VOV4.Sêdang - Tí tăng troăng hơlâ vâ tôh ăm mâu hdrê loăng pêt tung rơnó mơdrăng khăng khoăng, tung pơla hdrối kố nah, mâu khu mơdró kâ, khu ki hriăn ngăn [ă kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng hiăng xúa mâu kơmăi kơmok ki tôh têa kơd^ng ăm mâu kơdrum deăng kơphế a Tây Nguyên. Kơmăi kơmok ki nếo apoăng hiăng xúa châ tơ-[rê, la kuăn pơlê Tây Nguyên xuân ối xúa, xua yă tê kơnâ [ă tuăn hiâm ôh tá rơhêng vâ hơ’lêh. Pro ti lâi vâ po rơdâ kơmăi kơmok ki tôh têa ki nếo kum ăm tơdroăng ki pêt kơphế krá tơniăn tung tơdroăng kong tô mơdrăng rế hía rế ó kố, [ai chêh dêi ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jiu Việt Nam a Tây Nguyên ai chêh tối ‘na tơdroăng kố.

Apoăng rơnó tô hơnăm kố, pôa Nguyễn Đình Hào, Kăn hnê ngăn Ho#i đông rak ngăn Tơru\m pêi chiâk deăng Công Bằng - }ư\ Dliê Mnông, tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak pơkâ ‘no 76 rơtuh liăn vâ roê krâ ‘măn mơnúa ngăn troăng ki tôh têa ki nếo lo têa iâ tôh ăm 1 ha 2 sao [ăng deăng kơphế dêi khu tơru\m cheăng. Mơhé hiăng hlo châ tơ-[rê klêi 3 khế kong tô mơdrăng, la pôa xuân ối tô tuăn: Ki hdrối tâ hlo tơ-[rê dêi kơmăi: Ki má môi gá kơd^ng hâi khế, má péa, gá kơd^ng têa [ă rak vế tơnêi, má pái, kơd^ng châ 30% phon rơvât. La á xuân dế ối tô tuăn môi tơdroăng, drêng tôh têa lo iâ kơd^ng môi tiah kố, mê kơphế gá lo reăng tu\m há lơ ôh? Tâng rak tơniăn ăm tơdroăng ki dâi le#m tung rơnó tôh lo reăng, kơ’muăn plâi, mê á kô po rơdâ tâi tâng lối 40 ha tơnêi mê.

Tie#n sih Lê Ngọc Báu, Kăn pơkuâ Vie#n Khoa hok kih thua#t pêi chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên ăm ‘nâi, kơmăi ki tôh têa kơd^ng châ Vie#n [ă mâu khu mơdró kâ a Tây Nguyên hriăn ngăn, hơ’lêh châ tơ-[rê [ă tối tơbleăng tung tơdroăng ki ai khât sap ing dâng 5 hơnăm hơnăm kố. Yă tê [ă krâ ‘măn tung 1 ha dâng 50 rơtuh liăn, ki ton dêi kế tơmeăm kố dâng 10 hơnăm. Ki châ tơ-[rê dêi kơmăi tôh têa ki nếo kố gá hlo nhên khât, mê cho kơd^ng châ tơdế têa tôh, kơd^ng tâi tâng liăn ‘no hrê, hâi pêi cheăng ăm tơdroăng ki tôh, kơdroh 20% phon rơvât [ă mơdêk châ 20% ki dâi le#m. Mơhé tiah mê, troh nôkố, [ăng deăng kơphế châ tôh têa kơd^ng xuân ối pá, bu nếo xúa a mâu tíu ki iâ, ki kuăn dêi mâu khu mơdró kâ [ă kuăn pơlê xúa tung [ăng deăng ki iâ dêi rơpo\ng.

Tiô tie#n sih Lê Ngọc Báu, yă kơphế to lâi hơnăm kố gá chu rơpâ, tơdroăng ki ‘no liăn cheăng ăm 1 ha tâi 50 rơtuh liăn ‘na roê xúa kơmăi kố ôh ti xê tơdroăng ki tơ’lêi hlâu klâi vâ kuăn pơlê roê. Tơ’nôm amê, hên vâi krâ nho\ng o ối tô tuăn ‘na tơdroăng ki tôh têa kơd^ng kô pro kơdroh ki dâi le#m dêi kơdrum kơphế. Kố cho mâu tơdroăng ki pá pro ăm tơdroăng ki tôh têa kơd^ng bu xúa a mâu [ăng deăng ki kuăn. Pơkâ tơleăng mâu tơdroăng ki tơvâ tơvân kố, mâu tơring, cheăm kal mơdêk to\ng kum kơxo# liăn ‘no vâ mơdêk mâu túa pơkâ tíu cheăng, pêi pro châ tơ-[rê tơdroăng cheăng kâ tung lâp luô [ă mâu ngế ki pêt kơphế: Vâ tơbleăng tung lâp luô ‘na kơmăi ki tôh têa kố mê á tơmiât athế mơjiâng hên túa pơkâ ki tôh: Pin tôh ăm kuăn pơlê ngăn, tơku\m krí xo ăm kuăn pơlê ngăn, drêng mê ah, vâi ai tuăn hiâm loi tơngah, ma luâ  mơdât kuăn pơlê, kuăn pơlê xuân ‘no liăn roê kơmăi tôh ki nếo. Nôkố ki kal má môi cho tơdroăng ki rơkê ple\ng, xua tâng hơ’lêh ‘no liăn cheăng vâi xâu tôh tiah mê tơdjâk troh ki dâi le#m dêi plâi. Tuăn tơmiât dêi kuăn pơlê cho athế hlo ki dâi le#m dêi kơphế mê vâi kô khên tơnôu ‘no liăn roê.

Rơtế [ă tơdroăng ki tơmiât [ă tie#n sih Lê Ngọc Báu, pôa Nguyễn Bá Hán, ối a cheăm Ea Bhôk, tơring }ư\ Kuin, cho ngế ki xúa tơ-[rê [ă kơmăi tôh têa kơd^ng ăm dêi kơphế sap ing 2 hơnăm kố, ăm ‘nâi: Krâ ‘măn tôh têa ki apoăng á tô tuăn khât, xua kơphế ôh tá lo reăng, la troh nôkố hiăng lối 2 hơnăm, á hlo châ tiô tơdroăng ki rơhêng vâ. {ă mâu rơpo\ng ki ôh tá ai ngế pêi cheăng, mê hlo tơ-[rê khât, môi hơnăm kơd^ng châ sap ing 15 troh 17 rơtuh liăn ki ‘no tôh ăm 1 ha kơphế. Tiô á, tơnêi têa athế ai tơdroăng to\ng kum vâ hên kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng môi tiah ngin kố kô châ roê krâ ‘măn kơmăi ki kố hên tâ.

Pôa Hoàng Văn Thắng, kăn xiâm pho\ pơkuâ ngăn chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk cheăng kâ rêh ối thôn pơlê ăm ‘nâi, vâ ‘no liăn roê kơmăi tôh ki nếo, kuăn pơlê kal châ mung kơxo# liăn ki kơjo tiô Pơkâ 68/2013 dêi Chin phuh ‘na to\ng kum kơdroh ki lu\p tung pêi chiâk deăng. Kơxo# liăn dêi tơnêi têa iâ, ki kal má môi xuân cho tơdroăng ki veăng mơhnhôk tơlo ing pơlê pơla. Hiăng ai mâu túa pơkâ ki nếo, túa pêi ki tro, tơdroăng ki pêi pro kố cho athế mơdêk tối tơbleăng vâ kuăn pơlê loi tơngah, châ xúa kơmăi tôh ki nếo, tơtro. Pôa Hoàng Văn Thắng, tối: Pin athế hơ’lêh nếo ‘na tơdroăng ki tối tơbleăng: Mâu kơ koan rak ngăn tơnêi têa, mâu kơ koan tối tơbleăng tơdroăng kal, mâu khu ki pơkuâ ngăn ‘na pêi chiâk pêi deăng, athế hbrâ tơnáu tung hnoăng cheăng tối tơbleăng tơdroăng kal, po rơdâ. {ă tơdroăng ki tối tơbleăng má péa mê cho mâu túa pơkâ ki tro vâ rêm ngế ngăn hlo, túa pơkâ a kố cho athế to\ng kum mâu kuăn pơlê pêi cheăng rơkê, khu mơdró kâ pêi rơkê, ôh ti xê mâu túa pơkâ xúa kơmăi tôh ki nếo kơd^ng, tung mê ai tá kuăn pơlê, khu mơdró kâ veăng pêi pro, khu mơdró kâ xúa, mâu kơ koan rak ngăn tơnêi têa, [ă tá mâu khu tơru\m kong têa, vâ vâi tối tơbleăng, to\ng kum kih thua#t, to\ng kum liăn ngân.

Xúa kơmăi tôh kơd^ng ki nếo ăm kơphế ôh ti xê to troăng hơlâ hbrâ ví xơpá [ă kong tô mơdrăng, mê ối pêi pro troh tơdroăng cheăng kâ krá tơniăn, mơdêk tơdroăng ki dâi le#m ăm mâu kế tơmeăm pêt ki xiâm dêi Tây Nguyên. Pák^ng tơdroăng ki pêi pro troăng hơlâ to\ng kum, achê [ă kuăn pơlê tâ, mâu khu râ, kơvâ cheăng kal mơdêk tơdroăng tối tơbleăng, mơdêk tơdroăng ki rơkê ple\ng dêi kuăn pơlê, po rơdâ mâu túa pơkâ tơru\m, vâ po rơdâ kơmăi tôh têa ki nếo a mâu kơpong ki hmâ pêt kơphế.

Drêng kong tô mơdrăng khăng khoăng tơdjâk troh pêi chiâk deăng, mê mâu tơdroăng ki kuăn pơlê tơmâng khât dế nôkố cho rah, xúa troăng hơlâ, kih thua#t tôh ki tiah lâi vâ kơdroh têa tôh la xuân ối rak tơniăn ăm loăng xông rơdêi le\m. Tơdroăng hnê tối hâi kố, Thak sih Trần Hùng, kăn [o# ngăn ‘na têa tôh [ă hyôh kong prâi ối tung Vie#n khoa hok rơchôa-hno têa Việt Nam, cheăng tung Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê tối ăm vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ ‘na mâu túa tôh kơd^ng ăm loăng kơphế châ pêi pro nôkố.

Êng: Ô thak sih Trần Hùng, nôkố ai hên kơmăi tôh têa ăm loăng kơphế la ai 3 túa kơmăi tôh têa ki dâi le\m cho tôh râng [ă ko\ng xúa têa ki lo vâ tôh pơtối a xiâm loăng, tôh ăm têa lo môi tiah kong mêi [ă tôh ăm lo i-iâ dêi kơmăi Israel. Tiah mê alâi ki môi tiah [ă phá tơ-ê drêng xúa 3 túa kơmăi tôh mê?

Thak sih Trần Hùng: Ki apoăng môi tiah dêi pó tơ’mot tơ’nôm têa, teăm tơdrêng ăm loăng plâi. La ki phá tơ-ê gá, kơmăi tôh xôh môi tiah kong mêi dêi vâi krâ nho\ng o cho kơmăi ton nah, pin ôh tá kâi mơdât têa ki tôh. Pin bú tôh tiô tơdroăng ki tơmiât tung tuăn xua vâi krâ nho\ng o ôh tá ‘nâi vâ mơni ki hên iâ gá. Kơmăi má 2, kơmăi tôh [ă xôh môi tiah kong mêi tôh tơdrêng a xiâm, kơmăi ki kố hiăng hlo tơ-[rê tâ kơmăi ki hdrối, pin hiăng ‘nâi kơd^ng tâ têa tôh, kơd^ng châ rơdâ hnoăng ki mơ’no têa. La gá ai ki pá tiah kố, drêng tôh a lâp lu, ki kân rơdâ ôh tá tơniăn têa ki tôh ing klo\ng lo têa [ă mơ’no a tơrêm xiâm loăng. Má péa nếo, tâng a tíu ki rơnâk, ‘măn kơmăi tôh mê ôh tá tơniăn. Kơmăi tôh má 3, kơmăi tôh ki lo têa kơto i iâ dêi Israel châ kơd^ng têa hên tâ tâng vâ pơchông [ă tôh 2 túa kơmăi ki hdrối ki iâ gá 20%. Má 2 cho tơru\m [ă phon rơvât ing kơmăi tôh têa vâ rơvât phon ăm loăng tiô kô tơrêm rơnó dêi loăng pêt chiâng xúa têa [ă phon rơvât tơ-[rê. 

