VOV4.Sêdang - Mâu hơnăm achê pơla kố, kuăn pơlê kong pơlê Daklak hiăng khên hơ’lêh pêt mâu hdrê loăng vâ mơdêk tơdroăng pêi lo tơ’nôm liăn ngân. Tung mê, tơdroăng ki xúa túa pơkâ pêt kơphế tơvât [ă mâu hdrê loăng plâi kâ ki ê hiăng kum hên rơpo\ng hơ’lêh tơdroăng rêh ối. Ngế chêh hlá tơbeăng hmâ chêh tối ‘na tơdroăng kố ai chêh mơnhên ‘na tơdroăng mê.

          Xuân môi tiah hên rơpo\ng ki ê vâ ai liăn tơ’nôm pá k^ng tơdroăng ki pêi lo liăn ing kơphế, to lâi hơnăm kố rơpo\ng pôa Cao Văn Thắng, a cheăm Ea Kiết, tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Daklak hiăng pêt tơvât plâi [ơr, tiêu, sầu riêng tung môi [ăng kơdrum kơphế vâ chê 2 ha dêi tơná. Pôa Thắng ăm ‘nâi, pôa hiăng rah xo plâi [ơr, sầu riêng, tiêu vâ pêt tơvât xua mê, cho mâu túa hdrê ki pôa hâk vâ pro ai pơxúa, môi tiah: Pro xâp rơngiâp, pro chiâng ai hngiâm kơchoh drêng pêt tơdjuôm [ă kơphế. Kơnôm ing tơdroăng xúa mâu túa pơkâ pêt tơvât kố kơdrum kơphế dêi rơpo\ng pôa xông kân le#m, ai plâi kơtốu hên châ 4 ta#n kloăng tung môi ha. Pá k^ng mê, kơxo# liăn dêi rơpo\ng pôa xuân châ mơdêk tơ’nôm sap ing tơdroăng tê mâu hdrê plâi ki pêt tơvât ê.

          {ă jâ Hoàng Thị Phong, a cheăm Ea Kao, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, kong pơlê Daklak pêt kơphế hiăng châ lối 10 hơnăm kố. Dâng 5 hơnăm hdrối nah hlo liăn tơkâ dêi tơdroăng ki pêt tơvât plâi sầu riêng mê jâ pơkâ pêt tơvât mâu hdrê loăng ki kố tung kơdrum kơphế ki rơdâ ai 7 sào dêi rơpo\ng tơná [ă 50 xiâm loăng plâi sầu riêng. Nôkố rêm hơnăm, pá k^ng tơdroăng krí xo dêi kơphế, jâ Phong ối pêi lo tơ’nôm lối chât rơtuh liăn sap ing tơdroăng ki tê plâi sầu riêng. Jâ Phong tối tiah kố, xo ah hmôi kơphế hiăng krâ, mê á kô pêt tơ’nôm mâu hdrê plâi ki lâi ‘lo vâ kơphế gá hiăng krâ gá ôh tá ai plâi xếo la xuân ối ai loăng plâi ki ê vâ tê châ liăn. Jâ Hoàng Thị Phong, tối: Kơdrum kơphế dêi rơpo\ng jâ xuân hiăng krâ, mê tăng hdrê plâi sầu riêng vâ pêt tơvât pêi lo tơ’nôm liăn ngân, xo ah hmôi kơphế hiăng krâ a thế ko tah lôi, tâng pêt ki nếo gá ton, iâ hlái pin xuân ai plâi sầu riêng vâ pêi lo tơ’nôm liăn ngân, tâng ôh, kô ôh tá ai liăn ‘no hrê rêm hâi. Lơ pin athế pêt tơvât vâ ai kơxo# liăn hrê rêm hâi, pôi tá ko tah, ah pêt nếo, tiah mê kô ôh tá ton.

          {ă ngoh Nguyễn Văn Quốc, a thôn 3, cheăm Hòa Phú, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột rah hdrê plâi [ơr cho hdrê loăng plâi ki pêt tơvât [ă kơdrum kơphế ki rơdâ ai 1 ha dêi tơná. Ngoh Quốc ăm ‘nâi, rêm xiâm plâi [ơr pêt tơvât dêi ngoh châ 50 kg, môi rơnó plâi [or dêi ngoh châ tê to chât rơtuh liăn. Pák^ng mê, ối pro xâp rơngiâp vâ hding tô ăm kơphế ôh tá tro khăng khoăng têa tung rơnó tô. Á pêt plâi [ơr má môi ga châ tơ-[rê ‘na pêi lo hdrê plâi ki kố, hdrê plâi ki kố gá tơ’lêi rak ngăn, tơkâng, hlá gá kân, hding ăm kơphế, hdrối nah tâng ôh tá ai loăng plâi [ơr kơdrum kơphế á gá hiăng răng ho\n tâi.

          Tơdroăng ki pêt tơvât loăng plâi kâ tung kơdrum kơphế hiăng kum ăm hên kuăn pơlê ai tơ’nôm kơxo# liăn pêi lo, pro chiâng hên tơdroăng ki pêt tơvât loăng plâi rơtế tung môi [ăng tơnêi, mơdêk ‘na tơdroăng ki cheăng kâ tung pêi chiâk pêi deăng.

Kih thuât pêt plâi [ơr tung kơdrum kơphế

          Nôkố tơnêi pêt loăng plâi [ơr a Daklak hiăng tâk troh 5 rơpâu hectar. Loăng plâi [ơr ôh ti xê to pro pơxúa ăm tơdroăng cheăng kâ, rêh ối mê ối cho hdrê loăng ki tơtro vâ pêt tơvât tung mâu kơdrum kơphế vâ pơtối rak vế ki pơxúa, vâ hding khía [ă pro rơngiâp ăm loăng kơphế tung rơnó tô mơdrăng. Xua mê, rế hên kuăn pơlê rah xo hdrê loăng plâi [ơr vâ pêt tơvât tung kơdrum kơphế dêi tơná. Vâ vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ hlê tơ’nôm [ă ‘nâi rah xêh hdrê pêt, rak ngăn loăng plâi [ơr, kơ’nâi kố, thak sih Hoàng Mạnh Cường, kăn [o# cheăng ‘na khoa hok kih thua#t ngăn ‘na chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên kô hnê tối ăm vâi krâ nho\ng o ‘na kih thua#t pêt rak ngăn drêng loăng plâi [ơr tơvât tung kơdrum kơphế.

          Nôkố ai 4 hdrê [ơr châ khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê mơnhên tối tơtro [ă hyôh kong prâi [ă tơnêi Tây Nguyên cho mâu hdrê plâi [ơr, ôh tá xê to kơtóu plâi hên mê ối kâi mơdât ôa hdrong kâ ’nhiê, ôh tá tro nhâ, loăng ki ê tơbriât hrik xo trếo le\m tung tơnêi. Tung mê, ki tơ-[rê cho hdrê [ơr Booth 7. Ki xiâm dêi [ơr Booth kloăng ku\n châ gá hên troh 15%, tung pơla mê plâi [ơr ki hmâ pêt hdrối mê hía nah, châ ga bú sap 5 troh 10% tê.  Châ [ơr tr^ng vâ drêh iâ gá tum ton troh 7 hâi, tung pơla mê plâi [ơr ki hmâ bú 3 hâi tê. Tơdroăng kố tơtro [ă tơdroăng kal vâ tê ăm kong têa ê. Malối, pơla krí plâi [ơr a khế 10, khế 11 hrá tâ ai khế 2 tâng vâ pơchông [ă mâu plâi [ơr ki ê, plâi [ơr kố yă tê kơnâ tâ. Tiô Thak sih Hoàng Mạnh Cường tối, plâi [ơr booth chiâng pêt hên a mâu túa tơnêi. Tung mê, tơnêi bazan, tơnêi ki hơpok iâ prêi ôh tá rơnâk lơ tơnêi ki tơbăng le\m cho tơtro má môi. Tơnêi pêt loăng plâi [ơr thế pôi tá toăng têa xua loăng plâi [ơr ôh tá vâ tro têa lu ah lơ u\m xiâm. Độ pH hmâ a 4-6, tơnêi thế châ pông, rơbliê ăm rơpâ le\m, mơgrúa tah mâu xok nhâ, klêi mê nếo chiâ klôh pêt. Tâng a mâu kơpong tơnêi rơnâk thế hriăn pro troăng vâ po ăm tơnêi tơbăng, kơdroh tơnêi tro têa hbrông mơhiu. {ă tơnêi tíu [ă hyôh kong prâi a Tây nguyên tối tơchuâm ga tơtro vâ pêt a khế 6 [ă 7, riân tiô khế dêi mâ hâi. Drêng pêt, thak sih Hoàng Mạnh Cường hnê tiah kố: Hmâ hlo, pin pêt hdrê loăng plâi ki klêp tơkâng. Kơ’nâi 6 khế pin hbrâ hdrê ki klêp tơkâng tung kơdrum mơdâ pin kô chiâng djâ lăm pêt. Ai môi kih thuât pêt ki troh kal ăm loăng plâi [ơr cho loăng plâi [ơr ôh tá kâi trâng [ă kong tô hngiú, xua mê thế chiâ klôh trâu vâ pêt loăng plâi [ơr, pro ti lâi ăm tơdrong ki lía tâ xiâm plâi [ơr tơ’mô [ă ngâ tơnêi. Chiâ klôh rơvât êak ro ăm mâu túa pon ki hiăng mơ-u\m. Ki má 2, pin thế chiâ kloh hdrối 2 khế [ă klêi mê choi phon tung kloh [ă klêi mê kơđu vâ ăm phon u\m. Phon ki rơvât pin thế rơvât hên phon hưh cơ ki hiăng mơ-u\m, hmâ hlo pin thế rơvât êak ro mê pin rơvât sap ing 15 troh 20 kilô tung môi to klôh. Ki kân dêi klôh rơdâ 60 cm, trâu dâng 50 cm klêi mê pin kơđu, nếo mơ-u\m sap ing 1 khế tơdế troh 2 khế kơ’nâi, klêi mê, pin po tơnêi hơ’lâk ăm tơ’mô vâ loăng ki pêt ăm gá rêh.

          Xiâm plâi [ơr booth chiâng vâ pêt phá xêh [ă pêt tơvât. Tâng tiô troăng hơlâ vâ ai plâi tê mơdró pó vâi krâ nho\ng o kô chiâng pêt tiah hmâ. La nôkố hên kuăn pơlê hmâ pêt tơvât tung kơdrum kơphế xua loăng plâi [ơr ga vâ xo ki eăng trâ dêi mâ hâi ing ‘ngêi, tí tăng hrik xo trếo kơhiâm tung tơnêi ki trâu tâ. Xiâm loăng [ơr pro ăm sâp rơngiâp, hding khía tơtro drêng pêt tơvât [ă loăng kơphế. Pa k^ng mê, ối châ pơxúa tung cheăng kâ tơdrêng tung môi [ăng tơnêi, thak sih Hoàng Mạnh Cường hnê tối tơ’nôm: {ă kơdrum kơphế nếo pêt tung pơla loăng pơxiâm xông kân, tơkéa vâ tối tung pơla sap ing pêt nếo troh hơnăm má 3 mê pin thế pêt tơvât a mâu pơla troăng kơphế. Pin thế pêt kơtăn 9m x 12m. Tơkéa vâ tối sap 3 troh 4 troăng kơphế pin pêt môi xiâm loăng plâi bơr. {ă kơdrum kơphế ki hiăng ai plâi ton hơnăm pá vâ pêt pơla dế mâu troăng kơphế, mê pin thế pêt rơtâ tá tiô mâu ‘noăng. Hmâ hlo môi tiah ngin tí tăng ‘nâi ple\ng ăm hlo, pin thế pêt 100 xiâm tung môi hectar, tơ’mô tơdế [ă xiâm ki hmâ pêt. Gá kô kơdroh tơdroăng tơbriât ‘na eăng [â [ă trếo kơhiâm [ă loăng plâi tơná pêt.

          Xuân môi tiah kơphế, drêng loăng plâi [ơr pơxiâm mot tung hơnăm má péa, má pái vâi krâ nho\ng o kal thế tróu tah tơkâng, hveăng ki tro hdrong kâ ‘nhiê a tơnêi [ă mâu tơkâng ki huăn ing mâu kong tung pơla sap tơdế met troh 1 met, vê sap ing ro\ng tơnêi. Mê bú tróu tah tơkâng 2 hdrôh tung 1 hơnăm [ă tơdroăng tróu tơkâng pro chiâng ai tơkâng ki le\m tơhyom, xuân thế hbrâ mơdât oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhiê loăng plâi [ơr. Mâu pơreăng, oâ hdrong hmâ lo kâ ‘nhiê kông [ă pơreăng pro tơlêa kơtôu a plâi. Xua mê, thế tah ki xiâm pro chiâng ai pơreăng [ă tơdroăng tróu tah mâu tơkâng ki hiăng khăng klêi krí plâi, tróu tơkâng, xôh pơkeăng tơtro vâ hbrâ mơdât pơreăng ăm loăng plâi [ơr. ‘Na hbrâ mơdât pơreăng ăm loăng [ơr, thak sih Hoàng Mạnh Cường hnê tối: Drêng pêt plâi [ơr pin thế tơtro\ng tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng a plâi. A plâi [ơr ai pơreăng pro ‘mêi kơtôu plâi [ơr pro ăm plâi [ơr ôh tá le\m. Ki xiâm xua hên túa kơmeăn la ki hên cho kơmeăn phithopthora lơ suradium [ă ma lối môi pơreăng ki pin hmâ hlo kâ ‘nhiê plâi sầu riêng cho rơheăng châ, rơheăng kơtôu mê loăng plâi [ơr kô prăng [ă rơheăng mâu kơtôu, kố cho mâu túa pơreăng ki rơ-iô kâ ‘nhiê plâi [ơr. Hmâ hlo tơdjâk troh tơdroăng tro kơmeăn kâ ‘nhiê cho mâu hmui, tri trôu pâk [ă oăng mâ khêi pâk, hmâ hlo pâk a rơnó plâi ối kơbâng mê pin thế re\ng xôh pơkeăng ADS, lơ pơkeăng kơdế kơmeăn, tâng ôh pin thế xôh pơkeăng kơdê hdrong vâ kơdê lơ troh tah mâu oăng mâ khêi lơ mâu hmui, tri trô, xua mê pin thế re\ng xôh, tâng lôi ton pơreăng kô kâ trâu pá vâ kơdê tah [ă ôh tá kâi tơ-[rê. 

          Pak^ng tơdroăng rah xo hdrê, ki pêt te\ng lơ ôh [ă tung pơla rak ngăn, rơvât phon ăm kơdrum loăng ki pêt tơvât xuân kal há. Xua mê vâ pêt tơvât dâi le\m vâi krâ nho\ng o thế tí tăng ‘nâi ple\ng nhên dêi kơphế tơná, ngăn nhên kih thua#t pêt tơvât hdrối vâ pêt. Rơkâu pó vâi krâ nho\ng o môi rơnó châ xo hên dêi plâi ki mơjiâng.

                                    Gương prế Katarina Ngâ tơplôu [ă tơbleăng