ta nău pah kan bâh rmôt kan ndrel ma mpôl hên dôl rdâk njêng ta ăp ntŭk way geh ndơ̆ mbơh ăp nău mhe tâm nău kan khoa học kĩ thuật, tâm mbơh nkoch ăp nău kan sŏng dăng đah nuĭh pah kan ndrel đah ƀon lan kan lŏ mir rdâk njêng ăp nău kan dŏng nău mhe tâm pah kan”.

Gay ma hun hao n’gâng kan cà phê nâp nâl, mô dơi mô geh nău pah kan ƀư cà phê mhe, tâm di đah rgâl trôk nar mih sial. Yor nĕ, ta meng nău tă gĭt blău ƀư cà phê ơm geh, ƀon lan Tây Nguyên lah êng, nuĭh tăm cà phê Việt Nam lah nsum dŭt ŭch an geh 1 trong kan mpŏng tât pah kan ueh mhe gay ma n’huch prăk kan n’hanh n’hao nău geh an nuĭh ƀon lan tăm cà phê.

Kơt nău nchih mpôl hên mhe nkoch, cà phê ntil tăm way ơm ta nkual Tây Nguyên n’hanh nuĭh tăm cà phê ta aơ lĕ geh âk nău blău, nău wât gay tăm cà phê. Yơn lah, bah năp nău ntŭl rlong bah rgâl trôk nar, đă ăp nuĭh ƀư cà phê  an ngăch, tăm cà phê thông minh lơn gay dơi n’hao khlay cà phê tâm nu nău rgâl trôk nar aƀaơ. Ndrĭ m’hâm lah tăm thông minh? ăp trong mkra bôk năp tăm cà phê thông minh moh ndơ? bah kơi aơ nău tâm nchră đah tiến sĩ Trương Hồng, nuĭh way kan lŏ mir mpeh nkô̆ nău aơ, jă kônh wa n’hanh lĕ băl mpôl !

 Ơi wa, tĭng wa ri rgâl trôk nar lĕ ƀư jêr jŏt ntŭl rlong m‘hâm tâm nău mât tăm cà phê aƀaơ ?

Đah nkra njêng cà phê ta Tây Nguyên lah nsum n’hanh lam dak lah nsum lĕ, dôl n’hanh mbra rdâng đah ăp jêr jŏt bah kơi aơ: têh ngăn lah rgâl trôk nar, aơ lah nkô̆ nău bôk năp ma he jêr dơi uănh nđôi. Rgâl trôk nar ƀư hao duh bah n’hâm sial bah nĕ ƀư mô tŏng tu dak jêng hao têh hun hao bah cà phê rgâl tĭng đŏng, ma rgâl tĭng trong mô uĕh nkra njêng, bah nĕ ƀư hao prăk dŏng, săk geh uĕh kah cà phê geh khuch. Tal 2, khuch bah rgâl trôk nar mbra ƀư hao tât rnoh hô bah tu ndrŭng lơh khuch tât cà phê. Ntĭt nsa kơt rệp sáp n’hanh tâm ăp năm dăch aơ nău nhui măch lĕ geh yor khuch bah rgâl trôk nar.

- Ơ, năm mhe rlău he lĕ djăt âk mpeh mât chăm cà phê mhe tâm di đah rgâl trôk nar. Ndrĭnh jêng m’hâm wât mpeh mât chăm cà phê mhe tâm di đah rgâl trôk nar ơi wa ?

He m’hâm wât lah tăm cà phê thông minh, he dơi wât du trong dơh dơm. Lơi geh mĭn tăm cà phê thông minh lah an kơt tĭng ndơ̆ công nghệ 4.0 ndoh ndơ măy mŏk, cơ khí lĕ rngôch nău nĕ mô dơi geh. He dơi kơt dŏng tĭng gưl dơm. Tăm thông minh ta aơ lah he dơi rgâl trong lĕ rngôch ăp trong mkra kỹ thuật mhe, mhe dôl dơi kơt tĭng yơn mô tâm ban, mô hŏ lam hvi n’hanh nkre kơt tĭng du đêt ndơ mhe. Lơn lah phân poh mhe. Ntit nsa kơt phân poh jêh nĕ ăp phân geh vi lượng thông minh tâm mât tăm cà phê gay kơl an kônh wa ƀon lan dơi săk rnglăy nkra njêng, n’hao săk geh uĕh ndơ, hao rnoh khlay bah ndơ cà phê nkre tâm di đah rgâl trôk nar aƀaơ hin.

- Wa dơi nkoch du đêt trong hăn rgop mât tăm cà phê thông minh tâm di đah rgâl trôk nar aƀaơ?

Geh đêt nău dơi kơt tĭng tăm cà phê nâp nâl aƀaơ hin ntĭt nsa kơt ntil kơt lah. Aƀaơ ntil he uĕh săk geh âk ntil ơm bah 30-50%, lơn lah ăp ntil aƀaơ dơi rdâng đah nău mô uĕh, rdâng tu ndrŭng sa. Yơn lah, bah năp đaơ kônh wa ƀon lan he tăm ntil cà phê mhe, lơn lah ntil ndôp ri he mô tĭng ntil. Aơ dơi lah nău mât uănh mât tăm kơt pĕ lêh. Aƀaơ tăm cà phê thông minh lah rƀŏng an nuĭh ƀon lan lah he dŏng ntil mhe đah ăp tơm ndopp ri tăm tĭng ntrong, dơh mât uănh, dơh mât chăm, dơh pĕ lêh, dơh nkret njêng bah nĕ rgop ƀư n’hŭch prăk bôk năp hao săk rnglăy nkra njêng.

Tal 2 lah mpeh phân poh an poh tâm rlak, tâm di lơn đah đa lượng, trung lươngj, vi lượng. Poh phân tĭng nău way 4 di. Lơn lah he mô poh wơt dak mih. Aƀaơ nuĭh ƀon lan geh nău way ơm poh phân wơt dak mih, mâp trôk êp mih lah djôt phân poh gay rnôk mih têh ri ngăch chrai. Rnôk chrai ngăch kơt nĕ roh mbra âk lơn yor dak rchoh n’hanh roh bah nĕ hao prăk ntuh kơl n’hanh săk rnglăy dŏng phân poh âk. Jêh nĕ tay lah he dŏng ăp ntil phân poh mhe kơt phân NPK TE, TE ta aơ ăp chất vi lượng thông minh kơt kẽm thông minh, mô lah ăp ndơ phân poh hữu cơ vi sinh chức năng gay ƀư hao săk rnglăy nkra njêng, hao rnoh dŏng phân poh rgop rgâl nkra neh.

Nău tal 3 lah dak tŏ, ntrŭt đă kônh wa tŏ tŏng rnoh dak dpm mô kâp tŏ rmeh. Aƀaơ du đêt nuĭh ƀon lan geh trong rmeh, bôl lĕ hŭch nkôp đah bah năp aơ yơn hôm e rmeh nkôp đah nău ŭch bah tơm. Yor nê an rgâl nău aơ. Lah he tŏ dak an cà phê đah tŏng mbra rgop ntêm nkrem tu dak, ntêm nkrem prăk ntuh kơl n’hanh mât njrăng ntŭk ntô gŭ âm. Tal 2 lah he an tŏ di nar.

Nău n’glêh dŭt ŭch nkoch tâm nkra njêng cà phê thông minh lah mât uănh nuh srê bu tuh lĕ rngôch (IPM). Bah năp đaơ he tă ƀư hôm yơn mô hŏ geh nău tâm ban, geh trong jêng săk rnglăy mô âk ri aƀaơ he an rgum tâm trong mkra aơ. Trong mkra aơ  dơh dơm yơn he kơt tŏng tâm bah trong mkra aơ kơl an tơm cà phê hao têh, hun hao uĕh, n’hao dơi rdâng đah nu naư mô uĕh, tu ndrŭng phah. Jêh nĕ tay tâm nkra njêng cà phê uănh khlay tât nău răk đăp mpăn ndơ. Lơn lah rmeh rnoh dak si tu ndrŭng tâm cà phê, yor nău aơ geh tât nău khlay bah nău kan ndơ kơt nkô̆ nău kỹ thuật geh tât nău đă bah nuĭh nglăp rwăt ndơ cà phê. Ta aơ ăp nău an uănh tâm mât tăm cà phê thông minh tâm di đah rgâl trôk nar.

- Dăn lah uĕh wa mpeh ăp nău mbơh tơih mhe aơ!