VOV4.Sêdang - Ô vâi krâ nho\ng o [a\ pú hmâ! Loăng plâi rơgá tối tơchuôm [a\ plâi rơgá châ tung dế gá khêi tối phá xêh hiăng châ kuăn pơlê a kơpong Tây Nguyên ‘nâi sap hiăng hên hơnăm kố. Ki nhên khât tơdroăng pêt plâi rơgá châ tung dế gá khêi a kong pơlê Kon Tum cho plâi kâ tơtro [a\ tơnêi tơníu, kong prâi a kong pơlê. Pêi lo liăn hên, nôkố, mơhé plâi rơgá chu kơdroh yă tung kơchô tê mơdró, laga kuăn pơlê ki pêt plâi rơgá xuân ối châ liăn tâng pơchông [a\ loăng plâi ki ê. Nôkố, pó vâi krâ nho\ng o [a\ pú hmâ rơtế ti tăng ‘nâi ple\ng túa pêt plâi rơgá châ tung dế gá khêi dêi mâu rơpo\ng kuăn pơlê a tơring Đak Hà.

            Kơtăn kố ai 5 hơnăm, châ Tíu xiâm mơhnhôk pêi chiâk deăng [a\ khu ngăn ‘na chiâk deăng pêt kong tơring Đak Hà to\ng kum ‘na hdrê, kih thua#t, mê rơpo\ng jâ Đặng Thị Dính, ối a tôh kơpho# 13, pơlê kân Đak Hà pêt 300 xiâm plâi rơgá châ tung dế gá khêi tung [a\ng tơnêi 2 rơpâu 500 met karê. Mê kông rơgá xông ngiât le\m, plâi kơtốu hên. Mâu hơnăm ki plâi rơgá kơnâ liăn, môi tiah hơnăm 2014 tê [a\ yă sap 25 troh 30 rơpâu liăn môi kilô, 300 xiâm plâi rơgá dêi rơpo\ng jâ Dính pêi lo châ 240 rơtuh liăn. Nôkố plâi rơgá dế chu rơpâ yă, bu tê châ 15 rơpâu liăn môi kilô, laga jâ Dính xuân ối rak ngăn dêi loăng plâi kố dâi le\m: Plâi rơgá pêi lo châ hên liăn ngân, môi tiah báu [a\ kơphế lơ alâi, pôm ló, mâu kế tơmeăm khoăng ki mê a hiăng pêi hên, a hlo plâi rơgá cho má môi. Mơhé yă rơpâ laga pêi lo hên, xua mê xuân ối châ liăn hên, mơ’no liăn rak ngăn iâ. Ai drêng vâ tối plâi rơgá chu rơpâ môi tiah mê hôm khéa há, laga ôh tá khéa, xuân ối pêi. Yă to kơnâ lơ chu rơpâ ôh tá ai préa ki klâi, laga plâi kơtốu hên xuân ối châ liăn.

            Pôa Bùi Văn Vượng, kăn pơkuâ ‘na hnê pêi chiâk deăng [a\ kum tung pêi chiâk deăng pêt kong tơring Đak Hà tối ăm ‘nâi, plâi rơgá châ tung dế gá khêi rơpo\ng jâ Đặng Thị Dính pêt châ Tíu xiâm xo hdrê kơtăn kố 5 hơnăm ing Vie#n mơdâ hdrê plâi kâ peăng hdroh. Ki nhên khât hiăng mơnhên plâi rơgá châ tung dế gá khêi tơtro drêng châ pêt tung kong pơlê [a\ pêi lo hên, rêm hơnăm châ sap 30 troh 40 ta#n môi hectar, tơ’lêi pêt, tơ’lêi rak ngăn: Plâi rơgá nôkố xuân hiăng 5 hơnăm ki pêt tung tơring Đak Hà. Troh nôkố mơnhên cho tơtro, ai pơxúa khât. Thăm nếo, plâi kân le\m rơ’mok. Ai plâi châ môi kilô, tơdâng [a\ kơpong ki pêt plâi rơgá. Kih thua#t pêt plâi kố tơtro [a\ tơring Đak Hà.

            Hlo plâi rơgá pêi lo liăn hên tâng pơchông [a\ loăng plâi kâ ki ê, khế 4 hơnăm 2014, jâ Đặng Thị Dính mung tơnêi a thôn 7, cheăm Đak La pơtối pêt nếo 1 hectar plâi rơgá, tâi tâng châ 1 rơpâu 300 xiâm. Mơhé pêt tung [a\ng tơnêi ôh tá hơpok le\m, laga plâi rơgá xông ngiât le\m. Xêo troh tâi khế 9 hơnăm kố jâ Dính hiăng pêi lo châ 5 ta#n plâi, tiô tối hdrối tâi hơnăm kô krí châ tơ’nôm 3 ta#n nếo. Bu [a\ yă tê 15 rơpâu liăn môi kilô, 1 hectar plâi rơgá hơnăm má 2 rơpo\ng jâ pêi lo châ 120 rơtuh liăn. {a\ châ tơ-[rê ing pêt plâi rơgá châ tung dế gá khêi, nôkố a hên rơpo\ng kuăn pơlê, ki má lối kuăn pơlê cho mơngế hdroâng kuăn ngo a kong pơlê púi vâ pêt plâi kố. Ngoh A Tương, ối a pơlê Trang Kép, cheăm Đak La, tơring Đak Hà hngêi achê kơdrum plâi rơgá dêi rơpo\ng jâ Đặng Thị Dính, tối: Plâi rơgá nếo pêt tê, môi hơnăm, péa hơnăm hiăng tơpo reăng, kơ’muăn plâi. Plâi ôh tá tro tâ pơrea\ng. Tối tơchuôm tơ’lêi pêt, tơ’lêi krí xo. A kô pâ hdrê plâi rơgá kơdrum jâ kố vâ pêt

Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ! Vâ pêt plâi rơgá chiâng dâi le\m cho hdrê ki tung dế gá khêi, vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng túa hdrê loăng plâi kố ki tơtro [ă kơpong tơnêi a ‘ngêi, xiâm gá ôh tá toăng têa. Xua gá kâi trâng [ă kong tô mê pó vâi krâ nho\ng o thế pêt plâi rơgá a tơnêi prăng, tơnêi ki hơpok, tơnêi khêi [ă tơnêi chô.

Hdrối vâ pêt, pó vâi krâ nho\ng o thế po kơlâk tơnêi rơdâ sap ing 0,6 troh 0,8m; a‘ngêi sap 0,3 troh 0,5m. Loăng plâi rơgá cho kơxái gá hếo thế hbrâ trăng hdrối vâ pêt vâ gá hếo. Vâ dâi trăng drêh (loăng drêh) la ki tro tâ thế pro ăm gá trăng ximăng. Ki pêt kơtăn xiâm kố [ă xiâm tá 3m x 3m; kơtăn sap ing 1 rơpâu 100 troh 1 rơpâu 300 to trăng tung môi hectar; rêm xiâm pêt sap ing 3 troh 4 xiâm tâ tá; ăm kơxái gá hếo tơdrăng trăng. {ă loăng ki môi hơnăm, kơxo# phon rơvât ăm rêm hectar môi xiâm: 10 kilô phon hưh cơ; 0,5 kilô super lân, urê [ă NPK klâ pro rơvât 4 hdrôh, rơvât hdrối vâ pêt, klêi môi khế pêt, 6 khế pêt [ă loăng plâi rơgá kô hiăng lo reăng.

            {ă loăng plâi rơgá ki hiăng péa hơnăm tơngi klêng kơxo# phon rơvât ăm rêm xiâm loăng ai 15 kilô phon hưh cơ; super lân, urê [ă NPK, rêm túa phon rơvât 0,5 kilô klâ pro rơvât 3 hdrôh: pơla klêi krí; kơ’nâi 2 [ă 4 khế krí.

            Tơdrêng [ă rơvât phon, pó vâi krâ nho\ng thế toh tu\m têa ăm loăng vâ xông rơdêi. Hmâ hlo 3-7 hâi toh ăm kơchoh môi hdroh; po nhâ đi đo tơku\m [ă tơdroăng rơvât phon [ă po ‘măn nhâ a xiâm gá tâng tung rơnó mơdrăng; thế đi đo ngăn vâ ‘nâi ai hdrong kâ ‘nhiê, hnêi tah ‘nâ kông, hveăng ki oh tá dâi, lối kơbâng [ă hveăng ki lối krâ vâ tơku\m ăm kông châ hrik xo trếo kơhiâm mơ’rêh dêi loăng xông rơdêi.

‘Na tơdroăng krí, tâng hiăng hlo plâi rơgá hiăng vâ tum sap ing 3 troh 5 hâi mê chiâng krí. Pó vâi krâ nho\ng o xo hơkê ki he#n pôe a kông, hveăng vâ xo plâi [ă ai tá tơxui gá.

Nôkố pó vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ rơtế tơmâng tơdroăng tơpui tơno dêi ngế chêh hla tơbeăng ‘na tơdroăng kố [ă jâ Đặng Thị Dính, tôh kơpho# 13, pơlê kân Đak Hà, [ă pôa Bùi Văn Vượng, kăn ngăn ‘na hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng [ă tê mơdró kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng pêt kong tơring Đak Hà ‘na mâu tơdroăng hiăng hmâ pêi pêt, rak ngăn loăng plâi rơgá ki châ tung dế gá khêi:

Ing túa hmâ pêi pêt, rak ngăn loăng plâi rơgá ki châ tung dế gá khêi dêi rơpo\ng hngêi, jâ tối ăm ‘nâi plâi rơgá tơtro [ă mâu túa phon ki lâi?

-Gá ôh tá vâ [ă urea lơ sulphate. Ki hmâ hlo vâ to [ă NPK [ă NPK túa ki le\m. Phon NPK cho tơtro má môi, klêi mê nếo Kali. Pơreăng kâ ‘nhiê xuân thế séa ngăn đi đo, ai 2 lơ 3 măng t^ng thế xôh pơkeăng môi hdroh. Pin séa ngăn tơkâng gá mơngiơk tr^ng, lơ tro kơme#n kâ, lơ hlo ki prăng rơbông lơ pơreăng ki lâi ‘lo, thế séa ngăn đi đo mê ‘nâi. Rơnó mơdrăng thế tơpá khât dâng chât hâi tôh têa môi hdrôh. Rơvât phon iâ tê la thế tơvât hlối. Loăng plâi ki kố tơ’lêi há rak ngăn.

Pơla rôh lo reăng kơ’mu\n plâi loăng plâi rơgá châ rak ngăn môi tiah lâi?

-Rak ngăn gá thế hnêi tah lôi ‘nâ rơmôe ki hên, klêi mê, thế hnêi tah ‘nâ ki po po\m vâ rơvât ăm gá phon tro tiô kih thuât. Tung pơla mê thế séa ngăn, xôh pơkeăng kơdê kơme#n, xôh kơdê hdrong. Dâng 3 hâi gá tơkrí klo klêi mê hnêi tah. Hmếo pơ pro môi tiah mê. Sap ing gá pơxiâm lo ki po po\m vâ ai reăng ta troh reăng hiăng tơpo dâng 20 hâi. Sap ing pin hnêi tah klo tá troh drêng gá hiăng tum 20 hâi nếo. Tung pơla sap 40 troh 50 hâi pơxiâm krí xo. Tung môi rơnó mêi gá sap 5 troh 6 hdroh.

Tâng pin pro ăm plâi rơgá lo reăng kơ’mu\n plâi a rơnó ki ê kô tê châ yă hên tâ. Pin hôm hâi pêi há [ă túa pêi dêi jâ tung tơdroăng ki mê?

-Hiăng pêi. A kơdrum ai 300 xiâm mê hiăng ‘no on tơhrik. ‘No on tơhrik mơnúa 2 hơnăm vâ chê têt pro lo reăng, kơ’muăn plâi ôh tá tro rơnó xuân chiâng môi tiah hmâ. Tâng ôh tá ‘no on tơhrik bâ eăng thế pro [ă pơkeăng. Vâi ai tê pơkeăng ki vâ pro mê. Pin kúa a ilá klêi mê xo pơkeăng pik, 4 hâi kơ’nâi klêi lo tơxui ki vâ tơpo reăng. Drêng plâi rơgá hiăng châ 3 hơnăm mê thế ‘no on tơhrik. Drêng ối ku\n xuân pôi tá ‘no on tơhrik. Hơnăm má pái gá hiăng rơdêi drêng mê pin ‘no on tơhrik vâ ăm gá lo reăng kơ’mu\n plâi tiô pin vâ’’.

Ô pôa Bùi văn Vượng, Kăn [ôrô ngăn ‘na chiâk deăng [ă ngăn ‘na mơdró kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng pêt kong dêi tơring Đak Hà, pôa hnê tối klâi ăm mâu kuăn pơlê tung tơdroăng rah tơnêi pêt plâi rơgá?

-{ă plâi rơgá pơkâ vâ pêt thế cho loăng plâi a kơpong tơnêi ki hơpok le\m. La tâng pêt tơvât tung kơdrum hngêi, tơnêi ki pêt báu ôh tá chiâng, ôh tá ai têa toh chiâng vâ pêt. Hnê tối, pêt tơvât [ă pêt a mâu tơnêi ki khăng kơtô.

Pro ti lâi vâ thăm rak ki pơxúa dêi plâi rơgá ô pôa?

-Pêt, rak ngăn plâi rơgá nôkố ga cho loăng plâi ki pêi lo kế tơmeăm vâ tê mơdró thế tơmâng ngăn krâu khât troh ki pơxúa tơ-[rê ‘na cheăng kâ. Ki tơ-[rê ‘na cheăng kâ, pá k^ng rak ngăn krâu khât vâ kơtốu plâi hên, [ă plâi rơgá yă tê ngăn tiô kô plâi mê le\m lơ ôh. Pơtih, plâi ki kố le\m mơnâ mâ ngăn tê kô châ hluâ tơdế, ‘nâ hía kơnâ luâ pái hdrôh, tâng ngăn plâi mê ôh tá mơnâ mâ, thế rak ngăn krâu khât loăng plâi vâ gá kơ’mu\n plâi le\m, má péa ‘na plâi mê xuân athế ngeăm le\m há. Tơrêm kông, hveăng dêi plâi thế châ rak ngăn tơniăn le\m a kơtôu plâi ôh tá chiâng ăm hlo ai tíu tro hdrong kâ ‘nhiê [ă hía hé, mê tê gá kô ai yă kơnâ tâ’’.

Hôm mơnê kô jâ Đặng Thị Dính [ă pôa Bùi Văn Vượng ‘na tơdroăng hnê tối  tơno mê!

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng