Hnoăng cheăng ki rak vế, chôu ‘măn tơdroăng ki kơnía git kố kơnôm châ ai mâu vâi ngê̆ nhân, pơlê pơla ƀă khu râ kăn rơtế pơtối mơnhông, hiăng chiâng tíu xiâm ki vâ pơrâng i hiâm mơno, ivá ki ó rơdêi tung mơjiâng thôn pơlê nếo a kơpong hdrông kuăn ngo. Tuá lĕm tro ‘na chêng koăng pơtối châ lân rơdâ tung mâu pơlê cheăm dêi thôn pơlê nếo, hiăng chiâng tơdroăng ki vâ tơ’mot ôm hyô túa lĕm tro ki mơngun hên kơ khu tơmối rơhêng vâ pôu ngăn, ôm hyô.

Tung pơla kong dế tô mơdrăng apoăng rơnó tô mơdrăng khăng khoăng Tây Nguyên, tung idrâp chêng koăng ki dri drih dri drih, mâu vâi rơtăm, vâi droh hdrông Jarai ối a pơlê O Ngol, cheăm Ia Piar, kong pơlê Gia Lai tung mâu ếo kơpĕn, êó pơtâk dêi hdrông kuăn ngo, djâ dêi pó tơkŭm kơhnhon xuăng, mơhno tối ‘na tơdroăng ki hơniâp ro “Sôk suâ hâi Tơrŭm tâi tâng hdrông mơngế tung lâp tơnêi têa”. Pôa Siu Jo - Krâ pơlê ai hâk tơngăm tối tiah kố: Pơlê O Ngol cho pơlê ki lăm pro kăch măng hdrối nah, kuăn pơlê akố đi đo tơrŭm tơrôa, loi tơngah ó khât tơdroăng pơkuâ ngăn dêi Đảng. Lối 10 hơnăm hdrối mê hía nah, O Ngol đi đo châ pôk pơ-eăng inâi pơlê túa lĕm tro dêi râ kong pơlê. Tung mê, ki rơhêng vâ tối, mê cho mâu tơdroăng cheăng kring vế, rak ngăn mâu túa lĕm tro tiô khôi hmâ roh nah dêi kuăn pơlê akố.

“Troh nôkố, khu tô chêng koăng ngin hiăng hnê mơjiâng ai lối 50 ngế vâi droh rơtăm, vâi kơdrâi, vâi kơnốu, ai 3 kơtum chêng koăng. Chôu phut kố cho ‘ló hơniâp ro ó khât xua hiăng ai khu rơxông nếo pơtối mơhriâm tơdroăng tôu chêng tŏn koăng ƀă hnối pơtối rak vế khôi túa, vêa vong dêi pâ pôa roh nah hiăng hnê djâ, chôu ‘măn ăm. Krê a pơlê O Ngol hiăng ai 3 khu tôu chêng tôu koăng, vâi ki mê cho hơnăm vâi pơrá phá dêi pó, ai mâu vâi krâ, ai mâu vâi droh rơtăm xuân ai tá vâi ‘nĕng. Tung khu tôu chêng tŏn koăng mê, ai tá Pâ Nga, cho krâ pơlê veăng há, klêi mê, ai tá kăn thôn xuân ối tung khu tôu chêng tŏn koăng, rơtế ƀă vâi ngoh nâ o, kuăn cháu tung khu tôu chêng, tung mê, ai tá tơdroăng ki vâi tôu chêng ki kân tôu hơkâ, kơhnhon xuăng, á hlo ro păng ‘nâng ƀă sôk suâ. Tơná á ôh tá tôu tuăn xếo xua hiăng ai khu rơxông chal nếo pơtối rak vế, ‘nâi rơkê tôu chêng tŏn koăng, la ngiâ ah, á krâ, á prôk tiô jâ poâ roh nah, tung pơlê xuân hiăng ai khu ngế ki pơtó rak vế tơdroăng tôu chêng tŏn koăng, xua ga, chêng koăng cho kế tơmeăm, idrâp ga cho tơdroăng ki kơnía git ăm hiâm mơno loi tĭng, trối: tĭng ‘mế kiâ, lôi tơnâp kiâ ƀă mâu tĭng ki kal dêi pơlê pơrá kal athế ai troh idrâp dêi chêng idrâp dêi koăng ki chuât xơtó”.

