VOV4.Sêdang - A Daklak loăng ka kao pơxiâm châ pêt hên sap ing hơnăm 2007, ho\ng tơdroăng tơkêa bro pêt mơjiâng ka kao tơniăn châ hên mâu khu mơdró kâ, khu ki tơru\m to\ng kum kuăn pơlê. Nôkố, ka kao a Daklak ki hên châ pêt tơvât pá kơdâm loăng plâi hôt pêt tơvât tung kơdrum kơphế, lơ a kơpong tơnêi ki ôh tá hơpok le#m. Vâ chê 10 hơnăm hiăng hluâ, ka kao hiăng châ tối cho 1 tung mâu hdrê loăng pêt vâ hluăn kơtiê drêng kuăn pơlê pêt hdrê loăng ki kố. Tối tơbleăng dêi ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jiu Việt Nam a Tây Nguyên a cheăm Ea Hral, tơring Ea Hleo, kong pơlê Daklak.

Hơnăm 2010, Ko\ng ti Cargill tối tơbleăng tơdroăng tơkêa pêt mơjiâng ka kao a tơring Ea Hleo, [ă lối 200 rơpo\ng kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng. Tung pơla mê, ka kao châ kuăn pơlê pêt hên a mâu kơpong tơnêi ki ôh tá hơpok le#m, mâu tơnêi ki mê bu chiâng pêt to loăng plâi hôt tê. Klêi mê, [ăng tơnêi ki pêt ka kao châ lối 40 ha. Cho môi tung mâu rơpo\ng ki a poăng pêt ka kao a cheăm Hral, [ă mơeăm pêt hdrê ki kố, troh nôkố rơpo\ng ngoh Nguyễn Văn Thực xuân rak dêi 2 ha ka kao pêt tơvât [ă loăng plâi hôt. Rơnó krí xo pơla hdrối kố nah rơpo\ng ngoh Thực châ xo dêi vâi chê 300 rơtuh liăn kơnôm ing pêt kơ kao. Ngoh Nguyễn Văn Thực tối: Hdrối kố nah ai hên rơpo\ng kuăn pơlê tung cheăm kố pêt tơdrêng [ă rơpo\ng á la rế hía vâi rế ko tah lôi dêi [ă hơ’lêh pêt hdrê loăng ki ê la [ă rơpo\ng á, á xuân pơtối rak ngăn dêi kơdrum ka kao, nôkố hiăng mot tung hơnăm krí xo má 2 [ă ‘na tơdroăng ki cheăng kâ pro ai pơxúa tơniăn khât.

Sap ing pêt ka kao a mâu kơpong tơnêi ki ê dêi rơpó môi tiah Ea Kar, Lak, {uôn Đôn, Krông Pa], Ea Hleo [ă hên tơring ki ê, a Daklak hiăng hlo hên túa ki pêt ka kao châ tơniăn. Ki le#m dêi ka kao [ă mâu kơdrum deăng châ sap 2 troh 2,5 ta#n tung môi ha. Yă tê gá chía tơniăn dâng 60 rơpâu liăn môi kg pơ’leăng khăng. Hên kuăn pơlê ăm ‘nâi, loăng ka kao gá tơ’lêi pêt xua gá ôh tá pơrah tơnêi. A mâu kơpong tơnêi ki ‘mêi tâng rak ngăn krâu xuân mơni kô châ liăn hên tâ pêt hdrê loăng ki ê. Pôa Bùi Tiến Mai, a cheăm Ea Hral, tơring Ea Hleo ăm ‘nâi: Tâng vâ pơchông [ă loăng kơphế mê loăng ka kao gá hlo châ tơ-[rê tâ ‘na cheăng kâ, riân tơdroăng ki hrik xo têa mê loăng ka kao gá kal têa iâ tâ. Môi tiah kơdrum deăng dêi á kố ôh tá ai têa tôh, á rak ngăn, choi phon ăm kơphế. Pơtih ‘no liăn cheăng ăm kơphế 3 tơdroăng la ka kao bu kal têa.

Tung pơla dế nôkố, hên rơpo\ng xuân pơtối tô tuăn tơmiât [ă tơdroăng ki ko tah - pêt, pêt - ko tah, mê mâu rơpo\ng mơ-eăm rak ngăn hdrê loăng ka kao môi tiah ngoh Thực, ngoh Mai dế ối châ tơ-[rê sap ing tơdroăng ki rak ngăn dêi tơná. Tơ’nôm a mê, kuăn pơlê pêt ka kao pôi tá tô tuăn ‘na kih thua#t pêt, rak ngăn, xua vâi kô châ to\ng kum kơhnâ khât sap ing khu tơru\m kong têa ê. Pôa Vũ Quốc Hoạt, kăn hnê ngăn kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng cheăm Ea Hral, tơring Ea Hleo, ăm ‘nâi, kuăn pơlê kô châ hnê ăm kih thua#t sap ing pơxiâm chêh i nâi pêt loăng ka kao: Á hlo tá hâi pêt môi xiâm loăng ki lâi mê vâi hiăng tơmâng troh ‘na khoa hok kih thua#t [ă tơdroăng ki ‘no liăn rak ngăn xuân môi tiah uâ pơliê. Vâi to\ng kum ‘na liăn ngân, cheăng kâ, vâi to\ng kum kơhnâ khât.

Rơtế [ă mâu hdrê loăng pêt ki xiâm môi tiah kơphế, tiêu, kơxu, mê ka kao xuân dế pro chiâng tơdroăng ki xiâm ‘na kế tơmeăm pêi chiâk pêi deăng a Daklak, kum kuăn pơlê mơdêk pêi lo tơ’nôm liăn ngân hơ’lêh tung tơdroăng rêh ối. Laga, vâ ka kao xông kân rơdêi le#m krá tơniăn gá kal khât ăm tơdroăng ki tơru\m krá tơniăn tâ nếo pơla 4 khu, tung mê tơtro\ng troh hnoăng ki pơxúa ăm mâu rơpo\ng ki pêt ka kao. Ai tiah mê ‘nôi kuăn pơlê nếo hmiân tuăn ‘no liăn rak ngăn thăm châ rak ki dâi le#m dêi mâu hdrê pêt.

              Kih thua#t rak ngăn, xôh pơkeăng kơdê oâ hdrong a loăng plâi ka kao tung rơnó mêi 

Rơnó mêi cho rơnó loăng ka kao xông kân rơdêi, [ă vâ ai plâi tơkéa vâ tối vâ pơkâ ai plâi hên lơ ôh dêi kơdrum loăng. Mơhé tiah mê, pơla kố ôa hdrong lo kâ ‘nhiê ka kao xuân hên há, malối cho tâng măng tri trôu [ă pơreăng ki pro u\m plâi. ‘Na mâu kih thua#t rak ngăn xôh kơdê ôa hdrong ăm loăng ka kao tung rơnó mêi, thak sih Đào Thị Lan Hương, kăn [o# {ơrô khoa hok kih thua#t ngăn ‘na chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên tiâ tơdroăng dêi ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố ai kơ-êng, pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

Êng: Ô thak sih, vâ rak ngăn loăng ka kao tung rơnó mêi pin thế tơtro\ng mâu tơdroăng klâi?

Tiâ: Tung pơla rơnó mêi tơdroăng ‘no liăn rak ngăn dêi kơdrum loăng plâi pin thế tơtro\ng troh mâu tơdroăng kơ’nâi kố. Má môi, hnêi tah ‘nâ mâu tơkâng ki tơhyom. Tơdế rơnó mêi kân, ki hngiú kơchoh hên tơkéa vâ môi tiah tơdroăng ki xông kân re\ng, plâi dế xông kân mê mâu pơreăng ki pro u\m plâi  xuan ai há pơla kố, tâng pó vâi krâ nho\ng o hbrâ mơdât ôh tá tơtro plâi kơ tro pơreăng kâ ‘nhiê ah kô pro lu\p hên. Thăm nếo tung pơla kố kơdrum loăng plâi tơkâng re\ng hu\n hên pó vâi krâ nho\ng o thế ai kih thuât vâ hnêi tah tơkâng, hveăng ki lơ tât pro ăm ai eăng mâ hâi châ trâ a tâi tâng mâu tơkâng hlá loăng [ă châ trâ troh a plâi, tiah mê plâi ka kao  kô re\ng  châ mơ ‘no hyôh têa, kơdroh kơmeăn mot kâ, mơdât pơreăng ki pro u\m plâi. {ă môi tơdroăng nếo vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng nếo tung pơla kố, drêng plâi ka kao hiăng kân, pơxiâm mot tung rơnó kơd^ng dêi trếo tung pơ’leăng, xua mê pó vâi krâ nho\ng o thế rơvât phon ki hơ’lâk [ă ki ai hên kali tâ đăm.

Êng:  Tiah mê [ok thái pơkeăng kô tối nhên tâ ‘na tơdroăng hnêi, ko tah tơkâng ăm loăng ka kao tung pơla kố vâ vâi krâ nho\ng o pêi pro [ối?

Tiâ: Tung 6 khế apoăng rơnó mêi pó vâi krâ nho\ng o thế pro ăm loăng ka kao chiâng péa rôh. Rôh a poăng a rơnó mêi, drêng hiăng tơkâ hluâ rơnó mơdrăng khăng khoăng ó mê kơdrum loăng ai mâu tơkâng ki hiăng kho\ ai hdrong kâ ‘nhiê [ă mâu tơkâng ki ôh tá dâi pin thế ko tah [ă tơku\m ‘măn u ê vâ chôu tah. A tơdế rơnó mêi, drêng tơkâng hlá ka kao  xông kân rế xâp, mê pin thế pro ti lâi vâ kơdrum ka kao châ bâ phuâng, kơdroh xiâm ai ôa hdrong kâ ‘nhiê. Malối cho mâu ôa hdrong ki châ ‘nhiê cho hmui [ă pơreăng pro u\m plâi kô kâ ‘nhiê ka kao drêng tro hngiâm kơchoh hên. Drêng vâi krâ nho\ng o hnêi hveăng, lơ ko tah tơkâng ka kao thế tơtro\ng tah tơkâng ki lơ tât xâp kơdrum loăng vâ kơdrum loăng châ bâ phuâng.

Êng: Tung pơla kố vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng tơdroăng klâi drêng rơvât phon ăm loăng ka kao ô thak sih?

Tiâ: Pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng khât, thế rơvât phon ăm loăng ka kao 3 hdrôh tung rơnó mêi. Tâng tung rơnó mơdrăng vâi krâ nho\ng o  tôh xuân thế rơvât phon tơ’nôm 1 hdrôh nếo klêi tôh. Tung rơnó mêi kal thế rơvât 3 rôh. Rôh ki apoăng cho pơxiâm mot tung rơnó mêi, drêng mê châ môi rơnó mơdrăng loăng kal tơ’nôm trếo kơhiâm teăm vâ mơnhông mơdêk dêi mâu tơkâng hlá hbrâ vâ lo reăng, kơ’muăn plâi tung rơnó la ngiâ. Rôh má péa a tơdế rơnó mêi, drêng kố loăng xông kân rơdêi, pó vâi krâ nho\ng o thế tơ’nôm vâ plâi kơtóu hên. Rôh má 3, vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng rơvât phon kali hên tâ đăm vâ plâi ka kao krá kâk, ai ivá kâi tơplâ mơdât pơreăng ki pro u\m plâi tung rơnó mêi.

Êng: Môi tiah thak sih hiăng tối tung pơla rơnó mêi kố ôa hdrong xông kâ ‘nhiê ó loăng ka kao. Tiah mê, kuăn pơlê thế pro ti lâi vâ mơdât?

Tiâ: Pơreăng pro u\m plâi xông kâ ‘nhiê hên a rơnó mêi, tâng hbrâ mơdât ôh tá tơtro, hbrâ mơdât ôh tá tro rơnó, oh tá tro tơdroăng kô lu\p sap 70-80%. Xua mê, tung pơla kố vâi krâ nho\ng o thế xôh pơkeăng hbrâ mơdât pơreăng u\m plâi ka kao, thế dâi pơkeăng ai xiâm rêi meăm hlái môi tiah Didominaris, ki têi sap ing 2-3 phân rơpâu. Tâng măng, tri trô pâk kâ plâi ki kơbâng ah plâi kô ho\n, tơruih. Mâu plâi ki xông kân tro tâng măng hmui pâk plâi gá chiâng ‘mêi kơ‘vo\ng ôh tá pu\m le\m, tơdjâk troh a pơ’leăng, mê pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng tơdroăng hbrâ mơdât ôa hdrong tăng măng tri trô lơ pâk loăng plâi ca cao.

Êng:  Hôm mơnê kơ thak sih!

Gương prế Katarina Nga tơplôu [a\ tơbleăng