VOV4.Sêdang - Plâi r^ng ri prâp cho khu kía, cho pơkeăng ki kơnía git a Việt Nam, hiăng châ ‘nâi sap ing ton nah, cho pơkeăng rêi nhâ hlá loăng dêi vâi krâ nah [a\ xúa vâ pro pơxú ăm kơchâi. Xua mê, pơ’leăng plâi r^ng ri châ roê [a\ yă kơnâ. To lâi hơnăm achê kố, kuăn pơlê a mâu kơpong kong peăng tơdế tơnêi têa [a\ kơpong Tây Nguyên hiăng mơdâ hên hdrê kố, [a\ pêt a pá xôp kong, apoăng hiăng châ tơ-[rê tung cheăng kâ. Tung tơdroăng ‘’Rơtế prôk [a\ mơngế pêi chiâk’’ hâi kố, ngin kố tơbleăng troh kuăn pơlê [a\ pú hmâ túa pêt plâi r^ng ri prâp châ tơ-[rê a tơring K[ang, kong pơlê Gia Lai.       

Châ to\ng kum dêi tơdroăng tơkêa pro pêt plâi r^ng rí prâp pá kơdâm kong, rơpo\ng ngoh Đinh Văn Khoai, hdroâng kuăn ngo Bơhnéa, ối a pơlê Hà Nừng, cheăm Sơn Lang, tơring K[ang hiăng mơnúa pêt 8 sao pá kơdâm kong loăng ung thâu dêi rơpo\ng sap hơnăm 2008. Klêi kơ’nâi 7 hơnăm, kơdrum pêt plâi r^ng rí dêi ngoh Khoai hiăng châ po rơdâ lối 1 hectar [a\ loăng plâi r^ng rí hiăng châ krí xo plâi tơniăn, pêi lo liăn dâng 50 rơtuh liăn môi hơnăm. Ngoh Khoa tối ăm ‘nâi, tâng pơchông [a\ mâu loăng plâi ki ê, pêt plâi r^ng rí prâp ôh tá mơdoh chôu rak ngăn [a\ kơxo# liăn mơ’no iâ, laga pêi lo liăn hên. Sap ing pêt troh nôkố, ngoh nếo rơvât phon drêng pơxiâm pêt, ôh tá po văng nhâ, xua plâi r^ng rí hiăng kân, mâu nhâ ôh tá kâi hu\n. Loăng plâi r^ng rí prâp tơtro [a\ kuăn pơlê Bơhnéa: Plâi r^ng rí prâp môi hơnăm châ 3 xôh, khế 7, khế 9 [a\ khế 11 cho hiăng tâi rơnó. Tối tơchuôm, pêi ôh tá mơdoh hên chôu, bu lăm krí xo plâi. Pêt plâi r^ng rí cho châ tơ-[rê, tâng ôh tá ai loăng sâp rơngiêp loăng ôh tá kâi xông kân, xua mê thế pêt tung kơdâm kong.

            {a\ kuăn pơlê mơngế hdroâng kuăn ngo Bơhnéa a cheăm Sơn Lang, mê loăng plâi r^ng rí ôh tá tơviah xếo, kuăn pơlê hiăng ‘nâi loăng plâi kố [a\ lăm krí plâi tung kong vâ tê ăm mâu ngế ki roê châ chât hơnăm kố. Laga, dâng 5 troh 7 hơnăm achê kố, drêng hlo túa pêt plâi r^ng rí prâp dêi rơpo\ng ngoh Đinh Văn Khoai châ tơ-[rê, kuăn pơlê tung cheăm nếo khên tơno mơdâ hên hdrê [a\ pêt pá kơdâm kong, loăng iâ tro tâ pơrea\ng, rêh hên. Tơdrêng amê, loăng plâi r^ng rí xuân tơ’lêi pêt. Xua mê, tơtro [a\ mâu kuăn pơlê tung pơlê vâ pêt loăng plâi kố. Troh nố, hiăng ai chât rơpo\ng, ki hên a pơlê Hà Nừng, cheăm Sơn Lang pêt plâi r^ng rí pá kơdâm kong tung [a\ng deăng 20 hectar. Pôa Đinh Dương, hdroâng kuăn ngo Bơhnéa, ối a pơlê Hà Nừng, cheăm Sơn Lang xuân hiăng pêt lối 1 hectar plâi r^ng rí prâp pá kơdâm kong [a\ troh nôkố hiăng pêi lo tơniăn. Pôa Đinh Dương sôk ro tối ‘na pêt plâi r^ng rí: Pêt plâi r^ng rí, mê a pêt môi tiah mê tê ôh tá rơvât phon. Bu mơdoh hâi pêt [a\ krí plâi tê. Po văng nhâ mê 1 hơnăm po văng nhâ 2 xôh. Pêt plâi r^ng rí môi tiah mê châ tơ-[rê, kuăn pơlê pêt pêi lo tơ’nôm liăn ngân, kuăn pơlê sôk ro khât.

            Pêt plâi r^ng rí pá kơdâm kong hnối châ tơ-[rê ‘na cheăng kâ ăm kuăn pơlê hlá kum rak vế kong. Xua mê, vâ pơchân kuăn pơlê, Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó môi khu pêt kong Hà Nừng [a\ Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó môi khu pêt kong Trạm Lập, tơring K[ang hiăng pro tơ’lêi hlâu ăm mâu rơpo\ng kuăn pơlê po văng nhâ pá kơdâm kong vâ pêt plâi r^ng rí. Môi tiah rơpo\ng jâ Trương Thị Huệ, ối a thôn 3, cheăm Sơn Lang cho môi tung mâu iâ rơpo\ng kơtiê mơngế Xuăn châ mot tung kong pêt plâi r^ng rí. Jâ Huệ tối ăm ‘nâi, pêt plâi r^ng rí tâng ôh tá ai kong sâp rơngiâp, mê loăng plâi r^ng rí kô kơtốu plâi iâ. Mâu rơpo\ng ôh tá ‘nâi nhên kih thua#t, pêt plâi r^ng rí tơnêi ki ki ôh tá ai kong, loăng ngiât le\m laga troh rơnó ôh tá ai plâi. Xua mê, vâ plâi r^ng rí plâi kơtốu hên, rơpo\ng jâ Huệ rak ngăn khât kong ki châ pơcháu. Jâ Huệ tối: A pêt plâi r^ng rí kố pêi lo liăn ăm rơpo\ng tơniăn. Tơnêi têa pro tơ’lêi hlâu ăm á pêt pá kơdâm kong cho tơtro khât. Tăng tơ’nôm liăn ngân ăm kuăn pơlê, kơdroh pá puât. Pêt plâi r^ng rí kố xuân rak ngăn kong. Xua pêt pêt loăng kơxái, ôh tá xo loăng, ôh tá tơdjâk ki klâi troh kong kế, ngo ngối.

Plâi ring rí cho môi túa pơkeăng ki kơnía ai tíu tê tơniăn. Rêm kilô plâi ring rí ối drêh yă 15 rơpâu troh 20 rơpâu liăn môi kilô, tâng têng khăng kô ai yă dâng 180 rơpâu troh 200 rơpâu liăn môi kilô. Tâng châ rak ngăn krâu khât, rêm sao tơnêi kong pêt plâi ring rí kô châ xo lối 1 tă plâi ki hiăng têng khăng, pro ăm kuăn pơlê châ xo dêi xap 15 troh 20 rơtuh liăn tung môi hơnăm. [ă tơdroăng ki pơxúa cho kơpong ai tơnêi kong kân, tơring K[ang tối phá xêh [ă hên tơring ki ê tung kơpong ối a Tây Nguyên, kô mơdêk túa pêt plâi ring rí kum mơnhông mơdêk ăm kuăn pơlê, hnối rak kong ai pơxúa.

Vâ pêt plâi ring rí châ pơxúa, vâi krâ nho\ng o thế ‘nâi ple\ng mâu túa rah hdrê, tơku\m pêt, krí [ă rak ngăn. Pôa Chu Văn Mạnh, kăn [o# ngăn ‘na chiâk deăng cheăm Sơn Lang, ngế ki pơkuâ hnê pêi tơdroăng tơkêa bro mơdêk pêt plâi ring rí prâp ăm ‘nâi, ki apoăng thế rah xo túa kong ki tơtro vâ mơnhông mơdêk pêt plâi ring rí: Tâng vâ pơchông [ă kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo akố, pêt plâi ring rí gá pơxúa hên tâ mâu hdrê loăng ki ê. Xua ti lâi, túa pêt rak ngăn, kih thua#t ôh tá kal to lâi la xuân châ plâi hên tê châ liăn hên. Kong a Tây Nguyên gá hên, pêt a tơnêi ki tơtro ai mâ hâi eăng trâ 60%. Mê tối tơchuâm, pêt tơvât tung kong, pơcháu kong ăm kuăn pơlê va rak ngăn tơmeăm khoăng, kong kế [ă vâi krâ nho\ng o kô châ xo tơ’nôm, tơniăn tung rêh ối.

Xuân tiô pôa Chu Văn Mạnh tối, tơdroăng pro hdrê plâi ring rí tơ’lêi, vâi krâ nho\ng o chiâng vâ xo hdrê kô kơdrôh kơxo# liăn ‘no hrê. Vâi krâ nho\ng o rah loăng vâ xo plâi ki pro hdrê a mâu kơdrum plâi ring rí prâp mơnúa pêt tung kong pơlê, xua hdrê plâi ring rí kố hiăng châ Tíu xiâm khoa hok ngăn ‘na chiâk deăng kơpong k^ng têa kơx^ tơdế tơnêi têa têa rah nhên nếo djâ pêt a cheăm.  Drêng xo hdrê rah xo loăng ki kân, hlá ngiêt prâp, ôh tá ai hdrong kâ ‘nhiê. Tung pơla plâi tum dâng khế 7 troh khế 9, rah krí plâi ki kân, plâi ki le\m, kơtôu mơngiơk khêi, kloăng prăng, kơtô, ôh tá hbâ vâ xo kloăng.

Klêi krí plâi pro hdrê mê djâ mơdâ péa pái hâi ăm kloăng tum tơ’mô, klêi mê lo\ng tah kơtôu gá, xo kloăng gá xếo tah ki kơ-[êl kơtôu rơtăng mơngơik rơbông. Rah tah kloăng ki hbâ [ă kế ki ‘mêi, bú xo mâu kloăng ki ối drêh le\m mơngiơk prâp prăng, kloăng gá krăm tung têa. Kloăng gá klêi xếo krúa, thế xo [ă têng lôi ăm ga x^ng tâm tung têa hơtô dâng 50 troh 55 đo# C sap ing 7 troh 8 chôu kơ’nâi mê xo têng ăm gá x^ng kloăng [ă djâ mơdâ a tơnêi. Tơnêi mơdâ kô cho tơnêi ki hơ’lâk prêi lơ tơnêi hơpok. Tơtro\ng thế đi đo ăm kơchoh kloăng. Rak kơnoăng i krá ăm kloăng ki mơdâ [ă ki tât dâng 50-60%.  Kơtăn ki hngế achê dêi kơdrum mơdâ sap 15-20 xiâm tung môi met karê.  Drêng loăng hiăng péa pái kơtâ hlá mê thế pêt tung tơdrong ki lía. Tơdrong mơdâ thế tơdrong PolyEtylen (PE) pong tru\m. Tung tơdrong: 90% tơnêi ko hơpok le\m (prêi hơ’lâk po to tơnêi xo) tơ’nôm 10%  êak ro ki hiăng mơ-u\m, phon lân vi sinh.

Loăng ki ối ku\n mơdâ lối 4 khế, ki xo\n dêi loăng drêng kố châ 20 cm, hlá a loăng sap 5 troh 6 kơtâ mê chiâng vâ pêt. Tíu pêt tơtro [ă plâi ring rí cho pá kơdâm kong ki ai hding hên sap 0,5 troh 0,6. Tâng ki hding gá lối hên, loăng plâi ring rí lo reăng kơmuăn plâi thăm nếo ôh tá lo reăng kơ’muăn plâi. Pêt a kong tô trâ, ôh tá ai ki sâp loăng hding, loăng plâi ring rí xông kân ôh tá rơdêi, [ă hlá gá rêa [ă tơpá vâ lo reăng kơ’muăn plâi.

{ă tơdroăng krí plâi ring rí, loăng plâi ring rí hmâ lo reăng a khế 3 [ă châ xo sap 2 troh 3 rôh a mâu khế 7 troh khế 9 [ă khế 11. Tiô pôa Đoàn Thanh Hùng, Kăn [ơrô ngăn ‘na chiâk deăng tơring K[ang, krí plâi ring rí thế krí tro rơnó mê gá pơxúa. La nôkố, hên kuăn pơlê hâi tơtro\ng troh tơdroăng kố mê plâi hâi le\m. Pôa Đoàn Thanh Hùng hnê tối: Hmâ hlo vâi krâ nho\ng o re\ng krí tâ, ôh tá pêi pro tro tơdroăng pơkâ ‘na kih thua#t, mê ki le\m dêi plâi ring rí kơdroh, khoh pro yă chu rơpâ. Hnê tối ăm kuăn pơlê thế lôi plâi tum khât klêi mê nếo krí, têng ah plâi gá le\m tê châ xo liăn hên’’.

Gương  prế Sa Ly  tơplôu [a\ tơbleăng