Nâ Siu H’Biăo, ối a pơlê O Ngol tối ăm ngin ‘nâi, tơdroăng ki tôu chêng tŏn koăng, rơngê ting ting ƀă kơhnhon xuăng hiăng chiâng tơdroăng cheăng túa lĕm tro, ki hiăng hmâ pêi pro tung hên hơnăm hdrối mê hía nah. Kơnôm ai tơdroăng ki tŏng gum dêi khu kăn hnê ngăn ƀă mâu kơvâ cheăng, mâu vâi ngê̆ nhân, vâi krâ kơhnâ khât tung túa ki hnê tối tôu chêng tŏn koăng, tơdroăng rơngê ting ting dêi Jarai, ai tá tơdroăng ki veăng ai mâ, veăng châ ngăn, châ hlo dêi hên hĕng mâu khu kuăn pơlê. Nâ Siu H’Biăo, cho ngế ki đi đo hmâ veăng hơdruê, rơngê, ting ting ƀă mâu vâi droh rơtăm tung pơlê, ai tối tiah kố:

“Hdrông kuăn ngo Jarai ai mâu ƀai rơngê ting ting ki hâk kơdeăn mâu ngế khên tơnôu tung chal tơplâ nah. Pơtih, ƀai “Ô mâu vâi miê, vâi meh, mâu vâi ngoh”, “Hơk kdơk-hơniâp ro hâi châ tơleăng lĕm” ƀă hên mâu tơdroăng ki ê. Ki rơhêng vâ tối, cho mâu ƀai ki séa mơnhên ngăn tiô kơ tơdrá rơngê ting ting vâ koh mơnê kơ Pôa Hồ hnê djâ kăch măng. Hnoăng cheăng dế nôkố ôh tá ai tơdroăng ki xahpá trối hdrối nah xếo; sap ing hâi ki ai phôn râng kŏng, pin athế ‘nâi plĕng ‘na túa ki pêi cheăng ăm ai pơxúa dêi tơdroăng cheăng. Ki pơtih, pin mơjiâng khu ki hnê mâu ngế cheăng, drêng kal athế tối tơbleăng ƀă tơpui tơno hnoăng cheăng cho tơ’lêi hlâu”. 

Pơlê O Ngol, cheăm Ia Piar, kong pơlê Gia Lai ai vâ chê 120 rơpŏng, 500 pơ’leăng mâ mơngế, ki hên, cho mâu hdrông kuăn ngo Jarai. Pơlê hiăng châ plah thôn pơlê nếo ing 7 hơnăm hdrối. Tơdroăng ki xúa pêi pro mâu tơdroăng cheăng tiô túa nếo, túa lĕm tro ‘na chêng koăng, tơdroăng mơđah tôu chêng, tôu koăng, rêi prôa, têng nêng, kơhnhon xuăng, rơngê ting ting cho tơdroăng cheăng ki ôh ta păng lôi tung rêh ối dêi vâi krâ-nhŏng o. Pôa Siu Huỳnh-Kăn pơkuâ hnê ngăn Chi ƀô̆, kăn thôn O Ngol ai tối, vâi krâ-nhŏng o tung pơlê kố ôh ta xê to rơkê tô chêng, tŏn koăng, mê ối rơkê rơngê ting ting ki hơniap ro, rơ-eăng tơniâ.

“Tuá lĕm tro tiô khôi hmâ, ƀă tơdroăng tôu chêng tôu koăng ngin đi đo châ rak vế, ƀă pơtối mơnhông; mâu túa prôa dêi jâ pôa hnê tơdjâ mê pơrá châ pơtối mơnhông, châ mơdêk, trối mơjiâng pro ƀă tôu mơđah, tôu prôa tơrưng, têng nêng, mâu prôa ki mơjiâng pro ƀă phêa, kơlá, hnê tối ăm khu rơxông nếo, cho mâu vâi o hok tro. Tung pơlê dế nôkố, ối rak vế ƀă tôu mơđah đi đo 4 kơtum chêng koăng, 2 kơtum chêng arap (cho chêng chal krâ roh nah) ƀă ai hên khu prôa, trối không, têng nêng tŭm túa. Drêng a cheăm ai tơdroăng leh mơdĭng, tơdroăng ki leh kân, mơgêi, tơdroăng mơgêi tung pơlê pin pơrá veăng ai mâ troh mơđah hơdruê xuăng, mơđah tôu chêng tôu koăng ƀă kơhnhon xuăng arap, rêm ngế, rêm rơpŏng tung pơlê pơrá hơniâp ro, sôk suâ xua ing tơdroăng ki vâ rak vế khôi túa lĕm tro tiô khôi hmâ dêi hdrông kuăn ngo”.

 Pôa Siu Khlo, Phŏ Kăn pơkuâ hnê ngăn Đảng ủi cheăm Ia Piar, kong pơlê Gia Lai tối ăm ngin ‘nâi: Rak vế, pêi pro tiô tơdroăng pơkâ kơxô̆ 12 dêi Khu pơkuâ hnê ngăn cheăng Đảng ủi Gia Lai ‘na mơjiâng thôn pơlê nếo tung mâu pơlê cheăm dêi hdrông kuăn ngo, ing mơ’nui hơnăm 2018, pơlê O Ngol hiăng pơkâ pêi pro mâu tơdroăng cheăng; ƀă ing mê, hiăng chiâng môi tung mâu pơlê ki châ plah thôn pơlê nếo tiô túa nếo dêi kong  pơlê. Pakĭng mê, thăm mơdêk tơdroăng ki pêi lo kế tơmeăm, liăn ngân, pơlê cheăm đi đo ngăn nhuô̆m khât tơdroăng pơkâ kơxô̆ 6 ‘na kế tơmeăm túa lĕm ƀă kơlo ki pơkâ má 16 ‘na mơjiâng túa lĕm tro. Pôa Siu Khlo ai vêh mơnhên tối tiah kố:

“Pơlê O Ngol rak vế, pêi pro tiô troăng hơlâ tơdjuôm dêi Tơnêi têa ƀă kuăn pơlê rơtế pêi, mê kuăn pơlê hiăng po troăng tơdjêp, tơrŭm pơla mâu thôn kân rơdâ, krá lĕm, krúa hơ’djâ. Kuăn pơlê hiăng kơdo mơ-eăm hên ‘nâng, mơ-eăm mơjiâng tơdroăng rêh kâ ối pakĭng phâi tơtô mê i hiâm mơno xuân châ mơnhông mơdêk. Ki malối, pơlê ai mơjiâng kuât chiâng hngêi túa lĕm tro pơlê pơla, ai khu tôu chêng tôu koăng dêi pơlê ƀă mâu prôa, têng nêng, prôa không ƀă chêng koăng, mê cho tơmeăm khoăng ki hiăng châ UNESCO mơnhên tối cho tơmeăm khoăng ki kơnía dêi kuăn mơngế, tơdrêng amê, mâu vâi krâ ki rơkê ‘mâi rơnêu bro chêng đi đo rơtế ƀă vâi krâ kuăn pơlê đi đo koh nhoăm ƀă rak vế khôi túa lĕm tro dêi hdrông kuăn ngo tơná”.

Tung mơjiâng thôn pơlê nếo a mâu pơlê cheăm dêi hdrông kuăn ngo a pêa mâ hâi Lu kong pơlê Gia Lai, túa lĕm tro ‘na tôu chêng tôu koăng hiăng pôu râng hnoăng cheăng ki kal kân, tơdjêp pơla pơlê pơla, chôu ‘măn, rak vế ƀă pơtối mơdêk mâu tơmeăm khoăng ki kơnía ‘na túa lĕm tro tiô khôi hmâ, tơ’mot tơmối mot ôm hyô. Ing tơdroăng ki kố châ mơhno tối tơdroăng ki pơtối rak vế mâu tĭng, mơdĭng, mâu hâi leh hnối ai rak tá tơdroăng ki tôu chêng tôu koăng, trối tĭng kâ báu nếo, tĭng tôu chêng koăng dêi Tây Nguyên, tơdrêng amê, hnối xúa chêng koăng chiâng môi tơdroăng ki vâ hnê mơhno tối ăm vâi rơxông nếo ‘na túa lĕm tro dêi hdrông kuăn ngo. Ngoh Đỗ Đức Thanh - Phŏ Kăn pơkuâ hnê ngăn Đoân Droh rơtăm kong pơlê Gia Lai tối ăm ‘nâi:

“Ngin hiăng pơkâ pêi pro túa pơlê droh rơtăm “2 ôh 2 ai” tung mơjiâng thôn pơlê nếo, tung mê, ai ta túa ki mơjiâng hnoăng cheăng rak vế ngăn na túa lĕm tro. Mâu vâi đoân viên droh rơtăm, kăn ƀô̆ Đoân-Hô̆i-Đô̆i hiăng trâm mâ mâu vâi krâ pơlê, mâu vâi ngê̆ nhân, vâi krâ ki rơkê khât, kơnôm ing tơdroăng hnê tối ‘na khôi túa, vêa vong túa lĕm tro, veăng gum ăm mâu vâi droh rơtăm ki vâ mơhriâm tâp tiô khôi hmâ dêi hdrông kuăn ngo tơná vâ pơtối rak vế, pơtối mơnhông mơdêk tơdroăng ki kơnía git dêi vâi krâ-nhŏng o”.

Kong pơlê Gia Lai dế nốkố ai vâ chê 5.000 kơtum chêng koăng, 600 kâu lăk ƀô̆ túa lĕm tro - hơdruê xuăng xuân ai xúa tá mâu chêng koăng, tơkŭm lối rơpâu ngế ngê̆ nhân, vâi krâ-nhŏng o, vâi kơdrâi, vâi droh rơtăm, vâi phô̆m vâ xông kân ƀă hok tro rơtế veăng pơtối rak vế mâu kế tơmeăm ki kơnía dêi chal vâi kra roh nah. Kong pơlê xuân hiăng tơkŭm po hên mâu tơdroăng cheăng, tơdrêng ƀă tơdroăng rak vế, chôu ‘măn, hnê mơhno tối pơtối rak vế ‘na túa lĕm tro dêi chêng koăng hnối tơrŭm ‘na mơnhông kơvâ ôm hyô pơlê pơla, trối mâu Festival Chêng koăng, tơdroăng “Chêng koăng mơ’nui măng tĭng”, lơ “Mơngiơk mơhno túa rêh ối ki lem ro - rak vế ƀă mơnhông ‘na chêng koăng” vêh mơnhông ‘na túa lĕm tro dêi pơlê pơla, cheăm bêng Tây Nguyên a rêm kơxo má hâi tĭng, ing mê, mơjiâng chiâng tơdroăng ki hơniâp ro, mơngun vâ tơ’mot tơmối mot ôm hyô dêi kong pơlê. Jâ Lê Thị Thu Hương - Phŏ Kăn hnê ngăn Túa lĕm tro, Tơ’noăng Ivá ƀă Ôm hyô kong pơlê Gia Lai tối ăm ngin ‘nâi, kơtum chêng koăng kô pơtối châ kong pơlê mơnhông luâ tâ kơ mê nếo tung hneăng la ngiâ:

“Kong pơlê hiăng mơ’no tơdroăng tơkêa bro kố pơla sap ing hơnăm 2023-2025. Tung la ngiâ ah, Khu kố kô pơtối tơbleăng ăm Vi ƀan hnê ngăn kong pơlê mơ’no tối ‘na tơdroăng tơkêa pêi pơla sap ing hơnăm 2026-2030. Rêm hơnăm, Khu kố hiăng tối tơbleăng ăm Vi ƀan hnê ngăn kong pơlê tơkŭm po mâu lâm hnê tôu chêng tŏn koăng, ing mê, mơjiâng khu vâi rơxông nếo ƀă đi đo vêh séa mơnhên ngăn, veăng tối tơbleăng ăm Khu xiâm ngăn ‘na Túa lĕm tro, Tơ’noăng Ivá ƀă Ôm hyô vêh mơnhên tối inâi Ngê̆ nhân Ưu tŭ ‘na chêng koăng”.

Hơnăm kố hdró 20 hơnăm riân sap ai tơdroăng mơđah tôu chêng tŏn koăng Tây Nguyên châ UNESCO pôk pơ-eăng cho tơmeăm khoăng kơnía git túa lĕm tro dêi kuăn mơngế. Péa chât hơnăm hdrối, idrâp chêng koăng xuân cho tơdroăng ki hâk git, tơngăm khât ƀă tĭng tung mâu hâi po mơdĭng, rêm rôh pro tĭng kân dêi mâu hdroâng kuăn ngo a kong pơlê Gia Lai. Pơla ai tơdrăng rêh ối tiô chal nếo nôkố, tơdroăng pơtối rak vế tơmeăm kơnía git kố xuân ối châ pơtối rak vế ƀă hiâm mơno vâ khât dêi mâu ngế rơkê tôu chêng tŏn koăng, kuăn pơlê ƀă mâu kăn, mâu ngế dế rêm hâi hnê ăm khu rơxông nếo, pơtối tơbleăng túa lĕm tro roh ton nah. Chêng koăng pơtối châ mơđah tơbleăng troh a lâp lu, chiâng xiâm ki pơro hiâm mơno ƀă ki mơ-eăm mơnhông, mơjiâng mâu pơlê tơ’mot tơmối ôm hyô tiô hên túa tơlá, vêa vong ki lĕm tro.