VOV4.Sêdang - Ma luâ cho ngế ki hiăng pêt tơmeăm ton hơnăm lơ nếo pơxiâm pêt tiêu, mâu ngế ki pêt tiêu a Daklak xuân ai mâu tơdroăng ki tô tuăn tung pơla pêt [ă rak ngăn kơdrum tiêu dêi rơpo\ng tơná.

          Mâu hơnăm achê pơla kố, hlo mâu rơpo\ng ki rêh ối tâ tá pêi lo hên liăn ngân sap ing tơdroăng ki pêt tiêu, rơpo\ng ngoh Lý Văn Giang, ối a thôn Giang Tiến, cheăm Ea Puk, tơring Krông Năng xuân lăm ngăn mâu kơdrum deăng vâi vâ hriâm [ối tơdroăng ki rơkê ple\ng tung pêi pêt, rak ngăn tơmeăm. Hơnăm 2013, ngoh Giang ko tah dêi 6 sào kơphế, hơ’lêh pêt tiêu. Rế pêt rế hriâm [ối tơdroăng ki rơkê ple\ng ing mâu vâi pú, troh nôkố, mơhé hiăng hlo tiêu dêi rơpo\ng xông kân rơdêi le\m [ă pơxiâm krí xo hơnăm ki apoăng, la ngoh xuân hlo tô tuăn xua tơdroăng ki oâ hdrong kâ ‘nhiê a a mâu xiâm tiêu dêi mâu rơpo\ng ki ê. Ngoh Lý Văn Giang tối:Tung pơla rôh ki pêt á tơtro\ng troh kih thuât, tơdroăng ki rơkê ple\ng ‘na pêt tiêu, pin athế hriâm [ối hên tơdroăng, hên kih thua#t malối sap ing tơdroăng rơkê ple\ng cho ki xiâm, mê á kal châ tơdroăng ki to\ng kum sap ing mâu khu ki rơkê ple\ng. Malối tâng châ tơmâng ngăn [ă to\ng kum dêi mâu khu ki rơkê ple\ng vâi krâ nho\ng o hlo sôk ro khât.

          {ă rơpo\ng pôa Lê Hữu Nghị, ối a cheăm Ea Tiêu, tơring }ư\ Kuin, kong pơlê Daklak, hiăng pêt tiêu lối 20 hơnăm kố. Laga, tung pơla rak ngăn lối 1 ha 6 sào tiêu dêi rơpo\ng, pôa xuân ôh tá kâi ví mâu tơdroăng ki tô tuăn tung kơdrum tiêu. Pôa Nghị ăm ‘nâi, tô tuăn má môi cho xúa mâu phon rơvât ki ôh tá xê khât [ă pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong ôh tá dâi le#m, xua gá kal xúa ôh tá tro pơkeăng lơ roê mâu phon ki ôh tá xê khât kơdrum deăng dế pơxiâm vâ krí xo tơniăn kô tơ’lêi tro lu\p tâi tâng pá vâ ‘mâi mơnhông vêh tiah hdrối. Pôa Lê Hữu Nghị tối:Á tô tuăn má môi cho pơreăng rơbông [ă xâu má môi cho roê tro phon ki ôh tá xê khât [ă pơkeăng ki ôh tá dâi le#m. Ki cho khât, mâu tíu ki tê mơdró mâu phon, pơkeăng xuân tiah mê, mâu kế tơmeăm tiah lâi pin ‘nâi vâ ví pôi tá roê. Á rơvât phon ôh tá la lâi á rơvât phon ki rơpâ liăn, ki hên á xúa mâu phon ki kơnâ liăn, ki rơpâ má môi xuân athế roê phon ki lối 1 rơtuh 600 rơpâu liăn, rah xo mâu phon ki dâi le#m, mâu ko\ng ti ki pêi châ tơdroăng pơkâ, tá mâu pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong xuân môi tiah há, á rah xo mâu ko\ng ti ki lâi rak tơniăn ki châ kuăn pơlê loi tơngah mê á rôe xo khu phon ki mê.

          Rơpo\ng pôa Trần Hữu Quang, ối a thôn 3, cheăm Ea Bhôk, tơring }ư\ Kuin, kong pơlê Daklak pêt lối 1 ha 2 sào tiêu [ă lối 1 rơpâu 500 xiâm tiêu hơnăm tơ-ê dêi rơpó, ai xiâm ki nếo pêt sap ing rơnó mêi hdrối nah, mâu xiâm ki ‘nâ hiăng châ krí xo hiăng châ to lâi hơnăm kố. Ing mâu rôh hôp châ tơku\m po a tơring, cheăm, pôa hiăng tâng vâi tơpui troh túa pơkâ rak ngăn tiêu tiô troăng hơlâ krá tơniăn, [ă xuân rơhêng vâ pêt tơ’nôm tiêu dêi rơpo\ng tiô troăng ki kố. Laga, tơná pôa tá hâi ‘nâi nhên túa pơkâ rak ngăn tiô pơkâ kố gá tiah lâi, pôa xuân tô tuăn, ôh tá ‘nâi tí tăng ‘nâi mâu tơdroăng kố ing lâi ôh. Pôa Trần Hữu Quang tối:Á rơhêng vâ pêt tiêu rak ngăn tiô pơkâ hdrê môi tiah VietGAP, xuân rơhêng vâ rak ngăn môi tiah mê vâ tiêu krá tơniăn, la á ôh tá ‘nâi tí tăng ‘nâi u lâi ôh, rơvât mâu phon ki lâi. Athế ai mâu ngế ki tiâ mơnhên ăm á vâ á ‘nâi vâ rak ngăn. Ki khât gá á tâng vâi tối a hneăng hôp kế tơmeăm ki kố gá tiah mê, la á ôh tá ‘nâi ôh, xua a mê ai tá ai ngế ki mơnhên ăm kế tơmeăm ki gá le#m.

          Kong pơlê Daklak nôkố ai lối 20 rơpâu ha [ăng tơnêi ki pêt tiêu [ă hiăng pơtối tâk re#ng tung mâu hơnăm achê kố. Tiô mơnhên tối dêi Vi [an hnê ngăn kong pơlê Dakak, tơdroăng po rơdâ pêt tiêu tung pơla hdrối kố nah, ki hên cho tiô tơdroăng ki tơbriât dêi rơpó, ôh tá tiô tơdroăng pơkâ. Hên kuăn pơlê mơhé tá hâi ‘nâi nhên kih thua#t la xuân pêt tiêu tiô túa ki rế pêt rế hriâm [ối mâu tơdroăng ki rơkê ple\ng sap ing mâu rơpo\ng ki hiăng pêt hdrối. Xua mê, drêng pơreăng xông kâ ‘nhiê gá pá vâ hbrâ mơdât [ă tơ’lêi hlâu trâm tơdroăng ki ôh tá mơhúa. Pák^ng mê, [ă hên túa kế tơmeăm phon rơvât [ă pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong ki tê tung mâu kơchô tê mơdró môi tiah nôkố, kuăn pơlê xuân trâm hên tơdroăng ki xơpá vâ rah xo ăm tơná túa phon [ă pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong ki tơtro, dâi le#m vâ xúa tâng ôh tá ai tơdroăng ki rak ngăn krá tơniăn ‘na ki dâi le#m dêi kơvâ cheăng ai tơdjâk troh.

          Túa hbrâ mơdât pơreăng re\ng hlâ hrá hlâ a kơxái tiêu

           Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ! Rơnó mêi cho rôh ki tơ’lêi hlâu vâ mâu kơmeăn xông kâ ‘nhiê kơxái tiêu. Tung mê ki hên cho mâu pơreăng pro re\ng hlâ hrá hlâ, xua mâu kơmeăn, pơreăng ki ối tung tơnêi pro. Vâ kuăn pơlê hlê ple\ng ‘na pơreăng kố xuân môi tiah túa hbrâ mơdât pơreăng, hâi kố Thak sih Phạm Công Trí, kăn {ơrô khoa hok ngăn ‘na kih thua#t pêi chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên kô hnê tối ăm pó vâi krâ nho\ng o ‘na pơreăng ki re\ng hlâ hrá hlâ re\ng xuân môi tiah túa hbrâ mơdât, pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng:

          Êng: Ô thak sih, pâ thak sih tối ăm ‘nâi ki xiâm pro hlâ re\ng hlâ hrá a kơxái tiêu?

       Thak sih Phạm Công Trí: Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ, [ă kơxái tiêu, pơreăng re\ng hlâ, hrá hlâ pó vâi krâ nho\ng o pêt tiêu ki lâi xuân tơmâng nhên vâ ‘nâi, re\ng hlê. Tâng vâi krâ nho\ng o lăm ngăn hlo kơxái tiêu bú tung péa pái hâi hiăng prong tr^ng [ă hlâ, mê vâi tối cho pơreăng re\ng hlâ, tâng chôa hlo prong i iâ ton hâi tâ nếo hlâ vâi tối pơreăng hrá hlâ. {ă mâu pơreăng pro re\ng hlâ, hrá hlâ ối ai kơmeăn cho Fusarium, la ki vâ ‘mot kơmeăn hlo hên xua gá kâ ‘nhiê. {ă pơreăng ki re\ng hlâ [ă tung pơla rơnó mêi kố vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng xua rế ai hên mê gá kô kâ ’nhiê. {ă pơreăng re\ng hlâ tung pơla kong mêi kố mê pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng xua ối ai kơmeăn [ă rế kâ ‘nhiê hên tung rơnó mêi hên. A pơla kố, mâu kơdrum tiêu ki lâi pó vâi krâ nho\ng o cho thông kuăn ăm têa hiu mê pó vâi krâ nho\ng o hmiân tuăn iâ, má péa nếo, pin thế ai troăng hơlâ pơkâ hbrâ mơdât, [ă pơreăng re\ng hlâ, hrá hlâ troăng hơlâ hbrâ mơdât ki tro má môi pó vâi krâ nho\ng o thế rak ngăn tro 2 túa pơreăng kố.

          Êng: {ă mâu tơdroăng thak sih nếo tối ăm vâi krâ nho\ng o ‘na tơdroăng kal thế pêi pro tiô mâu troăng hơlâ ki lâi vâ kơdroh mâu pơreăng kố?

          Thak sih Phạm Công Trí:  Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ, [ă tơdroăng rak ngăn [ă mâu hdrê loăng nếo pêt tối tơchuâm mê pin thế tơmâng khât troh tơdroăng pêi pêt rak ngăn [ă tơdroăng xôh pơkeăng kơdê pơreăng. Akố, [ă kơxái tiêu, môi tiah pơreăng re\ng hlâ, hrá hlâ pó vâi krâ nho\ng o thế pâ, má môi kal ai troăng hơlâ pêi pêt rak ngăn khât, tơtro vâ loăng pêt xông rơdêi, tung kơdrum tiêu dêi tơná thế cho troăng mơ’no têa. {ă kơdrum tiêu ki lâi pơxiâm pêt thế tơtro\ng ‘na tơdroăng kố. Ăm têa châ hiu mê kơdrum tiêu nếo kâi xông rơdêi, pak^ng mê, hnối châ mơdât mâu tơdroăng ki pơreăng xông tâ tú tung pơla rơnó mêi. Má péa nếo, pó vâi krâ nho\ng o thế rak ngăn kơmeăn tung tơnêi sap ing apoăng, pơtih kơtâ ôa, mâu kơmeăn ki kâ ‘nhiê. Má 3 nếo, pó vâi krâ nho\ng o thế rơvât phon hưh cơ pro ăm rêi xông rơdêi. Mê xuân cho mâu tơdroăng pêi pêt rak ngăn. La pak^ng mê, pó vâi krâ nho\ng o xuân thế rôe pơkeăng xôh kơdế ôa hdrong. {ă pơreăng re\ng hlâ, hrá hlâ xua kơmeăn Phytophthora kâ ’nhiê, thế dâi pơkeăng xôh kơdê. Má 2 nếo, kơmeăn Fusarium kâ ‘nhiê pro hrá hlâ [ă kơtâ ôa tung tơnêi kô chiâng xúa tơdroăng vâ chiâng kơmeăn sinh hok. Tơdroăng xôh tơ’lêi hlâu, pó vâi krâ nho\ng o xôh hên iâ ngăn tiô chêh a tơdrong. {ă túa ki nếo, pó vâi krâ nho\ng o thế hbrâ, apoăng rơnó mêi, pó vâi krâ nho\ng o thế tôh ăm kơchoh xiâm, tơdế rơnó mêi [ă mơ’nui rơnó mêi, [ă tơdroăng mơdât mê pó vâi krâ nho\ng o thế xúa 3 hdroh tiah mê.

          Êng: Tiah mê pin xuân chiâng kơdê mâu kơmeăn kâ ‘nhiê tung tơnêi há ô thak sih?

          Thak sih Phạm Công Trí:  Pó vâi krâ nho\ng o xuân ‘nâi, tung tơnêi la lâi gá xuân ai xêh ki tơdâng tơ’mô pơla mâu nhâ loăng kuăn kiâ, thế ai kơmeăn ki oh tá pơxúa, ai kơmeăn ki ai pơxúa há vâ u ối ta troh nốkố. Tâng pin tối kơdê tâi mơni tơdroăng kố kô ôh tá hlo xúa mê bú rak ngăn ăm tơtro. Pơtih, tâng ki hên iâ, kơxo# kơmeăn kâ ‘nhiê, drêng ‘nâ ai kơmeăn ki pro pơxúa hên tâ loăng plâi dêi pin iâ tro kâ ‘nhiê. Pó vâi krâ nho\ng o pin thế rah troăng hơlâ  hbrâ mơdât, pơtih tung rơnó mêi pó vâi krâ nho\ng o thế hbrâ tơnáu hdrối dâi pơkeăng Insuran [ă kơmeăn Trichoderma mê pin hiăng kơdroh ki hên ia dêi kơmeăn cho Fusarium [ă kuăn Phytophthora, gá ôh tá xông kân, ôh tá châ mơdêk, ôh tá mơdêk kơxo#, mê pin thế rak ngăn  a môi tơdroăng ăm tơtro, tiah mê kô pro tơniăn krá ton. Tâng nôkố pó vâi krâ nho\ng o ‘nâi kơdê tâi mâu túa kơmeăn ki lâi ‘ló mê xuân pro ki ôh tá tơdâng to’mô ‘na nhâ loăng kuăn kia, tiah mê xuân ôh tá kâi hrá tơniăn ton.

          Tối troh tơdroăng kố mê á xuân hnê pơchân pó vâi krâ nho\ng o tung tơdroăng pêi pêt, malối cho kơxái tiêu, pó vâi krâ nho\ng o thế pêi pro tiô hưh cơ sinh học vâ mơdêk pêt hdrê loăng kố tiô troăng hơlâ hrá ton xo\n. Pak^ng pêi pêt tơtro, xúa pơkeăng xôh kơdế nhâ, ôa hdrong mê pó vâi krâ nho\ng o kô mơdêk tơdroăng rơvât phon hưh cơ, xuân môi tiah tơmeăm ing hưh cơ sinh hok [ă pơkeăng sinh học vâ kum kơxái tiêu xông rơdêi.

          Hôm mơnê kơ thak sih!

Katarina Nga prếi A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng