VOV4.Sêdang - Kơxêt pâng ling tum cho kơxêt pơkeăng, nôkố ai tê tung kơchơ tê mơdró [a\ yă kơnâ sap 800 rơpâu liăn troh 1 rơtuh liăn môi kilô. A tơring Dam Rông, kong pơlê Lâm Đồng, ngoh Nguyễn Quốc Trường, ối a thôn 2, cheăm Rô Men hiăng khên tơnôu hơ’lêh hdrê pêt, pêt hên kơxêt vâ tê, kum thăm pêi lo liăn hên. Ki châ tơ-[rê ing túa pêi dêi pôa hiăng kum troăng prôk ki nếo tung hơ’lêh hdrê pêt, thăm pêi lo liăn [a\ hơ’lêh tơdroăng rêh ối cheăng kâ dêi kuăn pơlê a tơring kơtiê Dam Rông – môi tơring ki hên kuăn pơlê cho hdroâng kuăn ngo dêi kong pơlê Lâm Đồng. Quang Sáng, ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jíu Việt Nam a Tây Nguyên tơbleăng túa pêi pêt kơxêt pâng ling tum kố.

            Klêi kơ’nâi hên hơnăm hriăn ple\ng, hriâm túa ki rơkê tơtro ing mâu ngế ki pêi pêt kơxêt pâng ling hdrối, hơnăm 2012, ngoh Nguyễn Quốc Trường, ối a thôn 2, cheăm Rô Men, tơring Dam Rông, kong pơlê Lâm Đồng pơkâ kho\m pêt kơxêt pâng ling tum Đà Lạt. Apoăng hdrê iâ, troh nôkố túa pêi pêt kơxêt pâng ling tum Đà Lạt dêi ngoh  Trường hiăng pêt 2 kơpong hngêi, po rơdâ pêt hên kơxêt, pêi lo liăn ing kơxêt vâ chê 200 rơtuh liăn môi khế. Ngoh Nguyễn Quốc Trường tối ăm ‘nâi, pak^ng hriâm túa pêi pêt a mơngế ki ê, ngoh đi đo kơ-êng mâu ngế cheăng khoa ho\k, ối tung Khu pơkuâ ngăn ‘na khoa ho\k [a\ kơmăi kơmok kong pơlê Lâm Đồng: Hdrê xuân kal khât, xua mê drêng kuăn pơlê pin vâ pêt, xuân thế rah hdrê a tíu ki mơdâ hdrê tơtro tiô pơkâ. Tro má môi cho roê hdrê a Vie#n sinh ho\k Đà Lạt, roê amê hdrê le\m má môi, klêi mê po rơdâ pêt hên. Tâng pin hiăng ai pú hmâ ki pêt kơxêt kố, lơ nho\ng o pêt kơxêt pâng ling ki tơtro tiô pơkâ, pin loi tơngah, mê pin xo hdrê amê xuân hôm, tâng ôh tá ai, ki tro má môi thê lăm roê hdrê a Vie#n sinh ho\k Đà Lạt. Kih thua#t vâ pro ki lía vâ pêt kơxêt, kuăn pơlê thế pâ vê roê xu loăng ki le\m, tíu ki pin loi tơngah má môi, xua kơxêt pâng ling kố tơtro [a\ xu loăng kơxu. Pơtih tâng pin pêt kơxêt ting liêl, kơxêt hrái báu mê ai xu loăng ki ê hơ’lâk tâ tung kilía xuân hôm. Laga kơxêt pâng ling kố, thế xo xu loăng kơxu, pơtih nôkố a xo xu loăng kố ing kong pơlê Gia Lai.

            Tiô ngoh Trường, pơtâng pêt kơxêt pâng ling tum Đà Lạt  [a\ kơxêt pâng ling ki ê, mê kơxêt pâng ling tum Đà Lạt pêt a Dam Rông pêi lo châ hên tâ. Ki rơhêng vâ tối, bu 5 khế pơxiâm rak ngăn tiô tơtro kih thuât, kơxêt pâng ling tum Đà Lạt a Dam Rông hiăng pơxiâm châ hnêi xo roh apoăng. Ngoh Nguyễn Quốc Trường, mơnhên tối: Tiô tơdroăng á ‘nâi, 3 hơnăm pêt kơxêt pâng ling kố, mê hlo kong prâi a Dam Rông cho tơtro. To lâi ngế nho\ng o, pú hmâ á a Đức Trọng lơ Bảo Lộc xuân pêi pêt, xuân xo môi hdrê mê, klêi kơ’nâi hnêi xo, mê hlo a tơnêi Dam Rông kố tơtro tâ, pêi châ hên tâ. Tiah hmâ nho\ng o pro kilía kơxêt kố châ 2 gram, laga a pêi châ 3 gram, xua mê, châ hên tâ.

            Ing túa pêi kố, mơni apoăng mơnhên kơxêt pâng ling tum Đà Lạt pêt tơtro [a\ tơnêi a Dam Rông – tíu ai kong prâi hngiêm kơchoh, laga hyôh tô ôh tá hluâ 35 đo# C. Laga, ngoh Trường tối ăm ‘nâi, mơngế pêt xuân thế tơtro\ng troh ‘na mâ hâi trâ ăm tơtro, ai tiah mê ‘nôi tơdroăng pêt kơxêt pâng ling tum Đà Lạt nếo châ tơ-[rê má môi: Vâ châ tơ-[rê môi tiah kố, pin thế tơtro\ng hâi khế rak ngăn. Pơtih kong tô pin thế ai kế dâp tiah lâi, xua kơxêt vâ [a\ hngiêm kơchoh hên. Mơhé vâ hên [a\ hngiêm kơchoh, laga thế ai mâ hâi trâ, ôh tá chiâng rơmăng lối râ. Tâng ki bâ eăng mâ hâi trâ a kơxêt kố, mê kơxêt ôh tá kâi hu\n. Xua mê pin thế tơtro\ng ‘na kih thuât.

            {a\ yă tê môi tiah nôkố tung kơchơ sap 800 rơpâu troh 1 rơtuh liăn môi kilô, kơxêt pâng ling tum Đà Lạt kum châ pêi lo liăn hên tâng pơchông [a\ mâu túa cheăng kâ a Dam Rông. Xua mê, tiô pôa Nguyễn Minh Thắng, kăn pho\ hnê ngăn Vi[an cheăm Rô Men, tơring Dam Rông tối, cheăm dế mơhnhôk kuăn pơlê tung cheăm hriâm kih thuât pêt [a\ po rơdâ: Kố cho môi túa ki châ tơ-[rê, khu râ kăn pơkuâ Đảng kong pơlê [a\ khu kăn pơkuâ cheăm dế vâ po rơdâ túa pêi cheăng kố. Nôkố dế mơhnhôk kuăn pơlê tung pơlê troh vâ pêi, hlá hriâm túa pêi, vâ kơ’nâi ah po rơdâ ăm kuăn pơlê tung pơlê, tung cheăm. Túa pêi kố pin pêi cheăng tung hngêi, bu tâi liăn mơ’no pêi pêt apoăng, la ngiâ pin bu mơ’no dêi hâi pêi cheăng rak ngăn, ôh tá mơ’no liăn cheăng ton xếo. Tâng pơchông [a\ mâu hdrê loăng plâi ki ê, mê pêt kơxêt pâng ling châ hên tâ.

            Châ tơ-[rê ing pêt kơxêt pâng ling tum Đà Lạt dêi ngoh Trường kum xăm kơtiê krá tơniăn a tơring kơtiê Dam Rông, [a\ kố ối cho môi túa kô po rơdâ a hên kơpong ki ê a Tây Nguyên, ki má lối [a\ kơpong hơngế hơngo, kơpong hdroâng kuăn ngo ối pá puât.

Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ! Vâ pêt kơxêt păng ling tum châ pơxúa hên, pó vâi krâ nho\ng o thế tí tăng hriâm kih thua#t [ă túa pêt dêi hên ngế. Kơ’nâi kố cho mâu túa hnê ‘na kih thua#t pêt kơxêt pâng ling tum châ pơxúa hên ki vâi krâ nho\ng o rơhêng vâ ‘nâi:

-Ki xiâm: Kơxêt păng ling tum xúa tơmeăm pêt ki hên cho xo ing mâu xu loăng, cho ing loăng ki rơpâ ôh tá ai têa rơmâ ki ‘mêi môi tiah xu loăng kơxu, loăng plâi mit [ă kơdrêa kơtếo. Klêi mê, hơ’lâk [ă tơdâng tơ’mô vâ hbrâ mơ-u\m xu loăng. Mơ-u\m xu loăng mê pro ăm gá chiâng ai hyôh pló pro phon ki vâ ăm trếo krêa nhe#n châ kơneăng tiô hyôh têa rơmâ ki ai tung mê, pro ăm tơmeăm ki vâ pêt mê châ mot têa, mâu vi khuân kô kâ ‘nhiê xiâm vâ chiâng pơreăng ki ai tung mâu tơmeăm. Tơdroăng mơ-u\m ki vâ pro tíu pêt kơxêt tung pơla 6 chô tơngi klêng, la ôh tá mơ-u\m ton hluâ 30 hâi.

- Túa tâ xiâm kơxêt tung ki-lía: Pơkâ thế tâ tung ki-lía thế tâ hmât, pôi tá ăm châ hôi, pro ti lâi vâ xu ki tâ tung ki lía mê hngăm sap 1 kilô 2 troh 1 kilô 5, ki hngăm dêi xiâm kơxêt thế bê pôi tá rơlối luâ râ, [ă pôi tá iâ luâ râ. Ki xiâm tâ tung ki lía cho ôh tá pro tơnêi tro  rơheăng, tro pơreăng xua hyôh kong prâi [ă xua drêng pơto djâ ukố, umê.  

-Túa ki vâ kơdê tah ôa hdrong: Kih thua#t hơ-oh vâ kơdê pơreăng cho kal păng ‘nâng, kơdê tâi tâng mâu pơreăng ki ối tung tơmeăm vâ pro tơdroăng hơ-oh ăm ki hngiú tô gá 100 độ C, hơ-oh ton tung pơla 12 chôu. Tung pơla hơ-oh túa vâ kơdê pơreăng hdro ki hơ-oh athế ai tu\m hyôh têa, vâ châ ai ki hngiú tô tiah tơdroăng púi vâ. Pak^ng mê, kô chiâng hơ-oh túa kơdê pơreăng tung pơla 90 troh 120 phut [ă hdro ki pế chên [ă hyôh tô a ki tô sap 119 troh 126 độ C.

-Hdrê pêt: Mâu kih thuât pêt kơxêt pâng ling tum châ pơxúa hên cho túa pro hdrê thế đi đo, tâng ôh tá môi tiah, kơxêt kô tro u\m, tơ’lêi tro ôa hdrong kâ ‘nhiê [ă kơdroh ki châ xo hên dêi kơxêt. Hdrê pro kơxêt thế pro tro kô hơnăm, drêng pro pôi tá dâi kơnêp ai kôl, lơ ai on ton luâ râ vâ chôu. Ki tro tâ thế xúa tíu pro kơdroh xiâm pơreăng ing hyôh kong prâi. Pro hdrê pêt thế pêi pro tiô 2 túa kơ’nâi kố:

+ Túa má 1: Pro hdrê kơxêt pâng ling a loăng, thế pro ăm ai tru\m pâk a tơdrong chhá kilía pro hdrê ai troăng kân 1, 8 troh 2cm trâu sap 15 troh 17 cm, drêng pêt thế ‘măn chhá kilía pro hdrê achê on ai kôl, kêp tơrêm to a tơdrong  kilía ki pro hdrê kơxêt.

+ Túa má 2: Hdrê kơxêt pâng ling kloăng, dâi loăng pâk khiah choâ ‘lâng hdrê ăm tơ’mô a tơdrong ki-lía tâ pro hdrê vâ pôi tá ăm tro hrêi hdrê, ăm dâng 10 troh 15 gram hdrê tâ tung môi tơdrong kilía ki pro, rêm tơdrong mơdâ pêt châ sap 40 troh 50 tơdrong ki lía ki pro.

Klêi pêt klâp [ă kơpêi vâ djâ sap ing hngêi ki pro kơxêt, vâ mơgrúa krúa le\m tíu ki pro kơxêt.

-Hngêi ki pro kơxêt pâng ling tum: Ki hngiâm kơchoh a hngêi ki pro hdrê kơxêt dâng sap 75% troh 85%, ki hngiú tô sap 20 đo# C troh 30 đo# C. Pôi tá tro kong tô a kơxo, hơ’lêh ki trâ eăng dêi on ăm gá eăng la pôi tá lối rơmăng, hngêi ki pro kơxêt pôi tá ăm tro kơchoh mêi, pôi tá tơchuôm [ă kơxêt ki khăng lơ xiâm pro hdrê dế pêt, thế pro a môi hngêi ki phá xêh. Hngêi ki pro mê thế krúa le\m xôh pơkeăng kơdê mâu hmui [ă xế puâ.

‘Măn tơdrong tâ kế vâ pêt kơxêt ki trá, pơla pro kơxêt pôi tá tôh têa, pôi tá lăm djâ ukố umê, thế séa ngăn kơxêt ki tro phôk lơ tâ pơreăng thế tah ing hngêi ki pro. Séa ngăn tung pơla pro kơxêt troh kơxái kơxêt 1/3 troh 1/3, cho kơxêt pơxiâm hu\n vâ chiâng, tah iâ mâu kơpêi a xiâm ki kât kilía tơdrong hdrê kơxêt vâ kơxêt hu\n la ôh tá kreăng, klêi mê, pro ăm ta troh kơxêt hiăng hmo\ng lo lâp tơdrong kilía dâng 2 hâi mê nếo tôh têa pơtối rak ki hngiú tô sap 28 đo# C, ki hngiú 90%.

-Rak ngăn: Hngêi pêt kơxêt thế xi, pôi tá ăm khía châ mot, thế ching [ă hlâm drêng kong tô tâ tá. Hngêi thế pro krâ kơvâ hbrâ hdrối ah lơ trâm kong prâi ôh tá tơniăn, thế rak ki hngiâm la thế bâ phuâng vâ kơxêt châ hrik xo hyôh ki le\m kơdroh tro pơreăng kâ ‘nhiê. Thế pro tơniăn ki hngiú tô ăm hngêi pêt kơxêt vâ xông rơdêi sap ing 22 đo#  troh 28 đo# C, ki hngiâm dêi hyôh. Xúa têa krúa vâ xôh, mơgrúa tâ tá tíu pêt kơxêt kô pro ăm kơxêt ôh tá tro pơreăng. Tung pơla rak ngăn hmâ pêi pro tiô 2 túa, mê cho: Kơđu tơnêi [ă ôh tá kơđu tơnêi.

+Túa kơđu tơnêi: Séa ngăn tâng hlo kơxái kơxêt hu\n dâng 1/4 tung chhá kilía thế tah kơpêi ki kơchiâ a ngâ kilía, 1 hdrâ tơnêi ki iâ dâng 3cm. Klêi kơđu tơnêi kơxêt pâng ling tum vâ pin rak ngăn krâu, tôh têa lo iâ môi tiah inôa vâ ăm tơnêi hngiâm, pôi tá tôh hên ah lơ pro tơnêi chiâng toăng têa, chiâng ai ôa hdrong kâ ’nhiê, Sap ing kơđu  tơnêi dâng 7 troh 10 hâi apoăng thế hơ’lêh ki hngiâm châ sap 75% troh 90%, rêm hâi toh têa a tơnêi. Túa lêm tơnêi pro ăm kơxêt xông kân rơdêi, la gá hâ tíu [ă tơ’lêi tro ôa hdrong kâ ‘nhiê tâ, xua tro tơdrong kilía, hdrê achê [ă tơnêi, tâng kơdê pơreăng ôh tá tâi drêng pro tơnêi mơni xuân u-ối ôa hdrong kâ ‘nhiê.  

+Túa pro ôh tá kơđu tơnêi: Dâng pơla sap 25 troh 30 hâi drêng hlo kơxái kơxêt kâ tâi 3 kơpêng 4 tơdrong kilía, mê thế chiê tơdrong kilía [ă hnối toh têa. Sap 7 troh 10 hâi thế đi đo tôh têa a trêi hngêi vâ pơtối rak ki hngiú hngiâm kơchoh 80% troh 90%, ai tiô tơdroăng pơkâ ki bâ phuâng. Hên mâu kơdrum pêt kơxêt pâng ling tum a Việt Nam hmâ pêi pro túa pêt tiô túa kố, túa ki kố châ kơd^ng tơnêi pêt [ă kô chiâng vâ pro hdrê pêt kơxêt tiô túa kơtúa [ă kơxái, lơ ‘măn a trêi hngêi, kơxêt kô xông rơdêi drêng ‘măn tơdrong tâ hdrê a ki trá pro môi tiah hơgât kăn ká.

Mơ’nui, dâi hơkê pôe peăng tuăn kơxêt achê xiâm [ă hnối kơdê pơreăng [ă puâ klêi mê pơtối pêt tơ’nôm 1 rôh, túa răk ngăn môi tiah rôh apoăng, ki châ xo hên lơ ôh rôh má 2  iâ tâ rôh má 1. Tung 3 kilô kơxêt pâng ling tum klêi têng kô châ 1 kilô hiăng khăng. Drêng klêi pêt thế kơdê pơreăng, túa kơdê pơreăng a hngêi ki pro [ă fooc-môn ki têi gá ai 1%.

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng