VOV4.Sêdang - Tung pơla kố nah, mâu rơpo\ng kuăn pơlê [a\ khu tê mơdró a kơpong Tây Nguyên hiăng pêi pro tơdroăng pêt kơphế nếo tung [a\ng kơphế hiăng krâ, tiô túa ki rơkê tơtro [a\ apoăng hiăng châ tơ-[rê hôm, po troăng nếo tung tơdroăng vâ pêt kơphế nếo tung [a\ng kơphế hiăng krâ nôkố. {ai chêh dêi ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jíu Việt Nam a kơpong Tây Nguyên:

            Pôa Trần Văn Ngoạn, ối a thôn 12, cheăm Ea Tu, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột ai vâ chê 5 hectar kơphế hiăng krâ, pêi lo iâ. Kơtăn kố 5 hơnăm, pôa Ngoạn hiăng lâk tah kơphế hiăng krâ, pêt kơphế nếo. Pôa tối ăm ‘nâi: tơnêi pêt kơphế lối 20 hơnăm, xúa phon hoăng ho\k hên xua mê tơnêi ôh tá hơpok le\m xếo. Drêng lâk tah kơphế, tâng pêt prá alâi xuân ôh tá kâi xông ngiêt le\m. Xua mê, pôa ôh tá pêt prá alâi, pôa xúa phon eâk ro, phon hưh cơ vâ pro tơnêi chiâng hơpok le\m, [a\ pêt kơphế hlối: Apoăng mơnhên cho hơ’lêh hdrê pêt, klêi mê pro tơnêi hơpok le\m, po pông tơnêi, rơvât phon hưh cơ, puâ, phon lân, phon eâk ro tu\m túa vâ pro tơnêi hơpok le\m, klêi mê pêt kơphế. Drêng pêt nếo, thế tơtro\ng rak ngăn khât, xua tung tơnêi ôh tá ai tơnêi ki hơpok le\m xếo, thế đi đo pông, vâ ăm tơnêi chiâng hơpok le\m.

            Klêi kơ’nâi 5 hơnăm rak ngăn, kơdrum kơphế dêi pôa Ngoạn xông ngiêt le\m, [a\ hiăng pêi lo châ 3 ta#n 5 tă môi hectar. Xuân [a\ tơdroăng pêt kơphế tơdrêng hlối, [a\ mơnhên cho pro tơnêi hơpok le\m, pôa Nguyễn Đại Ngọc, kăn pơkuâ ko\ng ti kơphế Ia Grai, kong pơlê Gia Lai tối ăm ‘nâi, ko\ng ti hiăng pêt kơphế nếo tung [a\ng kơphế hiăng krâ châ tơ-[rê lối 200 hectar: Drêng pro tơnêi ăm hơpok le\m, thế xôm tâi tâng rêi, túa pêi tơnêi kố cho kal má môi, xua oâ hdrong, pơrea\ng ối a rêi, hên [a\ng deăng pêt kế tơmeăm khoăng ôh tá kâi xông kân, xua ai pơrea\ng, oâ hdrong tung tơnêi. Klôh thế chiâ trâu [a\ ví chiâ klôh a tíu klôh ki ton nah. Kố cho [a\ kơdrum ki lâk tah kơphế tâi tâng. Mê ai troh 60% [a\ng deăng, ngin lâk kơphế klêi mê pêt tơdrêng hlối, xua ngin mơnhên kố cho [a\ng deăng kơphế hiăng krâ, ôh tá tro tâ pơrea\ng, thế xôm tâi tâng rêi, mê kô chiâng vâ pêt tơdrêng hlối.

            Môi tiah mê, [a\ túa pro tơnêi hơpok le\m [a\ pêt tơdrêng hlối hiăng po troăng pêi cheăng nếo ‘na môi túa pêt kơphế nếo tung [a\ kơphế hiăng krâ a mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên.

            Tiô pơkâ sap ing kố troh hơnăm 2020, 4 kong pơlê Gia Lai, kong pơlê Dak Lak, Dak Nông, Lâm Đồng kô pêt kơphế nếo tung [a\ng kơphế hiăng krâ dâng 70 rơpâu hectar kơphế. Vâ kum kuăn pơlê pêt kơphế nếo tung [a\ng kơphế hiăng krâ châ tơ-[rê, kơ’nâi kố, tiên sih Trương Hồng, kăn pho\ Vie#n khoa ho\k, kih thua#t pêi chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên kố tối nhên ‘na mâu kih thua#t tung tơdroăng cheăng kố. Pó vâi krâ nho\ng o [a\ pú hmâ kô tơmâng:

            Êng: Ô pôa drêng lâi kuăn pơlê thế pêt kơphế nếo tung [a\ng kơphế hiăng krâ tung kơdrum kơphế tơná?

            Tiâ: Kơphế a kơpong Tây Nguyên pêt hiăng ton t^n na nah, ki hên cho pêt a mâu hơnăm 1980 nah troh nôkố, xua mê [a\ng kơphế hiăng krâ rế hía rế hên. Drêng kơdrum kơphế hiăng krâ pêi lo ôh tá hên, bu dâng 1 ta#n 5 tă tung môi hectar tung hên hơnăm pơtối, xua mê thế pêt kơphế nếo tung [a\ng kơphế hiăng krâ. Xua pêi lo iâ môi tiah mê, pêi lo ôh tá châ liăn hên.

            Êng: Drêng pơkâ pêt kơphế nếo tung [a\ng kơphế hiăng krâ, kuăn pơlê kal tơtro\ng mâu tơdroăng ki klâi?

            Tiâ: Má môi, mơnhên kơdrum kơphế hiăng krâ mê, ahdrối vâ pêt kơphế nếo, thế séa mơnhên kơdrum hôm ai pơrea\ng lơ ôh. Kố cho tơdroăng ki kal. Tâng ôh tá tro pơrea\ng, pin kô chiâng pêt tơdrêng hlối. Tâng tro pơrea\ng pin ngăn kơdrum mê tro pơrea\ng râ ó lơ ôh. Tâng pơrea\ng ôh tá bê râ, mê pêt tung môi hơnăm mê, tâng tơnêi tro pơrea\ng ó, thế lôi tơnêi ton tung 2 hơnăm nếo, klêi mê nếo pêt, kố cho túa ki thế pêi pro. Má péa, drêng pêt kơphế nếo tung [a\ng kơphế hiăng krâ, kuăn pơlê tơtro\ng rah hdrê. Nôkố ai mâu hdrê châi Khu xiâm pơkuâ ngăn ‘na pêi chiâk deăng [a\ mơnhông mơdêk thôn pơlê mơnhên hdrê pêi lo hên, pơ’leăng kân le\m. Klêi kơ’nâi pêt, kuăn pơlê thế rơvât phon tơtro tiô pơkâ pêt kơphế nếo tung [a\ng kơphế hiăng krâ. Tung mê tơtro\ng rơvât phon hưh cơ. Tâng ai ivá mê rơvât 1 hơnăm môi xôh kô kum kơphế xông rơdêi, ngiêt le\m.

Êng: Pôa tối ăm ‘nâi nhên tâ ‘na tơdroăng ‘mâi po tơnêi ăm hơpok le\m vâ ‘mâi pêt kơphế châ pêi pro môi tiah lâi?

Tiâ: Klêi krí plâi thế prui tah hlối rêi, xơm tâi mâu xok, [ă têng tơnêi. Tung pơla têng tơnêi, têng rế ton rế tro. Drêng têng môi tiah mê, ki eăng trâ dêi mâ hâi kô pro tâk ki hngiú tô tung tơnêi pro ăm châ kơdê kơtâ ôa tung tơnêi, xua mê kô pro kơdroh ki pơreăng pro u\m rêi kơphế xo ah hmôi. Pơtối mê, pin thế xo puâ xế a kơpêng tơnêi, vâ tâh ki chô dêi tơnêi [ă klêi mê tâng hdrối vâ ‘mâi pêt, tâng kơdrum loăng ôh tá tro pơreăng, pin thế chiâng kloh klêi mê ok êak ro ki hiăng mơ u\m, ok phon lân vâ pêt nếo a khế 5 lơ khế 6.  Tâng kơdrum loăng tro ôa hdrong kâ hdriê, thế ngăn kơlo ka a’nhiê mê  hên lơ ôh, pin thế hơ’lêh pêt mâu hdrê prá alâi ‘nôi hdrối, pin hnối châ krí dêi prá [ă drêng hơ’lêh pêt tiah mê, mâu nhâ ki ối u\m tung tơnêi kô mơdrếo tơvêh tâi trếo ki le\m ăm tơnêi, po pông tung tơnêi kum mơdêk trếo hưh cơ tung tơnêi, ah tơnêi kô hơpok le\m tâ, pro ăm loăng kơphê sre\ng xông rơdêi le\m kơ’nâi ah.

Êng: Klêi tơnêi châ po hơ’lêh pêi mâu hdrê loăng ki ê, rah hdrê ki pơxúa môi tiah lâi, [ă vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng tơdroăng klâi drêng rah xo hdrê ô pôa?

Tiâ: Hdrê cho tơdroăng ki pơkâ [ă mâu loăng plâi pêt ton hơnăm tối tơchoâm tung mê ai loăng kơphế. Drêng pin ‘mâi pêt, pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng nôkố pin thế ai mâu tơdroăng to\ng kum hdrê kơphế ăm kuăn pơlê châ ‘mâi pêt, ing [âng hnê dêi Vicofa, tơkéa vâ tối Khu ngăn ‘na kơphế cao cao Việt Nam rêm hơnăm vâi to\ng kum hdrê TRS1, kố cho túa hdrê pêt [ă kloăng châ xo hên, kloăng gá le\m. Má 2, cho ing [âng tơru\m dêi khu xiâm ngăn ‘na Khoa hok kih thua#t chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên tơru\m [ă ko\ng ti Nestle [âng kố vâi to\ng kum dâng 50% tê, ối pá 50% vâi krâ nho\ng o thế ‘no liăn rôe. Drêng vâi krâ nho\ng o ôh tá ‘nâi túa vâ rôe péa túa hdrê ki tối kơpêng mê, drêng lăm rôe hdrê pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng rôe hdrê kơphế thế lăm troh a tíu mơdâ hdrê ki mơjiâng pro tro tiô pơkâ  dêi luât. Ai xiâm hdrê, ai chêh hâi khế hnơnăm  tíu mơjiâng pro [ă tơdroăng ki kal drêng rôe hdrê thế rah hdrê ki re\ng xông kân, piê rơdêi, ôh tá tro ôa hdrong kâ ‘nhiê, kố cho môi tung mâu tơdroăng ki pơkâ vâ ‘mâi pêt kơphế tơniăn lơ ôh’’.

Êng: Tiah mê ô pôa mâu hdrê kơphế ki lâi hiăng châ mơnhên [ă hlo hên h^n, Pó vâikrâ nho\ng o lăm tăng rôe mâu hdrê ki kố ulâi?

Tiâ: Nôkố ai 9 túa hdrê kơphế Vo#i châ Khu xiâm pơkuâ ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê mơnhên cho hdrê TR4, TR5, TR6, TR7, TR8, TR9, TR11, TR12,TR13 [ă hdrê TRS1 cho hdrê lai péa tua. Mâu hdrê kố vâi krâ nho\ng o kô tơpui tơno [ă 1 cho khu xiâm ngăn ‘na khoa hok kih thua#t chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên, péa cho tíu xiâm pro hdrê pêt dêi Khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê. Kố cho péa tíu ki châ tơnêi têa ăm phêp mơjiâng pro tê mơdró hdrê loăng plâi. Ki u-ối cho mâu tíu mơjiâng pro hdrê ki vâi krâ nho\ng o tí tăng lăm rôe pro xêh hdrê, thế ngăn vâi vâi pro hdrê mê hôm châ khu râ kơpêng ăm phêp mơdâ pro tê mơdró há, tâng ôh mơni hdrê ki mê ôh tá le\m dâi.

Êng: Ô pôa tơdroăng rak ngăn kơdrum kơphế tung pơla ‘mâi pêt pin thế tơtro\ng mâu tơdroăng klâi?

Tiâ:  Ai mâu tơdroăng vâi krâ nho\ng o kal thế tơtro\ng mê cho: Séa ngăn rêi tung pơla pôu pôg mê athế séa ngăn nhên, athế trui puâ, malối cho athế rơvât phon êak ro ăm xiâm loăng kơphế tâng pin ai liăn pin athế rơvât tơ’nôm mâu phon vi sinh ai pơxúa ăm tơdroăng ki kâi trâng [ă mâu oâ hdrong kâ ‘nhiê tung tơnêi môi tiah:  Tricodema, Bcddomoonat, la pin hmâ rơvât phon êak ro hdrối vâ pêt. {ă mâu hơnăm kơ’nâi xuân athế rơvât tu\m phon êak ro. Phon hoă hok tung pơla ki apoăng pin ôh tá kal rơvât hên mê athế rơvât hên phon hưh cơ. Tơdroăng kố kum ăm tơnêi hơpok le#m tâ, malối kum hơ’lêh mâu kuăn kiâ tung tơnêi ai pơxúa ăm tơdroăng ki xông kân dêi xiâm loăng kơphế.

Êng: Hôm mơnê kơ pôa!

A Sa Ly prế Gương chêh [a\ tơbleăng