Êng: Tiô thak sih nếo tối, kơmăi tôh lo têa kơto i iâ dêi Israel ai hên tơdroăng ki tơtro tâ, tiah mê ti lâi troh nôkố kuăn pơlê hâi vâ xuá  hên túa kơmăi tôh ki kố ?

Thak sih Trần Hùng: Mơhé vâ xúa a kơpong Tây Nguyên mê gá ối hên tơdroăng ki kal pêi pro. Má môi, pin thế hnê ‘na tôh ăm mơngế ki pêt kơphế chiâng xúa. Má péa, kơxo# liăn ‘no tôh têa dêi kơmăi tôh ăm têa lo môi tiah kong mêi lơ ăm têa lo kơto i iâ ối kơnâ tâng vâ pơchông [ă ivá ‘no liăn ngân dêi mơngế ki pêt kơphế. {ă kơxái tiêu gá kơnâ liăn tâ ôh tá tối klâi la [ă kơphế ki kơnâ liăn a kơlo iâ tê mê kơxo# liăn ‘no apoăng sap 30-35 rơtuh tung môi ha cho môi tơdroăng ki pá [ă kuăn pơlê.

Êng: Tiô ăm ‘nâi pơla hdrối kô nah, khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk rêh ối thôn pơlê ai pơcháu ăm Khu xiâm ngăn têa tôh ngăn ‘na hyôh kong prâi pêi tơdroăng tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na troăng hơlâ pơkâ [ă kih thua#t mơdêk tôh kơd^ng têa ăm loăng plâi pêt pá gong [ă loăng kơphế, loăng tiêu a Tây Nguyên, tiah mê tơdroăng kố hiăng hnê tối troh alâi [ă troh mơ’nui gá ti lâi?

Thak sih Trần Hùng: Klêi ti tăng ‘nâi ple\ng, Khu ngin hiăng mơjiâng tơdroăng pơkâ mê cho kih thua#t vê hdró, kih thua#t krâ pơklêp, tơdroăng tôh ăm tơrêm rơnó loăng xông kân vâ xông rơdêi [ă ăm loăng kơphế dêi 3 túa kih thua#t phá tơ-ê dêi pó xôh tiah kong mêi, tôh [ă klo\ng ăm têa lo a tơrêm xiâm loăng, [ă tôh ăm têa lo kơto i iâ. Hlá mơ-éa kô châ Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê re#ng pơkâ tung khế 4 kố. Mơjiâng pro chiâng hlá mơ-éa hnê nhên khât vâ hnê mơhno, hnê ăm kuăn pơlê hriâm vâ xúa túa ki tôh mê.

Êng: Tiah mê, pó vâi krâ nho\ng o vâ tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na kơmăi tôh têa kơd^ng pó vâi krâ nho\ng o thế êng a tíu lâi?

Thak sih Trần Hùng: Pó vâi krâ nho\ng o kơ-êng tơdrêng [ă Khu xiâm ngăn khoa hok tơru\m [ă lâp plâi tơnêi dêi khu xiâm ngăn rơchôa ối tung Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk Việt Nam ngin hiăng tơbleăng tung trang web, mơjiâng pro hlá mơ-éa, ngin chêh tơdroăng hnê rah tơmeăm kơmăi môi tiah lâi, pro ti lâi, vê hdró mơjiâng pro ti lâi, krâ pơklêp môi tiah lâi. Ngin rơtế tơru\m [ă mâu khu mơdró mơdêk kơmăi tôh mê [ă hnê kuăn pơlê tơdrêng [ă ôh tá kal thế mơ’nhiê liăn. 

Êng: Hôm mơnê kơ thak sih?

Gương prế Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng